Αλή πασάς: ο αιμοβόρος ικανός και φιλόδοξος τύραννος
Σπυρίδων Βλιώρας, εφ. Τα Μετέωρα, 17.09.2021
Ο Αλή πασάς (αλβανικά: Ali Pashë Tepelena, τουρκικά: Tepedelenli Ali Paşa) ήταν μια ενδιαφέρουσα προσωπικότητα που διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στο χώρο και τον χρόνο που έζησαν οι υπόλοιπες εννέα προσωπικότητες, για τις οποίες ήδη γράψαμε και δημοσιεύσαμε ανάλογες μελέτες.
Δεν έχουμε σκοπό να γράψουμε μια πλήρη μελέτη για τον Αλή και το ειδικό του βάρος και αποτύπωμα στην περιοχή μας και ευρύτερα. Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να βρουν και να διαβάσουν πάμπολλες μελέτες γι’ αυτόν. Εμείς θα αρκεστούμε να παρουσιάσουμε κάποιες κρίσεις για τον βίο και τον χαρακτήρα του διαφόρων περιηγητών ή μελετητών που τον γνώρισαν προσωπικά ή τον μελέτησαν εις βάθος.
Στο ύψιστο σημείο ακμής
«Την εποχή αυτή ο Αλή φτάνει στο ύψιστο σημείο της ακμής του. Τώρα λοιπόν του παρουσιάζεται η ευκαιρία να πραγματοποιήσει τα φιλόδοξα σχέδιά του. Η οθωμανική αυτοκρατορία περνά μεγάλη εσωτερική κρίση, ενώ το πασαλίκι του έχει την μεγαλύτερη έκταση: περιλαμβάνει την Ήπειρο, τη Θεσσαλία ως την Κατερίνη, ορισμένα μέρη της δυτικής Μακεδονίας, ολόκληρη σχεδόν την Στερεά Ελλάδα, μεγάλο μέρος της Εύβοιας και μέσω του γιού του Βελή η εξουσία του απλώνεται και στην Πελοπόννησο. Η επικράτεια του Αλή υπολογίζεται ότι είχε έκταση 3.800 τετρ. λευγών και πληθυσμό 1.500.000. Έχει ακόμη αποκτήσει υπολογίσιμη στρατιωτική δύναμη: σε στιγμές κινδύνου μπορεί να επιστρατεύσει 40.000 σκληραγωγημένους πολεμιστές. Παρουσιάζεται ως πρόμαχος της οθωμανικής αυτοκρατορίας εναντίον των επεκτατικών φιλοδοξιών των δυτικών ευρωπαϊκών δυνάμεων και έρχεται σε συνεννοήσεις με αυτές από θέση ισχύος. Το κράτος βασίζεται σε στερεή οικονομική επιφάνεια: τα εισοδήματα του έφθαναν τα 20.000.000 γρόσια. Ήταν “ο μεγαλύτερος έμπορος και γαιοκτήμονας των Βαλκανίων, αν όχι της αυτοκρατορίας, γιατί διαχειριζόταν εμπορικά μονοπώλια και κατείχε χίλια περίπου τσιφλίκια”. Επίσημη γλώσσα του κράτους του ήταν η ελληνική. Την τουρκική την χρησιμοποιούσε μόνο για την αλληλογραφία του με την Πύλη, για την οποία διέθετε δύο Τούρκους γραμματικούς. Έλληνες γραμματικοί ήταν ο Κώστας Γραμματικός, ο Μάνθος Οικονόμου και ο Σπύρος Κολοβός, οι οποίοι εργάζονταν σε χωριστό δωμάτιο μέσα στο σεράγι.»
Διακυβέρνηση, τρόπος ζωής
«Η διακυβέρνησή του αποτελεί ένα απόλυτα προσωπικό δεσποτισμό που ενισχύεται από τη σύμπτωση μιας σειράς εξαιρετικών ικανοτήτων. Γρήγορη σκέψη, οξυδέρκεια μοναδική, μια σύνθεση δυναμισμού, σιγουριάς και επιμονής στη δράση, αποφασιστικότητα μαζί και πανουργία, αδυσώπητα εκδικητικό πνεύμα και περιφρόνηση κάθε ηθικής αρχής που θα μπορούσε να σταθεί εμπόδιο στις φιλοδοξίες του. Την παρουσία όλων αυτών των ικανοτήτων αποκαλύπτουν η υποταγή τόσων πολεμικών φυλών, η απόλυτη ησυχία και τάξη που παρατηρούνται στην επικράτειά του, η τυραννική του διοίκηση και πάνω απ’ όλα ο μυστηριώδης τρόμος που προκαλεί ακόμα και το όνομά του σ’ όλες τις τάξεις των υπηκόων του. Μία από τις αποδείξεις της πολιτικοστρατιωτικής υπεροχής του Αλή σε σύγκριση με τους Οθωμανούς κυβερνήτες είναι η απαλλαγή του από εθνικές και θρησκευτικές προκαταλήψεις.1 Έχει υιοθετήσει στην επικράτειά του πολλούς νεωτερισμούς των πολιτισμένων εθνών. Άνοιξε δρόμους, έχτισε γεφύρια, εκτελεί εγγειοβελτιωτικά έργα. Αυτή η αξιέπαινη πολιτική έχει καταστήσει σεβαστό τον τρόμο που προκαλεί η διακυβέρνησή του.»
«Ο Αλής άλλαζε κάθε μέρα διαμέρισμα και κάθε τόσο σεράι, προφανώς για να αντιμετωπίζει το ενδεχόμενο συνωμοσίας και δολοφονίας του. Ο Holland τον συνάντησε σε οχτώ διαφορετικές κάμαρες. Δύο ήταν οι κυριαρχικές επιθυμίες του: η ανακάλυψη μεθόδου παρασκευής χρυσού και η παράταση της ζωής.»5
«Αντίθετα με τους υπεροπτικούς Τούρκους αξιωματούχους, που σπάνια αναγνώριζαν την υπεροχή των Ευρωπαίων, ο Αλής ήταν προσγειωμένος. Ζητούσε πάντοτε πληροφορίες, προσπαθούσε να ενημερωθεί και για να καλύψει τις αδυναμίες του, δεχόταν συμβουλές.»
Περιγραφή Αλή πασά
«Ο Holland βρέθηκε μπροστά σ’ έναν ήμερο και ειρηνικό γέροντα. Το μέτωπο πολύ πλατύ και ανοιχτό, χαραγμένο με πολλές βαθιές ρυτίδες. Τα μάτια διαπεραστικά αλλά χωρίς διόλου άγρια έκφραση. Η μύτη καλοσχηματισμένη, το στόμα και το κάτω μέρος του προσώπου αθέατα από τα μουστάκια και τα άσπρα γένια που κυμάτιζαν πάνω στο στέρνο του. Ο λαιμός κοντόχοντρος, το σώμα βαρύ και δυσκίνητο. Γενικά η φυσιογνωμία του ωραία. Το μέτωπό του ειδικά έδινε μια όψη μεγαλοπρέπειας.»
Χαρακτήρας Αλή
«Ο χαρακτήρας του Αλή θεμελιωνόταν πάνω στον άκρατο εγωισμό. Στα μάτια του οι άνθρωποι ήταν απλά εργαλεία για τους σκοπούς του. Οι επιτυχίες του οφείλονταν, από τη μια μεριά στην απανθρωπία και στην απουσία κάθε ηθικού χαλινού και από την άλλη στο θάρρος και τις ικανότητές του. Καμιά συγκίνηση, καμιά τύψη δεν ανέκοψαν ποτέ την πορεία του προς τον αντικειμενικό σκοπό. Θεωρούσε την καλή πίστη και τη δικαιοσύνη εφευρήματα για την παγίδευση των αμαθών και των εύπιστων. Η εξαπάτηση των άλλων αποτελούσε τη μεγάλη του τέχνη. Ήταν ολότελα απαίδευτος, αλλά είχε μελετήσει καλά τα μυστήρια της ανθρώπινης ψυχής και είχε τέλεια εξερευνήσει όλους τους λαβυρίνθους της. Είχε γρηγοράδα στη σκέψη και σπάνια έχανε τις ευκαιρίες. Το σκοπό που έταξε τον ακολουθούσε σε κάθε πρόκληση της μοίρας του. Είχε μια σπάνια ικανότητα να ανακαλύπτει ανάμεσα στους αυλικούς του εκείνους που μπορούσαν να γίνουν τέλεια όργανά του, να τον υπηρετήσουν πιστά, τους άξιους της εμπιστοσύνης του. Ήξερε να θαμπώνει το πλήθος και μπορούσε να παραμερίζει τις εθνικές προκαταλήψεις που εμπόδιζαν το μεγάλωμά του. Είχε την τέχνη να πείθει τα στρατεύματά του να μάχονται για τα συμφέροντά του. Όχι μόνο συμμεριζόταν τη σκληρή ζωή τους, τους κόπους τους, τους κινδύνους τους, αλλά κέρδιζε την εμπιστοσύνη τους κολακεύοντας τη ματαιοδοξία τους με την οικειότητα των εκδηλώσεων. Τιμούσε την ανδρεία τους και ταύτιζε τη δόξα τους με τη δική του. Ήταν δεξιοτέχνης της πολιτικής μηχανορραφίας και τόσο ικανός στην τέχνη της υποκρισίας και του δόλου, ώστε να εξαπατήσει όχι μόνο τη δική του κυβέρνηση μα και οποιαδήποτε άλλη που ήθελε να τον εκμεταλλευθεί για τα δικά της σχέδια. Όλοι ανακάλυπταν ξαφνικά πως τους πρόδωσε και τους εγκατέλειψε, μόλις εξασφάλισε ένα σύμμαχο ισχυρότερο ή πρόθυμο να ενισχύσει τους σκοπούς του. Πολιτική του φιλοσοφία το “διαίρει και βασίλευε”. Δεν δυσκολευόταν διόλου να στρέψει τον πατέρα εναντίον του γιου, τον αδερφό εναντίον του αδερφού, το φίλο εναντίον του φίλου. Σ’ όλες τις πόλεις, σ’ όλες τις περιοχές που ερέθιζαν την αρπακτικότητά του φρόντιζε να καλλιεργήσει τη διχόνοια, το φθόνο, τη δυσπιστία, να ανάψει εσωτερικά αλληλοφαγώματα.
Και τότε παρουσιαζόταν ως σύμμαχος ή διαιτητής, εξουδετέρωνε και τους δυο ανταγωνιστές και γινόταν αυτός κυρίαρχος. Η δολιότητά του ήταν κάτι παραπάνω από επιβουλή. Μέσα σε μια ώρα υπόγραφε μια συνθήκη και την παραβίαζε, προσεταιριζόταν τους αντιπάλους του με ωραίες υποσχέσεις και τους έστελνε ύστερα στον άλλο κόσμο χωρίς ενδοιασμούς. Η δίψα του για εκδίκηση ήταν ακόρεστη κι όσο περνούσε ο καιρός τόσο φούντωνε. Δεν είχε μέσα του ούτε ίχνος απ’ αυτή τη μεγαλοσύνη που ξέρει να εκτιμά και να αναγνωρίζει την αξία και τη γενναιότητα του εχθρού. Στη συζήτηση ήταν δεξιοτέχνης να ανακαλύπτει τα αισθήματα των άλλων και να κρύβει τα δικά του κάτω από έναν αδιαπέραστο πέπλο. Όπως οι πράξεις του σπάνια ανταποκρίνονταν στα λόγια του, έτσι και η φυσιογνωμία του σπάνια πρόδινε τη σκέψη του. Μπορούσε να προσδώσει στα χαρακτηριστικά του μια έκφραση γλυκύτητας και ειλικρίνειας τη στιγμή ακριβώς που η ψυχή του βουρλιζόταν από μανία και λύσσα. Συχνά φαινόταν εύθυμος, ενώ τον ροκάνιζε η θλίψη. Και ποτέ δεν παρουσιαζόταν τόσο αξιαγάπητος, όσο τις στιγμές που είχε στο νου του τα πιο απαίσια κακουργήματα.»
Χρήμα
«Όταν τα συμφέροντα του, η ασφάλειά του κινδυνεύουν ή απειλούνται, κανένας θρησκευτικός φραγμός, κανένας δεσμός φιλίας, κανένα αίσθημα ευγνωμοσύνης δεν θα σταματήσουν τα ματοβαμμένα χέρια του. Βλέπει την εξουσία με μάτι αϊτού και το χρήμα με την απληστία του γύπα. Κατέχεται από τέτοια φιλοχρηματία που θα νόμιζε κανείς πως ο πρωταρχικός σκοπός της ζωής του είναι να ικανοποιήσει την πλουτομανία του. Για να συσσωρεύσει θησαυρούς καταφεύγει όχι μονάχα στις νόμιμες επιβαρύνσεις αλλά και στα πιο χαμερπή τεχνάσματα, τους πιο επαίσχυντους εκβιασμούς. Έχει πάντοτε στη διάθεσή του τεράστια αποθέματα. Κι όταν οι περιστάσεις τον αναγκάζουν να καταφύγει στους θησαυρούς του, φροντίζει να αντικαταστήσει τις έκτακτες δαπάνες επιχειρώντας νέες αρπαγές. Το θησαυροφυλάκιό του, με αποθέματα, όπως μου είπαν, πάνω από δύο εκατομμύρια στερλίνες, βρισκόταν σ’ ένα πύργο στον κήπο του σεραγιού του στο Τεπελένι. Τα πλούτη του σε χρυσαφικά ήταν επίσης αμύθητα. Πολυάριθμες αποθήκες ήταν γεμάτες αντικείμενα κάθε λογής, προϊόντα αρπαγής από σπίτια ιδιωτών ή λαφυραγωγίας από κατακτημένες ή προστατευόμενες πόλεις. Μιά μέρα έδωσε σε Γάλλους μηχανικούς μεγάλον αριθμό χαλκωματένια σκεύη, πρώτη ύλη για τα χυτήρια κανονιών που είχε εγκαταστήσει στα Γιάννενα. Το μεγαλύτερο μέρος των επιτυχιών του οφείλεται στην τέχνη του να διαφθείρει συνειδήσεις. Όπου τα όπλα δεν είναι αποτελεσματικά επιστρατεύει το χρυσάφι. Η φιλοχρηματία του δεν ζημιώνεται απ’ αυτές τις μεθόδους, γιατί σχεδόν πάντοτε τα ποσά που θυσιάζει ξανάρχονται στο πουγκί του με την εξόντωση του προδότη που εξαγόρασε.»
Θρησκεία, δεισιδαιμονία
«Δεν ήταν φανατικός μουσουλμάνος. Έμπαινε μια φορά το χρόνο σε τζαμί, αλλά με μεγάλη επισημότητα. Επειδή το μυαλό του ήταν πρωτόγονο, χωρίς καμιά απολύτως καλλιέργεια φιλοσοφική, επιστημονική, θρησκευτική, είχε μια τάση προς το θαυμαστό και τη δεισιδαιμονία. Οι κεραυνοί και οι σεισμοί τον αναστάτωναν. Πίστευε στα μάγια και στην ανακάλυψη φαρμάκων ικανών να γιατρέψουν κάθε αρρώστια και να εξασφαλίσουν την αθανασία. Γι’ αυτό συχνά έπεφτε θύμα τσαρλατάνων. Μ’ όλο που ο ίδιος ήταν έκδοτος στις ηδονές και καμάρωνε για τους πολλούς άθλους του, ήταν κέρβερος των ηθών. Σε καμιά πόλη δεν τιμωρούσαν με τόση αυστηρότητα την πορνεία όσο στα Γιάννενα.»
«Ούτε στιγμή δεν περνάει χωρίς να προσευχηθούν στο Θεό για το κακό μου»
«—Όλοι έχουμε εχθρούς. Δεν πιστεύω όμως πως οι εχθροί της Υψηλότητάς σας θα έφταναν στο σημείο να επιθυμούν το θάνατό σας!, του είπε ο Γάλλος πρόξενος Pouqueville.
—Τι είναι αυτά που λες; Ούτε στιγμή δεν περνάει χωρίς να προσευχηθούν στο Θεό για το κακό μου. Μη σου φαίνεται περίεργο. Μέσα σε σαράντα χρόνια έχω κρεμάσει ή θανατώσει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο τριάντα χιλιάδες ανθρώπους! Κι όλοι ξέρουν πως όσο περισσότερο ζήσω τόσο περισσότερους θα στείλω στον άλλο κόσμο. Πώς να μη με μισούν; Αλλά να ξέρεις, αυτό το μίσος δεν επηρεάζει διόλου την υγεία μου!»
Ενέπνεε σκληρότητα και στους υφισταμένους
«Σκληρόψυχος και παραδόπιστος ο Αλής αλλά στ’ αχνάρια του βάδιζαν και οι άνθρωποί του. Ο Pouqueville αφηγείται ένα δραματικό περιστατικό από τις δοκιμασίες ξεριζωμένων Πρεβεζάνων: “Είδα μια μητέρα, μαραμένη από τον πόνο, να έρχεται από τα βάθη της Ηπείρου στην Πρέβεζα μαζί με τον άντρα της σκυμμένο από τα γερατειά, για να ξεθάψουν τα κόκκαλα του παιδιού τους και να τ’ αποθέσουν στο νεκροταφείο του χωριού, ώστε να βρεθούν πλάι στα δικά τους, όταν κι αυτοί πεθάνουν. Είδα να σταματούν οι φορατζήδες στο φυλάκιο του τελωνείου αυτό το αξιοσέβαστο ζευγάρι και να του ζητούν δασμό για το δισάκι με τα κόκκαλα. Ένας Έλληνας (ανάξιος να λέγεται χριστιανός), Τσαρλαμπάς τ’ όνομά του, φορατζής του πασά (ίσως ο ίδιος ο πασάς να καταδίκαζε αυτή την ιεροσυλία), ρωτάει ειρωνικά τούς χωριάτες:
—Τι κουβαλάτε σ’ αυτό το σακί;
—Τα κόκκαλα του παιδιού μας που πέθανε εδώ δουλεύοντας στην αγγαρεία.
—Να πληρώσετε τη ντογάνα.2
—Να πληρώσω για τα κόκκαλα του παιδιού μου; λέει η μάνα. Μα δεν έχω τίποτα άλλο από τα δάκρυά μου.
—Δάκρυα! Δάκρυα! Τι να τα κάνω τα δάκρυα; Εγώ θέλω 40 πιάστρα.
—Ποτέ δεν πιάσαμε στα χέρια μας τόσα λεφτά.
—Θα τα δώσετε!
—Ε, λοιπόν, λέει ο πατέρας, βγάζοντας από το σακί το κρανίο του παιδιού του. Πάρ’ το, μπόγια. Να ο φόρος σου! Πάρ’ το και σκότωσέ με!
Ο κόσμος που παρακολουθούσε τη σκηνή ανάγκασε τον αναίσχυντο Τσαρλαμπά να αποτραβηχτεί. Η μάνα πήρε κλαίγοντας το κρανίο, φορτώθηκε το σακί κι απομακρύνθηκε κρατώντας από το χέρι τον ετοιμόρροπο άντρα της. Πήραν το δρόμο της Νικόπολης. Μα εκεί τους ξανασταμάτησαν οι φορατζήδες. Και δεν τους άφησαν να περάσουν, πριν τους χαρατσώσουν με δέκα πιάστρα. Ήταν όλο το βιος τους. Η πένα πέφτει από τα χέρια μου.»
Τρόμος των υπηκόων του
«Ο τρόμος βασίλευε στην πολιτεία. Ο Pouqueville παρατήρησε ότι τα μαλλιά των αντρών άσπριζαν από τα 30 τους χρόνια από τις αγωνίες και τα βάσανα.»
«Το 1807 ένας πλούσιος Γιαννιώτης, γνωρίζοντας πως υστέρα από το θάνατό του όλα τα αγαθά του θα περιέρχονταν στο βεζίρη κι ότι θα τον έθαβαν σαν σκυλί με έρανο των φιλανθρώπων, φρόντισε να γίνη η κηδεία του, ενώ βρισκόταν ακόμα στη ζωή. Η νεκρική πομπή έφτασε στη μητρόπολη, όπου χοροστάτησε ο μητροπολίτης κατά τη νεκρώσιμη ακολουθία. Έτσι, αυτός ο προνοητικός Γιαννιώτης είχε, όπως έλεγαν, “την παρηγοριά να παρακολουθήσει την κηδεία του”.»
Συνεννοήσεις Αλή πασά και Ρώσων (Δημιουργία ανεξάρτητου κράτους)
«Η εσωτερική κρίση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ο επαναστατικός αναβρασμός των υποδούλων και ο συνεχιζόμενος ρωσοτουρκικός πόλεμος δημιουργούσαν την εντύπωση ότι η αυτοκρατορία των σουλτάνων σύντομα θα κατέρρεε. Αυτή ασφαλώς πρέπει να ήταν και η άποψη του Αλή πασά, ώστε να τολμήσει να εκδηλώσει χωριστικές τάσεις στέλνοντας τον Ιούνιο του 1791 —ενώ αυτός βρισκόταν στο τουρκικό στρατόπεδο της Σούλμας— τους αντιπροσώπους του στον Κάλαμο, για να συζητήσουν με τον Ρώσο στρατηγό Ταμάρα ένα σχέδιο συμμαχίας με τους εξής ενδιαφέροντες, ανάμεσα σε άλλους, όρους:
1.Να εξασφαλισθεί η άσκηση της μουσουλμανικής θρησκείας.
2.Να καθορισθούν τα σύνορα του κράτους του, όπου Έλληνες και Τούρκοι θα είχαν τα ίδια δικαιώματα, πολιτικά και στρατιωτικά αξιώματα κ.λπ.
3.Να συντάσσονται οι νόμοι και τα διατάγματα στην ελληνική, αφού αυτή η γλώσσα επικρατούσε στις περιοχές που επιθυμούσε να κυβερνά.
Φιρμάνι του Αλή Πασά, 1810, γραμμένο σε δημοτική γλώσσα. Όλες οι διαταγές και συμφωνίες του Αλή διατυπώνονταν στην καθομιλουμένη Ελληνική.
4.Να προστατεύονται οι Έλληνες από τη Ρωσία, αλλά να μην προσφεύγουν σ’ αυτήν για την επίλυση των διαφορών που τυχόν θα είχαν με αυτόν.
5.Να είναι υποχρεωμένη η Ρωσία να σπεύσει σε βοήθεια του.
Οι άλλοι όροι του σχεδίου συμμαχίας αφορούσαν την παροχή εφοδίων και δανείου στον Αλή, τη σύσταση ενός συντάγματος από Έλληνες και Τούρκους και την αντίστοιχη υποχρέωση των Ρώσων να σχηματίσουν και να συντηρούν ένα δεύτερο σύνταγμα από Έλληνες, που θα ήταν έτοιμο να ενισχύσει τον πασά. Ο σχολιασμός των όρων αυτών είναι αναγκαίος, γιατί παρουσιάζουν πολύτιμες ενδείξεις για τις σκέψεις που απασχολούσαν τον Αλή πασά όχι μόνο την εποχή εκείνη, αλλά και αργότερα ως τον θάνατό του, να γίνει δηλαδή ανεξάρτητος ηγεμόνας μέσα σε ένα κράτος του οποίου οι υπήκοοι, χριστιανοί και μουσουλμάνοι θα είχαν ίσα δικαιώματα, αλλά η παιδεία και η γλώσσα τους θα ήταν ελληνική. Δεν είναι γνωστό αν οι διαπραγματεύσεις αυτές οδήγησαν στην υπογραφή συμμαχίας. Αναφέρεται ότι ο Ποτέμκιν ευνοούσε τη συνεργασία Ρωσίας και Αλή πασά. Οπωσδήποτε, οι φιλικές σχέσεις του Αλή πασά και των Ρώσων συνεχίσθηκαν και στα επόμενα χρόνια. Η περίοδος εξάλλου αυτή της διοικήσεως του Αλή πασά συνδέεται με έντονες προσπάθειές του να επιβάλει την τάξη, την ασφάλεια και τη δικαιοσύνη στη χώρα και να κολακεύσει ιδίως τους Έλληνες, ώστε πολλοί συγκρίνοντάς τον με άλλους αξιωματούχους του οθωμανικού κράτους, να πιστέψουν ότι βρήκαν στο πρόσωπό του τον ιδανικό ηγεμόνα. Χαρακτηριστικό της απηχήσεως της πολιτικής του είναι πως η “Ἐφημερὶς” των Μαρκιδών Πουλίων στο φύλλο της 30ής Δεκεμβρίου 1791 αναφερόταν στον “εὐλογημένο παράδεισο” του Αλή πασά.»
Αλή πασάς και Παιδεία
«Το πιο φωτεινό ασφαλώς κέντρο στην ελληνική χερσόνησο είναι τα Ιωάννινα, όπου —παρά τις καταπιέσεις και την τυραννική διοίκηση του Αλή— υπήρχαν ευνοϊκές συνθήκες για την επίδοση των γραμμάτων. Πραγματικά ο Αλή, μολονότι αγράμματος ο ίδιος, όχι μόνον ανεχόταν, αλλά και προστάτευε την λειτουργία των ελληνικών σχολείων και τους λογίους. Συχνά συνιστούσε στους επισκόπους της επικράτειάς του να ενθαρρύνουν την εξάπλωση της παιδείας ανάμεσα στα ελληνόπουλα, αλλά οι περισσότεροι απ’ αυτούς την παραμελούσαν φροντίζοντας μόνο γιά τήν συσσώρευση χρημάτων, όπως και οι Τούρκοι αξιωματούχοι. Τα ίδια έλεγε ο Αλή και στον γέρο δάσκαλο Κοσμά Μπαλάνο, να εκπαιδεύει με ζήλο τους νέους και να τους δίνει το καλό παράδειγμα.»
Προστασία της ελληνικής δημόσιας παιδείας από τον Αλή
«Είδα στην ίδια αίθουσα ένα παπά να ασχολείται με την κατήχηση μερικών Ελληνόπουλων και πλάι ένα χότζα να εξηγεί το Κοράνι στα Τουρκάκια. “Ανεξιθρησκία ή αδιαφορία;”, αναρωτιέται ο Pouqueville.»
Υποσημειώσεις
1 «Πραγματικά ήταν ανεξίθρησκος. Ο ίδιος καυχιόταν πως ανήκε στην κάπως ελευθεριάζουσα μουσουλμανική αίρεση των Μπεκτασήδων. “Κι εγώ είμαι προφήτης στα Γιάννενα”, απάντησε ο Αλής στον Άγγλο περιηγητή Leake, όταν του μίλησε για τον Μωάμεθ. (Travels in Northern Greece, London 1835, τ. Δʹ, σελ. 285).»
2 Τελωνείο, φόρο.