Διονύσιος Πύρρος ο Θετταλός: ο πολυπράγμων Καστανιώτης ιερομόναχος (περίληψη)
Σπυρίδων Βλιώρας, εφ. Τα Μετέωρα, 1405 (25.06.2021) 20–21 & 1406 (02.07.2021) 19, 23
(Η πλήρης εκδοχή του κειμένου θα δημοσιευτεί σε βιβλίο που θα εκδοθεί προσεχώς…)
Εισαγωγή
Άλλη μία ενδιαφέρουσα προσωπικότητα από την περιοχή μας, που έζησε την περίοδο πριν, κατά τη διάρκεια αλλά και μετά από την επανάσταση του 1821, που δεν ξεχώρισε στα στρατιωτικά αλλά στα πνευματικά ζητήματα, ήταν και ο κληρικός, ιατρός, συγγραφέας και εκδότης Διονύσιος Πύρρος ο Θετταλός, από το χωριό Καστανιά της Καλαμπάκας.
Διονύσιος Πύρρος.
Γέννηση, οικογένεια
Ο Κωνσταντίνος Σάθας στο έργο του «Νεοελληνικὴ Φιλολογία: Βιογραφίαι τῶν ἐν τοῖς γράμμασι διαλαμψάντων Ἑλλήνων» αναφέρει ότι γεννήθηκε στην Καστανιά στα 1774: «Ἐγεννήθη ἐν Καστανέᾳ τῶν θεσσαλικῶν Τρικάλων τῷ 1774, πενταέτης δὲ ἀπορφανισθεὶς πατρὸς ἐξεπαιδεύθη ἐν τῇ πατρίδι τὰ πρῶτα γράμματα.»
Ο ίδιος όμως ο Διονύσιος σε κείμενά του με πολλές αυτοβιογραφικές αναφορές αναφέρει ότι γεννήθηκε στην Καστανιά στα 1777. Ας δούμε ποιες άλλες πληροφορίες μάς δίνει ο ίδιος αλλά βρίσκουμε και από άλλες πηγές.
Ο πατέρας του λεγόταν Νικόλαος, και γι’ αυτό ο Πύρρος υπέγραφε ενίοτε ως Νικολαΐδης· είχε επίσης το «επώνυμο» Μπούρος, από το οποίο προέκυψε και το Πύρρος.
Όταν ο ίδιος ήταν πέντε ετών (1782) και ο αδερφός του τριών, ο πατέρας τους πέθανε, αφήνοντας τα παιδιά του ορφανά και τη σύζυγό του Καλή χήρα. Η μητέρα ανέθρεψε τα ορφανά και φρόντισε για τη μόρφωσή τους στο χωριό τους την Καστανιά.
«Ὁ πατήρ μου ὕστερον ἀποθανὼν νέος μὲ ἄφησε πενταετῆ γεγεννημένον τῷ 1777 ἔτει, καὶ τὸν ἀδελφόν μου τριετῆ, ἡ χήρα μήτηρ μου, ἡ ὀνομαζομένη τῷ ὄντι Καλή, μᾶς ἀνέθρεψεν εἰς τὴν τερπνὴν πατρίδα μας τὴν μυριόφυτον καὶ πολύῤῥυτον Κασταναίαν μὲ τοὺς κόπους τῆς χηρείας αὐτῆς, μᾶς ὁδήγησεν εἰς παιδαγωγοὺς διδασκάλους καὶ ἑλληνικοὺς τοῦ τότε καιροῦ.»
Στο Μεγάλο Μετέωρο: μόρφωση, χειροτονία
Το Μεγάλο Μετέωρο στα τέλη του 19ου αιώνα.
Όταν τα δύο αδέρφια μεγάλωσαν κάπως, αποφάσισαν κρυφά από τη μητέρα τους ν’ ανέβουν στη μονή του Μεγάλου Μετεώρου, όπου εκάρησαν μοναχοί και στη συνέχεια χειροτονήθηκαν ιεροδιάκονοι από τον τέως μητροπολίτη Τρίκκης πολυμαθέστατο Αμβρόσιο. Μάλιστα ο Διονύσιος μάς περιγράφει κι ένα όραμα με τον Μέγα Βασίλειο, που τον ώθησε να μονάσει.
Στο Μεγάλο Μετέωρο όμως διαπίστωσαν ότι, ενώ διάβαζαν τα εκκλησιαστικά κείμενα, δεν ήταν σε θέση να τα κατανοήσουν. «Εἰς τὰ Μετέωρα εὑρισκόμενοι ἀνεγινώσκαμεν συνεχῶς τοὺς βίους καὶ κατορθώματα τῶν ἁγίων πατέρων μας, πλὴν δὲν ἐκαταλαμβάναμεν τὴν ἐξήγησιν αὐτῶν καλά.»
Μαθητεία, σπουδές: Τρίκκη, Τίρναβος, Άγιο Όρος
Χάρτης της περιοχής. Επεξεργασία χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας.
Έτσι, πούλησαν την περιουσία τους στην Καστανιά, πήρε το ⅓ των χρημάτων η μητέρα τους για τη συντήρησή της, το δεύτερο ⅓ ο αδερφός τού Διονυσίου, ο Ιωακείμ, και μετέβη στην Κωνσταντινούπολη, και το υπόλοιπο ο Διονύσιος, ο οποίος άρχισε να φοιτά στη Σχολή Τρίκκης, για δύο περίπου χρόνια, με καθηγητή τον περίφημο Κοζανίτη Στέφανο Στάμκο.
Μετά από τη Σχολή Τρίκκης «ἐσυστήθην εἴς τινα ἀρχιερέα Γαρδικίου (…) πλὴν ὁ ἀρχιερεὺς ἐκεῖνος ἐμπαθὴς ὢν καὶ ἀμαθὴς δὲν ὑποφέρετο, μάλιστα δὲ καὶ ὁ ἐκεῖσε ἑλληνικὸς διδάσκαλος μὴ ὢν γυμνασμένος εἰς τὴν τέχνην του παρῃτήθη».
Τίρναβος.
Έπειτα μαθήτευσε στον σπουδαίο δάσκαλο Ιωάννη Πέζαρο στον Τίρναβο, «μαθητὴν ὄντα τοῦ σοφοῦ Εὐγενίου τοῦ Βουλγάρεως», «ἀπὸ τὸν ὁποῖον ἐπαραδόθην πάλιν τὰ λοιπὰ γραμματικὰ καὶ τὴν ποιητικὴν καί τινα ἄλλα μαθήματα, τελειώσας δὲ ταῦτα περιῆλθον ὅλην τὴν Θεσσαλίαν, ἔπειτα διέβην διὰ τῆς Μακεδονίας καὶ ἐλθὼν περιῆλθον καὶ ἐπροσκύνησα ὅλα σχεδὸν τὰ μοναστήρια καὶ σκήτας τοῦ Ἁγίου Ὄρους τοῦ Ἄθωνος, στοχαζόμενος καὶ θεωρῶν τὰς ἐκεῖ μεγάλας καὶ πλουσίας βιβλιοθήκας καὶ θαυματουργοὺς αὐτῶν ἁγίας εἰκόνας.»
Δάσκαλος & ιερέας στην Κωνσταντινούπολη
Στη συνέχεια μετέβη στην Κωνσταντινούπολη «ἔνθα προσελήφθη ὑπό τινων ὡς οἰκοδιδάσκαλος. Μετά τινα καιρὸν ἐγένετο διάκονος καὶ γραμματεὺς Ἰερεμίου τοῦ πρώην Χαλκηδόνος.»
Μητροπολίτης Δέρκων Γρηγόριος.
«Μετά τινα καιρὸν συμβουλευθεὶς ἀπῆλθον εἰς τὰ Θεραπεῖα καὶ ἐχειροτονήθην ἱερεὺς παρὰ τοῦ ἐκεῖσε Δέρκων ἀρχιερέως Γρηγορίου τοῦ Πελοποννησίου, ὅστις μετὰ ταῦτα καὶ δι’ ἀγχόνης ἐμαρτύρησεν ἐν ἔτει 1821.»
Σε Ιεροσόλυμα, Κυδωνίες, Χίο, Σμύρνη
Επεξεργασία χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας.
Από την Κωνσταντινούπολη μετέβη με τον αδερφό του χάριν προσκυνήσεως στα Ιεροσόλυμα και στη συνέχεια φοίτησε «εἰς τὴν τότε φημιζομένην σχολὴν τῶν Κυδωνιῶν.»
«Εκεί για πρώτη φορά ο Διονύσιος Πύρρος θα κατασκευάσει την πρώτη υδρόγειο σφαίρα. Λέγω την πρώτη, γιατί μέχρι το τέλος του βίου του, θα κατασκευάσει πάρα πολλές, μεταλλικές και ξύλινες σφαίρες, τις οποίες, όταν δει κανείς, θα θαυμάσει όχι μόνο τις γνώσεις για την αστρονομία του Διονυσίου Πύρρου για την εποχή του, αλλά θα μείνει έκπληκτος για την χαρακτική ικανότητα.»
«Ἐκεῖθεν σηκωθεὶς ὑπῆγα εἰς τὴν Χίον πρὸς τὸν μακάριον ἐκεῖνον διδάσκαλον Ἀθανάσιον τὸν Πάριον.»
«Θα επιστρέψει στην Μικρά Ασία για να διδάξει έπειτα από αίτημα των Σμυρναίων να σταλεί από τη Χίο ιερομόναχος διδάσκαλος. Παραμένει στη θέση αυτή για σύντομο διάστημα και κατόπιν αναχωρεί για την Ιταλία εφοδιασμένος με επιστολές προυχόντων της Χίου προς τους εμπόρους του Λιβόρνο.»
Σπουδές ιατρικής στην Ιταλία
Επεξεργασία χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας.
Σε ηλικία 30 ετών ο Διονύσιος βρέθηκε σε μία από τις καλύτερες σχολές τού τότε κόσμου, προκειμένου να σπουδάσει την ιατρική. «Ὑπῆγα εἰς τὴν Παβίαν, ὅπου τότε ἦτον ἡ πλέον περίφημος Ἀκαδημία τοῦ κόσμου, (…) ἔπειτα κατετάχθην καὶ εἰς τὴν Ματρίκουλαν τῶν μαθητῶν, ὃ ἐστὶ κατεγράφην εἰς τὸν κατάλογον τῶν ἰατρῶν καὶ οὕτως ἠκολούθησα τὰ μαθήματα τῆς Ἰατρικῆς.» Στη διάρκεια των σπουδών του γράφει το πρώτο του βιβλίο, την Χειραγωγία τῶν παίδων, στα 1810. Στις 14 Απριλίου 1813 πήρε το δίπλωμα της ιατρικής σε ηλικία 36 ετών.
Πανεπιστήμιο Παβίας.
1813–1814: Σε Βιέννη και Μιλάνο
Επεξεργασία χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας
Μετά από τη λήψη του πτυχίου της ιατρικής, μετέβη στη Βιέννη και το Μιλάνο, μελετώντας ορυκτολογία, αστρονομία και γεωγραφία, εκδίδοντας σχετικά βιβλία. «Ήταν κάτοχος τεσσάρων ευρωπαϊκών γλωσσών, εκτός δε αυτών κατείχε και την Αρχαία Ελληνική, την Λατινική, την Τουρκική και την Εβραϊκή.»
1815–1818: Σχολείο στην Αθήνα
Φρεντερίκ Μπουασονά, Βοσκός με το κοπάδι του με φόντο την Ακρόπολη, 1903.
Σε ηλικία 38 ετών επιστρέφει στην Ελλάδα και συγκεκριμένα στην Αθήνα, όπου με τη συμβουλή του αρχιεπισκόπου Γρηγορίου Γʹ (1799–1820) και του Διονυσίου Βʹ Πετράκη ίδρυσε σχολείο, στο οποίο διδασκόταν «ιατρική, φυσικές επιστήμες, μαθηματικά και φιλοσοφία. (…) Ιδρύει το πρώτο επιστημονικό σχολείο (από εκεί αποφοίτησαν οι πρώτοι γιατροί της μετέπειτα ελληνικής πρωτεύουσας), ένα βοτανικό κήπο με 300 είδη φυτών και ένα ορυκτολογικό μουσείο στο σπίτι του Δημήτρη Καλλιφρονά.» Επίσης τυπώνει και ορισμένα βιβλία του που χρησίμευαν στη διδασκαλία των μαθημάτων.
1816: Ίαση πασά Ευβοίας, ταξίδια στην Ελλάδα και χαρτογράφηση
Η Χαλκίδα στα 1870.
«Εὑρισκόμενος εἰς τὰς Ἀθήνας περιῆλθον γεωγραφικῶς ὅλην τὴν Ἀττικήν (…), τότε κατά συγκυρίαν Ὀσμᾶν πασᾶς τις ἡγεμὼν τῆς Εὐρίπου, ἀκούσας ὅτι εἰμὶ ἰατρός, ἔστειλε ταχυδρόμον μὲ προσταγὰς εἰς τὰς Ἀθήνας, καὶ μὲ ἐπροσκάλει διὰ νὰ ὑπάγω ἐκεῖ νὰ τὸν ἰατρεύσω ἀπό τινα χρονικὰ πάθη. Τὸ ὁποῖον μὴν ἠμπορῶν νὰ τὸ ἀποφύγω, ὑπῆγα καὶ τὸν ἐθεράπευσα. Θεραπευθεὶς δὲ ὁ ἡγεμὼν αὐτὸς δὲν μ’ ἄφησε πλέον διὰ ὀκτὼ μῆνας νὰ ἐπιτρέψω εἰς τὰς Ἀθήνας. Ἕως οὗ ἐχάλασεν ἐκείνη ἡ ἐπιστημονικὴ σχολή.» «Συνάξας λοιπὸν ἀπὸ τὸν Σατράπην ἐκεῖνον ἀρκετὰ ἀργύρια, ἐκίνησα ὁμοῦ μὲ τοὺς ἀνθρώπους μου, καὶ ἔκαμα τὴν περιήγησιν καὶ χάρταν τῆς Ἑλλάδος.»
1817: Φιλόμουσος Εταιρεία, Γυμνάσιο Αθηνών
«Νωρίτερα είχε προσκληθεί από την Φιλόμουσο Εταιρεία (1817) ως δάσκαλος της ιατρικής και των επιστημών στο νεοσύστατο Γυμνάσιο των Αθηνών.»
1818–1820: Στην Κωνσταντινούπολη
Η Κωνσταντινούπολη στα 1880.
Στα 1818, σε ηλικία 41 ετών μεταβαίνει στην Κωνσταντινούπολη, όπου γνωρίζεται με τον αρχίατρο του σουλτάνου Μαχμούτ Βʹ και τιμάται με το «ἀξίωμα τοῦ Ἀρχιμανδρίτου τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου».
Στα 1818, κατά την περίοδο παραμονής του στην Κωνσταντινούπολη, «μετέφρασα καί ἐτύπωσα τήν Φαρμακοποιίαν τοῦ σοφοῦ Βρουνιατέλου εἰς δύο χιλιάδες σώματα, βιβλίον χρήσιμον διὰ τὰ φαρμακοπωλεῖα τῆς Ἑλλάδος.»
«Στην καʹ σελίδα του έργου “Φαρμακοποιία γενικὴ” (…) διαβάζουμε δύο “ἰαμβικὰ” επιγράμματα “ἀνωνύμου τινὸς ἀρχιερέως”. Ο αρχιερέας αυτός είναι ο Παΐσιος Σταγών. Βλέπουμε ότι ο κατά 37 περίπου έτη νεότερος Διονύσιος Πύρρος από την Καστανιά έχει την συμπαράσταση και τον θαυμασμό του συντοπίτη του και εν “προβεβηκυίᾳ ἡλικίᾳ” Κλινοβίτη Παϊσίου, ο οποίος τού γράφει εγκωμιαστικά επιγράμματα.»
Δύο ἰαμβικὰ ἐπιγράμματα.
«Ἐδιωρίσθην ἀπὸ τὸν Παναγιώτατον Πατριάρχην κύριον Γρηγόριον διὰ νὰ ἐκφωνῶ καὶ λόγους ἐπ’ ἄμβωνος εἰς τὰς ἐκκλησίας, (…) ὅλων τούτων ἕνεκεν ὁ Πατριάρχης ἠθέλησε νὰ μὲ τιμήσῃ καὶ μὲ τὸ ἀξίωμα τοῦ Ἀρχιμανδρίτου τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου.
Αν και «δημιουργεί φιλικές σχέσεις με τον Παπαφλέσσα που είναι τότε Φιλικός», δείχνει διστακτικός με την επαναστατική προοπτική. «Μὲ ἠγάπα ὁ ἀείμνηστος Πατριάρχης εἰλικρινέστατα, διότι πολλάκις τὸν ἐθεράπευσα ἀπὸ παραμικρὰς τινὰς ἀσθενείας, καὶ ἐσυμβούλευον αὐτὸν τὰ δέοντα, καὶ βέβαια ἤθελον κατορθώσωμεν πολλὰ πράγματα ὠφέλιμα εἰς τὴν ἐκκλησίαν, ἀνίσως ὁ φθονερὸς διάβολος δὲν ἤθελε ταράξῃ τὸ πᾶν, ἐπειδὴ καὶ ἐν ᾧ ταῦτα ἐσκεπτόμην, ἐκινήθησαν οἱ Ἕλληνες εἰς ἐπανάστασιν κατὰ τῶν Τυράννων τῆς Ἑλλάδος, καὶ ἐντὸς ὀλίγου κατετάραξαν τὸ πᾶν, καὶ βέβαια ἤθελε ὑπάγῃ πολλὰ καλὰ τὸ πρᾶγμα, ἀνίσως ὁ φθόνος, καὶ οἱ ἐχθροὶ τῆς πατρίδος δὲν ἤθελον ἐμποδίσωσι τὸ καλόν.»
1821.04: Ξέσπασμα της Επανάστασης
Απρίλιος 1821: βιαιότητες των Τούρκων εναντίον των Ελλήνων στην Κωνσταντινούπολη, μετά την κήρυξη της Επανάστασης του 1821.
Τον Απρίλιο του 1821, λίγο πριν από τα γεγονότα στην Πόλη που οδήγησαν στην εκτέλεση του πατριάρχη Γρηγορίου Εʹ, του Μεγάλου Διερμηνέα (Dragoman) Κωνσταντίνου Μουρούζη κ.ά., ο Διονύσιος ειδοποιήθηκε να εγκαταλείψει την Κωνσταντινούπολη και πριν το Πάσχα του 1821 (10 Απριλίου) προσορμίστηκε στο Άγιο Όρος.
1821.04: Στο Άγιον Όρος
Στο Άγιο Όρος ο σαραντατετράχρονος Διονύσιος παίρνει μέρος στην επανάσταση εναντίον των Τούρκων που οργανώνει ο φιλικός Εμμανουήλ Παπάς και προσπαθεί να κατασκευάσει πυρίτιδα με τις χημικές του γνώσεις.
«Ἐγὼ δὲ εἰς αὐτὴν τὴν περίστασιν ἐφώναζον καὶ ἐδίδασκον τοὺς καλογήρους νὰ ἐναντιωθῶσιν εἰς τοὺς Τούρκους, νὰ ἐκβάλλωσι καὶ χρήματα, διότι ὁ πόλεμος χρειάζεται χρήματα· πλὴν ποῖοι μὲ ἤκουαν εἰς αὐτὴν τὴν βαβυλωνίαν; Τότε ἡ Κοινότης τοῦ Ὄρους μὲ προστάζει νὰ κάμω πυρίτιδα κόνιν, κατὰ τὴν ἐρμηνείαν τῆς φαρμακοποιίας μου, πλὴν ποῦ νίτρον καὶ ποῦ θεῖον; Ἠγωνιζόμεθα νὰ κατασκευάσωμεν κανόνια ξύλινα μὲ στεφάνια σιδηρά, πλὴν καὶ αὐτὸ δὲν ἐπροφθάσαμεν.»
1821.04: Σε νησιά για αποστολή βοήθειας
Άποψη της Ύδρας στα 1808.
Στη συνέχεια στέλνεται σε διάφορα νησιά (Σκόπελο, Ύδρα, Σπέτσες κ.λπ.), προκειμένου να φέρει βοήθεια στους εξεγερμένους αγιορείτες.
1821–1835: Πελοπόννησος
Επεξεργασία χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας.
«Μαθὼν δὲ ὅτι τὸ Ὄρος ἐπαραδόθη εἰς τοὺς Τούρκους, ἔπλευσα διὰ τὴν Πελοπόννησον.»
1821: Μάνη
Μάνη.
«Ἐγὼ δὲ πλέων ἦλθον εἰς τὴν Πελοπόννησον. Ἡ πρώτη μου γνωριμία ἐστάθη μὲ τὸν Πετρόμπεην Μαυρομιχάλην καὶ μὲ τοὺς υἱοὺς αὐτοῦ, Γεώργιον, μὲ τὸν στρατηγὸν Ἰατράκον, καὶ Παναγιώτην Κρεβατᾶν, τὸν ὁποῖον πρὸ χρόνον εἰς τὸν Μισθρᾶν εἶχον θεραπεύσει ἀπὸ δηλητήριον φάρμακον. Ἡ πολιορκία ἐκράτησε τινὰς μῆνας, καὶ ἐγὼ ὅσον ἐδυνάμην ἐκήρυττον καὶ ἐσυμβούλευον τὰ δέοντα.»
1821.09: Τριπολιτσά
Στις 23 Σεπτεμβρίου 1821 αλώθηκε από τους Έλληνες η Τριπολιτσά, που πολιορκούνταν από τις αρχές Ιουνίου. Αμέσως μετά, από τα άταφα πτώματα ξέσπασε επιδημία στην πόλη. Ο Διονύσιος ήταν ο μόνος σπουδαγμένος γιατρός μέσα στην Τρίπολη στη δύσκολη αυτή περίοδο, γιατρεύοντας ασθενείς σωματικά αλλά και άλλους ψυχικά, καθώς πολλοί Έλληνες είχαν μολυνθεί από την ασθένεια της λαφυραγώγησης και του πλιατσικολογήματος.
«Ἐγὼ τότε ἠγωνιζόμην νὰ θεραπεύσω τοὺς ἀδελφούς μου χριστιανούς, ἐπειδὴ οὐδεὶς ἄλλος ἰατρὸς εὑρίσκετο εἰς Τρίπολιν, εἰμὴ τινὲς ψευδοϊατροί. Θεραπεύων τοὺς ἀσθενεῖς καὶ πληγωμένους εἰς Τρίπολιν, ἔκαμνον καὶ λόγους ἐπ’ ἄμβωνος ἁρμοδίους ἐκείνης τῆς περιστάσεως, ἐπειδὴ καὶ τότε οἱ Χριστιανοὶ μολυνθέντες ἀπὸ τὰ λάφυρα ἐκυριεύθησαν ἀπὸ τὴν ἐπιδημίαν ἐκείνην.»
Μέσα σ’ όλη αυτή τη ζοφερή κατάσταση, βρίσκει παρηγοριά στη συγγραφή εκκλησιαστικών κειμένων.
1822: Άργος, Κόρινθος, Μάνη, παράδοση χαρεμιού Χουρσίτ
Οι οχυρώσεις στον βράχο του Ακροκορίνθου.
Τον Απρίλιο του 1822 ο Διονύσιος βρέθηκε στην Κόρινθο, στην επιτροπή παράδοσης του χαρεμιού του Χουρσίτ πασά, που είχε αιχμαλωτιστεί στην Τριπολιτσά, και ανταλλαγής με Έλληνες αιχμαλώτους, όπως η οικογένεια του Μάρκου Μπότσαρη και άλλων Ελλήνων προεστών. Μάλιστα κάποια μέλη της οικογένειας Μαυρομιχάλη (προστάτιδας οικογένειας του Διονυσίου Πύρρου) είχαν κολλήσει μολυσματική ασθένεια από τις γυναίκες του χαρεμιού και θεραπεύτηκαν από τον ιατρό Πύρρο.
Στη συνέχεια, μετέβη στην Μάνη, στηρίζοντας με τις ομιλίες του τους εξεγερμένους αλλά και δημιουργώντας ένα χαρτουργείο, για να τυπώνει τα βιβλία του!
«Εἰς τὴν Σπάρτην κατεσκεύασα δι’ ἐξόδων μου χαρτουργεῖον. Ἔπειτα ἐλθόντος τοῦ Ἄραβος Ἰμπραῒμ πασᾶ κατέφυγον, προσκαίρως, εἰς τὰ Κύθηρα νῆσον, τἀνῦν Τσιρίγον.»
1825: Στα Κύθηρα
Τα Κύθηρα. Έργο του Δήμου Στεφανόπολι (Démétrius Stephanopoli de Comnène), 1800.
Στα αγγλοκρατούμενα Κύθηρα ο σαρανταοχτάχρονος Διονύσιος έμεινε κάποιο διάστημα, ήρθε όμως σε προστριβή με τον φιλότουρκο μητροπολίτη και αναγκάστηκε να αναχωρήσει για το Ναύπλιο.
1827: Στο Ναύπλιο
Στο Ναύπλιο η κατάσταση ήταν δύσκολη, όπως άλλωστε και για όλη την Ελλάδα κατ’ εκείνους τους χρόνους. Παρόλες τις δυσκολίες, ο Διονύσιος συγγράφει και τυπώνει πολλά από τα έργα του.
1827.03.19–05.05: Συνέλευση Τροιζήνας
Στις 3 Απριλίου του 1827 η συνέλευση της Τροιζήνας με το ϛʹ ψήφισμά της επιλέγει ως κυβερνήτη της Ελλάδας τον Καποδίστρια, ενώ ο προστάτης του Διονυσίου πεϊζαδὲς Γεώργιος Μαυρομιχάλης αναλαμβάνει κυβερνήτης μέχρι την άφιξη του Καποδίστρια.
Διονύσιος Πύρρος.
1828: Άφιξη Καποδίστρια στο Ναύπλιο, επίπληξη για (μη) νηστεία
Το αγγλικό πολεμικό πλοίο HMS Warspite που έφερε τον Καποδίστρια στην Ελλάδα.
Στις 8 Ιανουαρίου 1828, που αποβιβάστηκε ο Καποδίστριας στο Ναύπλιο, ο Διονύσιος με πλήθος κόσμου τον υποδέχτηκε κι αυτός και του χάρισε ένα χειρόγραφό του με το έργο του Περιήγησις ἱστορικὴ τῆς Ἑλλάδος, το οποίο βέβαια κατόρθωσε να τυπώσει 20 χρόνια αργότερα.
Λίγο αργότερα, ήρθε σε διένεξη με τον Καποδίστρια για το θέμα της νηστείας: «Ὁ Καποδίστριας, ἐλθὼν εἰς τὸ Ναύπλιον, ἐνήστευσε μόνον τὴν πρώτην ἑβδομάδα τῶν νηστειῶν, καὶ τὸ Σάββατον τοῦ ἁγίου Θεοδώρου ἔσφαξεν ἀρνία καὶ ἔφαγε. Ἐγὼ δὲ τότε ἀκούων ἐτύπωσα εἰς αὐτὸ τὸ βιβλιάριόν μου μερικὰς παρατηρήσεις περὶ νηστειῶν καὶ θρησκείας. Τοῦτο μαθὼν ὁ Καποδίστριας ἤθελε νὰ ἐμποδίσῃ τὴν διάδοσιν τοῦ βιβλίου, πλὴν ἐγὼ τὸ εἶχον διασκορπίσει παντοῦ.»
Την ίδια χρονιά τύπωσε και το έργο του Χυμικὴ (sic) τῶν τεχνῶν: «Μετά τινας μῆνας στοχασθεὶς μετέφρασα ἐκ τοῦ ἰταλικοῦ μίαν χυμικὴν τῶν τεχνῶν καὶ ἀμέσως τὴν ἐτύπωσα εἰς τὸ Ναύπλιον, ἐκ τῆς ὁποίας πολλοὶ τεχνῖται ὠφελήθησαν.»
1829: Χαρτουργείο με τον Νικηταρά, σε δυσμένεια του Καποδίστρια
Νικήτας Σταματελόπουλος. Λιθογραφία του Καρλ Κρατσάιζεν (Karl Krazeisen).
Με τον στενό του φίλο Νικήτα Σταματελόπουλο ο Διονύσιος δημιούργησε ένα χαρτουργείο, για να εξασφαλίζει το χαρτί για τις εκδόσεις του, ζήτησε μάλιστα και τη βοήθεια του κυβερνήτη Καποδίστρια. Επειδή όμως είχε ως προστάτη του τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη και τους γιους του, δεν κατόρθωσε να λάβει χρηματοδότηση.
1831.09.27: Δολοφονία Καποδίστρια, Ἐγκόλπιον τῶν ἰατρῶν, ἤτοι πρακτικὴ Ἰατρική
Δ. Τσόκος, «Η δολοφονία του Καποδίστρια».
«Εἰς ἐκεῖνο τὸ θέρος στοχασθεὶς ἐτύπωσα τὸ πρῶτον τὸ Ἐγκόλπιον τῶν ἰατρῶν, ἤτοι τὴν Πρακτικὴν ἰατρικὴν καὶ ὕλης τῆς ἰατρικῆς καὶ βοτανικῆς· μόλις ἐτυπώθη ἡ βίβλος, καὶ ἀμέσως ἐθανατώθη ὁ Καποδίστριας εἰς τὸ Ναύπλιον, εἰς τὰς 27 τοῦ Σεπτεμβρίου 1831, ἡμέραν Κυριακήν.»
1831.09.30: Φυλάκιση Διονυσίου
Καρλ Κρατσάιζεν (Karl Krazeisen), Κωνσταντίνος Αξιώτης, Ναύπλιο 1826.
«Μόλις τότε ἀπέρασαν τρεῖς ἡμέραι καὶ ἀμέσως ἐν τῷ μέσῳ τῆς νυκτὸς ἔρχεται ὁ Διοικητὴς χονδρο–Ἀξιώτης καὶ ὁ Πολιτάρχης μετὰ μαχαιρῶν καὶ ξύλων, φωνάζοντες, καὶ ἀνοίξαντες τὴν θύραν μου, εἶπον νὰ τοὺς δώσω τὰ ὅπλα μου. Ὁ δὲ γραμματεὺς αὐτῶν ὢν φίλος μου, ἀνοίξας τὴν βιβλιοθήκην, τοὺς ἔδειξεν ἕως δύο χιλιάδας τόμους τῆς ἰατρικῆς μου: “ἰδού”, εἶπεν, “τὰ ὅπλα τοῦ διδασκάλου.” Ὁ δὲ Ἀναξιώτης, τὸ χονδρόγρουνον, μοὶ εἶπεν αὐστηρῶς: “ἐπειδὴ καὶ εἶσαι συνταγματικὸς καὶ φίλος τοῦ πεϊζαδὲ Γεωργίου, πρέπει νὰ ὑπάγῃς εἰς πολιτικὴν φυλακήν. Εἰς μάτην ἐπάσχισα νὰ τὸν καταπείσω, ὥστε ἀπελθὼν ἐφυλακίσθην διὰ δεκαπέντε ἡμέρας. Ἐκεῖ ἠσθένησα καὶ ὀλίγον ἔλειψε νὰ ἀποθάνω.»
Παρόλες τις περιπέτειές του, τη φυλάκιση και τις γενικότερες αναταραχές μετά από τη δολοφονία του Καποδίστρια, ο Διονύσιος Πύρρος είναι αφοσιωμένος στην επιστήμη του! «Μόλον ὅτι ἐκεῖ ἐγίνοντο αἱ ταραχαὶ καὶ αἱ συγχύσεις, ἐγὼ ἐσχεδίασα καὶ κατεσκεύασα ὑδρογείους σφαίρας πρὸς χρῆσιν σχολείων τῆς Ἑλλάδος, ἐκ τῶν ὁποίων πολλοὶ τῶν μαθητῶν ὠφελήθησαν.»
Μετά το 1833: Προσπάθεια για σύσταση χαρτουργείου στους Μύλους του Άργους
Μετά από την άφιξη του βασιλιά Όθωνα στο Ναύπλιο ο Διονύσιος κάνει ακόμη μια απόπειρα σύστασης χαρτουργείου, αλλά απογοητεύεται ξανά!
«Ἐνῷ ἡσύχαζον εἰς τὸ Ναύπλιον, ἔδωκα μίαν ἀναφορὰν εἰς τὸν βασιλέα νὰ συστήσω πάλιν χαρτουργεῖον εἰς τοὺς Μύλους τοῦ Ἄργους. Ὁ Μαυροκορδάτος ὑπουργὸς ὢν τότε τῆς οἰκονομίας, προσκαλέσας με ἐζήτησε τὸν λογαριασμὸν τῶν ἐξόδων καὶ ἐσόδων· εἰς αὐτὸ δυσαρεστηθεὶς ὁ ὑπουργὸς μοὶ εἶπεν ὅτι ἡ Διοίκησις δὲν δίδει εἰς βιομοχανίας. (…) Ἀνόητοι Ἕλληνες! Ἀπατώμενοι ἀπὸ τοὺς δολεροὺς ὑπουργοὺς καὶ φθονεροὺς ἐμπόρους τῆς Ἑλλάδος, δὲν ζητοῦσι τὴν μέλλουσαν εὐδαιμονίαν αὐτῶν, (…) ταῦτα ἰδὼν καὶ ἐγὼ ἐμούντζωσα αὐτὴν τὴν ἀνόητον ὑπουργικὴν οἰκονομίαν.»
1834: Συνάντηση στο Ναύπλιο με Ιωάννη, γιο του Αθανασίου παπα–Πολυμέρου
Την πρωταυγουστιά του 1837 ο Διονύσιος Πύρρος γράφει μια ἐπιστολὴ πρὸς τὸν εὐγενέστατον ἄρχοντα τῶν Θεσσαλῶν κύριον Ἀθανάσιον παπα–Πολυμέρου από την Καστανιά, ενώ στα 1848 που ο Αθανάσιος παπα–Πολυμέρου έχει ήδη πεθάνει τυπώνει σε βιβλίο μια επιστολή που είχε στείλει στον γιο τού Αθανασίου, τον Ιωάννη.
Στην επιστολή του 1837 αναφέρει ότι συναντήθηκε στα 1834 στο Ναύπλιο με τον Ιωάννη, υιό του Αθανασίου παπα–Πολυμέρου, «ἄρχοντα τῶν Θεσσαλῶν», και τον συμβούλεψε να παρακινήσει τον πλούσιο πατέρα του «νὰ συστήσῃ εἰς τὴν πατρίδα μας τὴν Κασταναίαν σχολεῖα καλὰ διὰ νὰ παραδίδωνται οἱ παῖδες τῆς πατρίδος μας τὰ μαθήματα, τὰ συντείνοντα εἰς τὴν μόρφωσιν τῆς ψυχῆς αὐτῶν».
«Πλὴν τότε ἀπὸ τὰς καιρικὰς περιστάσεις παραβλέψας μηδὲν ἐποίησε, μ’ ὅλον ὅτι τότε αὐτὸς ἐχρημάτισεν ἄρχων τῶν Θεσσαλῶν περισσότερα ἔτη καὶ ἀπὸ αὐτὸν τὸν βαθύπλουτον Ἀλῆ πασᾶ τῶν Ἰωαννίνων.»
1835: Ανατύπωση Γεωγραφίας
Ένα χρόνο αργότερα «ἐτύπωσα τὰς ὑδρογείους μου σφαίρας» και ανατύπωσε το εξαντλημένο του βιβλίο «Γεωγραφία μεθοδικὴ καὶ καταγραφὴ ἁπάσης τῆς οἰκουμένης», «μὲ τὰς προσθήκας τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος».
1835.01: Στην Αθήνα
Η υποδοχή του βασιλιά Όθωνα στην Αθήνα. Θησείο, 1833. (Έργο του Peter von Hess, 1839).
Στα 1835 ο πενηνταοκτάχρονος Διονύσιος εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, που από την προηγούμενη χρονιά είχε γίνει πρωτεύουσα της Ελλάδας. «Ἀφοῦ ἔφθασεν ὁ βασιλεὺς εἰς τὰς Ἀθήνας, ἦλθον καὶ ἐγὼ ὡς εἰς τὴν ἀρχαίαν πατρίδα μου, ὁποῦ τῇ θείᾳ συνάρσει ἔκτισα καὶ μίαν κατοικίαν πρὸς ἀνάπαυσιν τοῦ γηρατείου μου, καὶ διὰ νὰ εἶναι διαφορετικὴ τῶν λοιπῶν, ἐζωγράφισα εἰς αὐτὴν ὅλους τοὺς φιλοσόφους τῶν Ἀθηνῶν καὶ λοιποὺς ἥρωας τῆς Ἑλλάδος.»
Τοιχογραφίες του Κόντογλου στο Δημαρχείο Αθηναίων (1938).
1835.02.04: Άδεια ασκήσεως ιατρικού επαγγέλματος, επιδημική νόσος στην Αθήνα
Διονύσιος Πύρρος.
Στην Αθήνα ο Διονύσιος κατέθεσε το δίπλωμα ιατρικής που είχε από το περίφημο πανεπιστήμιο της Παβίας και στις 4 Φεβρουαρίου του 1835 έλαβε «δίπλωμα ἰατροχειρούργου»: «ἔλαβον τὴν ἄδειαν τοῦ νὰ κάμω τὴν ἰατρικὴν τέχνην ἐλευθέρως, εἰς ὅλους τοὺς πρός με ἐρχομένους ἀσθενεῖς.»
«Εἰς αὐτὸ τὸ ἔτος διὰ τὴν πληθὺν τῶν ἀνθρώπων ἔπεσεν εἰς τὰς Ἀθήνας ἐπιδημικὴ νόσος καὶ ἀπέθνησκον καθεκάστην οἱ ἄνθρωποι· οἱ εὐγενεῖς Ἀθηναῖοι ἔχοντες ἀρχαίαν ὑπόληψιν εἰς ἐμέ, ἐδιώρισαν ἐμὲ ἰατρὸν τῆς πολιτείας ὁμοῦ μὲ ἄλλους τρεῖς, πρὸς βοήθειαν τῶν δυστυχῶν ἀνθρώπων· ἕως διακοσίας ἐπισκέψεις ἔκαμνον τὴν ἠμέραν.»
1836: Πρόεδρος της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών, βραβείο από τον Όθωνα
Αργυρό νομισματόσημο του Όθωνα.
Στις 14 Φεβρουαρίου του 1836 τιμήθηκε από τον βασιλιά Όθωνα για τις υπηρεσίες του στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας: «ἡ αὐτοῦ μεγαλειότης ὁ βασιλεὺς ηὐδόκησε νὰ διατάξῃ νὰ δοθῇ (…) εἰς τὸν κύριον Διονύσιον Πύῤῥον Ἀρχιμανδρίτην τὸ ἀργυροῦν Νομισματόσημον διὰ ἀμοιβὴν τῶν κατὰ τὸν ὑπὲρ ἀνεξαρτησίας πόλεμον ἐκδουλεύσεών του, καὶ χορηγεῖ εἰς αὐτὸν τὴν ἄδειαν νὰ τὸ φέρῃ εἰς πᾶσαν περίστασιν.»
Στις 5 Ιουνίου του 1836 έγινε μέλος της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών, που είχε ιδρυθεί στις 13 Μαΐου 1835. Μάλιστα για κάποιο μικρό διάστημα ο Διονύσιος διατέλεσε και πρόεδρος της Εταιρίας.
1837: Δεν επιδιώκει να μπει στο Πανεπιστήμιο
«Με την έλευση του Όθωνα θα βρεθεί στην Αθήνα, όπου τα τελευταία χρόνια της ζωής του εξασκεί με επιτυχία το επάγγελμα του γιατρού. (…) Δεν επεδίωξε να εκλεγεί καθηγητής στη νεοσύστατη Ιατρική Σχολή (1837) του Οθωναίου Πανεπιστημίου.»
1838: Βοτανική
Συνεχίζει να ζει στην Αθήνα, ασχολούμενος με την ιατρική του τέχνη και με τη συγγραφή και εκτύπωση βιβλίων, όπως της Βοτανικής του, στην εκτύπωση της οποίας βρήκε αρκετές δυσκολίες από το βαυαρικό καθεστώς.
1840: Ἀρχαιολογικὴ Ἑταιρεία τῶν Ἀθηνῶν
Επεξεργασία χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας.
Στα 1840 ο εξηντατριάχρονος Διονύσιος γίνεται εταίρος της Αρχαιολογικής Εταιρείας Ελλάδος, επί γραμματείας του Αλεξάνδρου Ρίζου Ραγκαβή, τρία χρόνια μετά από την ίδρυσή της, επανατυπώνει με διορθώσεις και προσθήκες το Ἐγκόλπιον τῶν ἰατρῶν, αλλά και κάνει με ατμόπλοιο ένα μεγάλο ταξίδι σε Μικρά Ασία, Κωνσταντινούπολη, Βιέννη και Μολδοβλαχία, κατά τη διάρκεια του οποίου συναντιέται, έπειτα από 30 χρόνια, στο Γαλάτσι (Galaţi) της σημερινής Ρουμανίας με τον αδερφό του, που διέμενε στη Φωξάνη (Focşani), ενενήντα χιλιόμετρα βορειοδυτικά του Γαλατσίου.
Το Γαλάτσι στα 1826.
1844: Δωρεά υδρογείου σφαίρας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
Στα 1844 κατασκεύασε μια υδρόγειο σφαίρα, την οποία δώρισε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και δέχτηκε ευχαριστήρια επιστολή στις 9 Μαΐου από τον υπουργό Παιδείας Σπυρίδωνα Τρικούπη. Το ίδιο έτος χάρισε υδρογείους σφαίρες και στην Αθωνιάδα Ακαδημία του Αγίου Όρους.
Ερείπια της Αθωνιάδος Ακαδημίας.
1846: Βίος Μεγάλου Αλεξάνδρου, Διαδόχων, Πύρρου
Στα 1846 έγραψε τον βίο του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των στρατηγών και διαδόχων του αλλά και του Πύρρου του Αʹ της Ηπείρου, από τον οποίο είχε λάβει και «επώνυμό» του.
Ο Μέγας Αλέξανδρος σε λιθογραφία του Διονυσίου Πύρρου.
1848: Επιστολή «πρὸς τὸν εὐγενέστατον κύριον Ἰωάννην Ἀθανασίου παπα–Πολυμέρου» & Ελλάδος Περιήγησις
Στα 1848 ο εβδομηνταενάχρονος Διονύσιος γράφει μια επιστολή «πρὸς τὸν εὐγενέστατον κύριον Ἰωάννην Ἀθανασίου παπα–Πολυμέρου», καθώς ο πατέρας του και «ἄρχων τῶν Θεσσαλῶν» Αθανάσιος παπα–Πολύμερος έχει πλέον πεθάνει χωρίς «νὰ συστήσῃ εἰς τὴν πατρίδα μας τὴν Κασταναίαν σχολεῖα καλὰ διὰ νὰ παραδίδωνται οἱ παῖδες τῆς πατρίδος μας τὰ μαθήματα, τὰ συντείνοντα εἰς τὴν μόρφωσιν τῆς ψυχῆς αὐτῶν».
Γνωρίζουμε βέβαια πως η Καστανιά είχε σχολείο από τα μέσα του ιηʹ αιώνα, στο οποίο μάλιστα φοίτησαν αρχικά και ο Διονύσιος με τον αδερφό του Ιωακείμ.
«Το κτήριο, στο οποίο στεγαζόταν το ελληνικό σχολείο της Καστανιάς, είχε κτιστεί το 1826 με δαπάνη του Καστανιώτη Δημοστέργιου, ο οποίος είχε πλουτίσει στη Ρουμανία. Αυτός κληροδότησε μάλιστα στη γενέτειρά του ολόκληρο αγρόκτημα στη Ρουμανία, για τη συντήρηση του σχολείου. Στο σχολείο Καστανιάς δίδαξαν ονομαστοί δάσκαλοι, όπως οι Ζηκίδης, Λαμπρίδης και Χασιώτης.»
Στη σελίδα μάλιστα 121 του βιβλίου «Βίος, πράξεις καὶ κατορθώματα τοῦ Μεγάλου Αλεξάνδρου» (1846) υπάρχει «κατάλογος τῶν φιλομούσων συνδρομητῶν», ανάμεσα στους οποίους αναφέρεται και η «Σχολὴ τῆς ἐν Θεσσαλίᾳ Κασθαναίας», η οποία λαμβάνει 4 αντίτυπα του έργου.
Φαίνεται λοιπόν πως υπήρχε σχολείο στην Καστανιά, απλώς δεν είχε εκδηλώσει το έμπρακτο ενδιαφέρον του γι’ αυτό ο «ἄρχων» Αθανάσιος παπα–Πολυμέρου.
Το αρχοντικό της οικογένειας παπα–Πολυμέρου στην Καστανιά.
1853.02.12: Θάνατος
Ο Διονύσιος Πύρρος σε ηλικία 76 ετών «ἀπεβίωσε τὴν 12ην Φεβρουαρίου 1853 ἐν χριστιανικῇ γαλήνῃ καὶ ἐκηδεύθη λαμπρῶς, ἐκφωνήσαντος κατάλληλον ἐπιτάφιον λόγον καὶ τοῦ νῦν ἀρχιερέως Κορινθίας Ἀμφιλοχίου.»
Συγγραφικό έργο
«Τα βιβλία που είχε τυπώσει τα υπολόγιζε σε 25.000 τόμους και κάλυπταν ένα εύρος αντικειμένων: ιατρικά, γεωγραφικά, ιστορικά, θρησκευτικά, ηθοπλαστικά, γραμματικά.»
«Ο Διονύσιος Πύρρος υπήρξε πολυγραφότατος σε συγγράμματα ποικίλου περιεχομένου, όπως γεωγραφικά, παιδαγωγικά, γεωλογικά, ιστορικά, εκκλησιαστικά, μαθηματικά, αστρονομικά καθώς και ιατρικά. Μεταξύ αυτών αναφέρουμε ενδεικτικά την Γεωγραφία Μεθοδική Απάσης Οικουμένης, που αποτελεί εράνισμα από παλαιούς και νεότερους συγγραφείς, καθώς και το Χειραγωγία των Παίδων με δύο επανεκδόσεις. Εξέδωσε, ακόμη, μια Γραμματική, μια Αριθμητική και μια Πρακτική Αστρονομία, ενώ κυκλοφόρησε σε πολλές ανατυπώσεις το έργο του Περιγραφή της εν Τήνω ευρεθείσης αγίας και θαυματουργού εικόνας. Ανέκδοτα παρέμειναν το κείμενο της Ορυκτολογίας του Βερνέρου, η Διατριβή περί της αρχαίας ελληνική μουσικής, η Περιήγησις της Ελλάδος και πόλεμοι αυτής αρχαίοι και νεώτεροι κ.ά.
Η ιατροφαρμακευτικού χαρακτήρα εργογραφία του περιλαμβάνει —συν τοις άλλοις— τα βιβλία: Φαρμακοποιία, Εγκόλπιον των ιατρών και Βοτανική Πρακτική. Στο τελευταίο περιέχονται και 200 εικόνες βοτάνων, που ζωγράφισε ο ίδιος ο Διονύσιος Πύρρος. Το όνομά του συνδέθηκε με την εισαγωγή στην φαρμακολογία πολλών νέων ουσιών για τη θεραπεία διαφόρων νοσημάτων. Μερικές από αυτές είναι το κινίνο για την ελονοσία, η δακτυλίδα η πορφυρά για τις καρδιοπάθειες, η ευθαλεία η άτροπος για την επιληψία κ.ά. Ασχολήθηκε, ακόμη, με την μελέτη και περιγραφή ασθενειών όπως ο τύφος, η πανούκλα, η παγκρεατίτιδα κτλ., ενώ ερμήνευσε και την περίπτωση της εξωμητρίου κυήσεως συστήνοντας ως τρόπο αντιμετώπισής της την καισαρική τομή. Τέλος, ήταν ο πρώτος Έλληνας γιατρός που εφάρμοσε την τεχνητή αναπνοή, όταν υπήρχε κίνδυνος πνιγμού, καθώς και την παρακέντηση περικαρδίου σε υγρή περικαρδίτιδα υπογραμμίζοντας την επικινδυνότητα αυτής της μεθόδου.
Όσον αφορά τις αντιλήψεις του για την ψυχική υγεία, ο Διονύσιος Πύρρος αντιμετώπισε το θέμα από την σκοπιά του θεολόγου και ιατροφιλοσόφου. Ο ίδιος έκανε λόγο για μια άυλη και αμετάβλητη ψυχή, την οποία ένωσε ο Θεός με το φθαρτό σώμα διακρίνοντάς την από την αρχή της ζωής, που ενυπάρχει στα υπόλοιπα ζώα.»
Επίλογος
«Αὐτὰ καὶ ἕτερα εἶναι, φίλε μου κύριε Ἀθανάσιε, τὰ συγγράμματά μου, τὰ ὁποῖα ἐπεθύμεις νὰ μάθῃς, καὶ αὐταὶ εἶναι αἱ πράξεις μου, τὰς ὁποίας ἐκτέλεσα εἰς τὴν πρόσκαιρόν μου ταύτην ζωήν. Πάντοτε ὅμως ἠγωνιζόμην νὰ φανῶ ὠφέλιμος πρὸς τὸν πλησίον μου, ἐπειδὴ καὶ ἐστοχάσθην ὅτι εἶναι ἀνάρμοστον πρᾶγμα τὸ νὰ κάθωμαι ἀργὸς καὶ νὰ καταργῶ τὴν γῆν, τρώγων τὸν ἄρτον μου ὡς κηφήν, ἢ ἐκ τῶν κόπων τῶν ἄλλων. Διότι ἐγὼ μέχρι τῆς σήμερον οὔτε ὀβολὸν ἐθνικὸν ἔλαβον οὔτε ἄλλο τί. Εἶχον πόθον, φίλε μου, νὰ φανῶ ὠφελιμότερος πρὸς τὴν πατρίδα μου, πλὴν αἱ περιστάσεις καὶ αἱ ἀνωμαλίαι τῆς ἐπαναστάσεως ἐμπόδισαν τὴν προθυμίαν μου. Εἴθε, φίλε μου, ἄλλοι ἄξιοι πατριῶται ἡμῶν, καὶ μάλιστα οἱ εὐγενεῖς υἱοί σας καὶ οἱ πολλοὶ συγγενεῖς αὐτῶν νὰ ἀναλάβουν μερικοὺς κόπους καὶ νὰ τρέξουν, διὰ νὰ φωτισθῶσιν εἰς τὰς Ἀθήνας ἢ εἰς τὴν Εὐρώπην, ὅπου γίνονται μεγάλοι ἄνδρες καὶ οὕτως νὰ φανῶσιν ἄξιοι Ἕλληνες καὶ ὠφέλιμοι πατριῶται. Αὐτὸ παρακινῶ ὅλους τοὺς πατριώτας ἡμῶν καὶ μάλιστα τοὺς σεβασμίους ἱερεῖς καὶ μοναχοὺς τῶν Μετεώρων καὶ λοιπῶν μοναστηρίων τῆς Θεσσαλίας, οἱ ὁποῖοι ὁδηγηθέντες ἀπὸ τοὺς πρὸ ἡμῶν σοφοὺς διδασκάλους τῆς Θεσσαλίας, ὡς εἴπομεν ἀνωτέρω, ἂς ἀφήσωσι τὰ πάντα ὡς μάταια, καὶ ἂς δοθῶσιν ἅπαντες εἰς τὰς καλὰς μαθήσεις, αἱ ὁποῖαι ὁδηγοῦσιν τὸν ἄνθρωπον εἰς τὴν ἀρετήν. Ἐπειδὴ καὶ τὴν σήμερον οὐχὶ μόνον οἱ ἱερεῖς καὶ ἀρχιερεῖς πρέπει νὰ εἶναι πεπαιδευμένοι καὶ ἐνάρετοι ἀλλ’ ὅλοι σχεδὸν οἱ ἄνθρωποι, ἄνδρες τε καὶ γυναῖκες, διὰ νὰ δυνηθῶσιν μὲ αὐτὸ νὰ φανῶσιν εὐάρεστοι πρὸς τὸν Θεὸν καὶ πρὸς τοὺς ἀνθρώπους. Ἔῤῥωσθε! Ἀθήνηθεν, 1837, Αὐγούστου 1. Εἰλικρινὴς φίλος σας. Ὁ Νικολαΐδης Διονύσιος Πύῤῥος.»