Παΐσιος Βʹ: ο δραστήριος και φιλεκπαιδευτικός Κλινοβίτης ιεράρχης των Σταγών (περίληψη)

Σπυρίδων Βλιώρας, Τρικαλινά, 41 (2021)

(Η πλήρης εκδοχή του κειμένου θα δημοσιευτεί σε βιβλίο που θα εκδοθεί προσεχώς…)

Εισαγωγή

Μια από τις σημαντικές εκκλησιαστικές προσωπικότητες που έδρασαν στην περιοχή της Καλαμπάκας ήταν και ο Παΐσιος, που διατέλεσε μητροπολίτης Σταγών στα δύσκολα χρόνια 1784–1808: «Υπήρξε ένας από τους διαπρεπέστερους και δραστηριότερους ιεράρχες των Σταγών και της εκκλησίας γενικότερα κατά τους δύσκολους εκείνους χρόνους της δουλείας.»

Γενικά στοιχεία

Χάρτης της περιοχής. Επεξεργασία χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας

Ο Παΐσιος καταγόταν από τον Κλινοβό, ένα χωριό 30 περίπου χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της Καλαμπάκας. Γεννήθηκε γύρω στα 1740.

Το κοσμικό όνομα του Παϊσίου ήταν Ιωάννης. Ο πατέρας του λεγόταν Ευστάθιος / Στάθης και ήταν προύχοντας «εἰς τὴν κώμην Κλίναβον καὶ πᾶσαν τὴν χώραν τοῦ Ἀσπροποτάμου.» Προύχοντας πρέπει να ήταν και ο παππούς του, «Γιαννάκης ο Μεγάλος λεγόμενος.»

Ο Ευστάθιος είχε μια κόρη με το όνομα Μαρία, αδελφή του Ιωάννη / Παϊσίου, η οποία πρέπει να ήταν μορφωμένη («λογία»), πράγμα σπάνιο για γυναίκα της εποχής εκείνης σε επαρχιακό ορεινό χωριό.

Μόρφωση

Τα πρώτα του γράμματα τα έμαθε στον Κλινοβό και συνέχισε τις σπουδές του στη μονή της Αγίας Τριάδος και στη σχολή Τρίκκης, γύρω στα 1755. «Αργότερα φοίτησε και στην Πατριαρχική Ακαδημία Κωνσταντινουπόλεως.»

Γάμος αδερφής του με προύχοντα Γιαννάκη Καλαμπάκα

Το αρχοντικό του Γιαννάκη Καλαμπάκα προπολεμικά, σε περίοπτη θέση των Σταγών.

Η αδερφή τού Ιωάννη (μετέπειτα Παϊσίου) Μαρία κάποια στιγμή παντρεύτηκε με τον πλούσιο προεστό Καλαμπάκας Γιαννάκη Καλαμπάκα. Ο γάμος πρέπει να έπαιξε ρόλο τόσο στην εκλογή / επιλογή του Παϊσίου ως επισκόπου Σταγών όσο και στην επιλογή του Γιαννάκη Καλαμπάκα ως κοτζάμπαση της Καλαμπάκας και της ευρύτερης περιοχής.

Ιερατικό στάδιο

Αρχικά, μετά από τις εγκύκλιες σπουδές του, ο Παΐσιος έγινε διάκονος στη Λάρισα. Εκεί γνώρισε πολλούς επιφανείς και λογίους, όπως τον Τιρναβίτη¹ Ιωάννη Πέζαρο, όπως θα δούμε παρακάτω.

1784.05.12: Χειροτονία σε επίσκοπο

Στις 26 Μαρτίου του 1784 πέθανε ο μητροπολίτης Σταγών Παρθένιος. Ενάμιση μήνα αργότερα, στις 11 Μαΐου 1784, έγινε επίσκοπος ο Παΐσιος. Είναι ο τελευταίος επίσκοπος των Σταγών κατά τον 18^ο αιώνα και ο πρώτος κατά τον 19^ο.

1784: Αγιογράφηση και ανακαίνιση διαφόρων ναών και μοναστηριών

Μονή Υπαπαντής.

Αμέσως, άρχισε να μεριμνά για την αγιογράφηση και ανακαίνιση διαφόρων ναών και μοναστηριών, όπως της μετεωρίτικης μονής Υπαπαντής καθώς και της μονής Χρυσίνου στον Κλινοβό, του ναού της Αγίας Παρασκευής Κλινοβού κ.ά.

1786.01.08: Κλήση Τιρναβίτη Ιωάννη Πέζαρου ως διευθυντή της Ακαδημίας Μετεώρων

Δύο χρόνια μετά από την ανάρρησή του στην επισκοπή Σταγών ο φιλεκπαιδευτικός Παΐσιος κάνει ενέργειες ανασύστασης της Σχολής Μετεώρων, που ήδη από τον «ιϛʹ αιώνα λειτουργούσε στα Μετέωρα (στη Μονή του Μεγάλου Μετεώρου) (…) με τον πολύ φιλόδοξο τίτλο “Σωκράτους Ἀκαδημία ἐν Μετεώρῳ”».

Για τον λόγο αυτό κάλεσε τον επιφανή λόγιο Τιρναβίτη διδάσκαλο Ιωάννη (Δημητρίου) Πέζαρο να έρθει στα Μετέωρα και να αναλάβει την διεύθυνση της σχολής. Ο Πέζαρος όμως, που είχε και άλλες προτάσεις, παρέμεινε τελικά στον Τίρναβο.

1789.01.15: Μονή Αγίων Αποστόλων Κλινοβού

Οι εκκλησίες του Κλινοβού. Επεξεργασία χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας.

Πεντακόσια περίπου μέτρα βόρεια του χωριού Κλινοβός βρισκόταν η μονή Αγίων Αποστόλων. Σήμερα από τη μονή σώζεται μόνο το καθολικό. Ο τοιχογραφικός διάκοσμος πραγματοποιήθηκε σε δύο διακριτές χρονικές φάσεις. «Η πρώτη τοιχογράφηση περιορίστηκε στον χώρο του ιερού και πραγματοποιήθηκε το διάστημα μεταξύ 1784 και 1808, περίοδο που ο Παΐσιος διετέλεσε επίσκοπος Σταγών και η δεύτερη στον κυρίως ναό το 1820.»² Και στις δύο φάσεις, η βασική μέριμνα ήταν «του Παϊσίου, τόσο ως Επισκόπου Σταγών όσο και ως Μητροπολίτη Φιλιππουπόλεως.»

Το αυτοβιογραφικό σημείωμα του Παϊσίου.

Γύρω στα 1820 αναγράφηκε στην κόγχη του Διακονικού η αυτοβιογραφία που ο Παΐσιος είχε γράψει τον Ιούνιο του 1818 (και θα την δούμε στην παρούσα μελέτη πιο κάτω).

Στον Παΐσιο πρέπει να οφείλεται και η επιγραφή που έχει γραφεί στα μεσαιωνικά ελληνικά, στην καθομιλουμένη της εποχής και στα βλάχικα και η οποία βρίσκεται στο εσωράχιο της εισόδου στον ναό. «Φόβῳ πρόβαινε τὴν πύλην τῆς εἰσόδου, τρόμῳ λάμβανε τῶν θείων μυστηρίων, ἵνα μὴ καταφλεχθῇς πυρὶ τῷ αἰωνίῳ.»³

1791: Τέμπλο καθολικού Μεγάλου Μετεώρου

Το επίγραμμα του Παϊσίου στο τέμπλο του Μεγάλου Μετεώρου.

Το τέμπλο στο καθολικό της μεγαλομετεωρίτικης μονής «συμπληρώθηκε και αντικαταστάθηκε κατά το μεγαλύτερό του μέρος το 1791, με πρωτοβουλία και οικονομική επιχορήγηση του δραστήριου και λόγιου επισκόπου Σταγών Παϊσίου του Κλινοβίτη.» Μάλιστα ο Παΐσιος έγραψε κι ένα επίγραμμα σε έξι ιαμβικούς δωδεκασύλλαβους και τρεις άμετρους στίχους, στους οποίους γράφει «με κάποια διάθεση αυτοπροβολής και αυτοθαυμασμού: “Ὄμμασι ῥὴ τέθηπε χρύσεον πόνον, | χειρῶν, ἐπόπτα, ἔργα, τέμπλον, ἐνύλοις, | κέαρος ἀλλ’ ὄμματα τεῖνον ἐς πρόσω, | εἴδει ἐν ἄρτου Χριστὸν ἀληθῶς σέβου· | τρώγοντα, σῶτερ, καμὲ τὸν δ’ ἀρχιθύτην νυμφῶνι ἔνθες τλήμονα οὐρανίῳ. | Παϊσίου ἀρχιερέως Σταγῶν τοῦ Κλινοβίου, τοῦ καὶ ἀρηγήσαντος ἐπὶ τῷ τεμένει. | ͵αψϟαʹ (=1791), Νοεμβρίου αʹ.”»⁴

1792: Εικονογράφηση σε εξωνάρθηκα και τμήματα του μητροπολιτικού ναού Σταγών

Στα 1792 ο Παΐσιος σε συνεργασία με τον υιό τού προεστού Σταγών Γιαννάκη Καλαμπάκα, τον Κωνσταντίνο, μερίμνησαν για την αγιογράφηση του εξωνάρθηκα και —συμπληρωματικά— άλλων σημείων του Μητροπολιτικού Ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου Καλαμπάκας.

Αγιογραφίες εξωνάρθηκα. Φωτογραφίες Σπυρίδωνος Βλιώρα, 30.05.2021.

Ο μητροπολίτης Παΐσιος κάλεσε τον Καλαρίτη αγιογράφο Δημήτριο Ζούκη, με τον μαθητή του Γεώργιο και το συνεργείο τους, να αγιογραφήσουν τον εξωνάρθηκα «εσωτερικών διαστάσεων 4,10 Χ 11,35 μ., (…) που είναι ιδιαίτερα σκοτεινός.»

Προπολεμική φωτογραφία που δείχνει το νότιο τμήμα του ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου στεγασμένο και δίπλα το σωζόμενο τότε επισκοπείο.

Η αγιογράφηση του νάρθηκα στον ναό Κοιμήσεως της Θεοτόκου δεν ήταν το μόνο έργο που έκανε το συνεργείο του Δημητρίου Ζούκη στα 1792.

«Ἱστορία τῶν τριῶν ἁγίων». Ημιεξίτηλες αγιογραφίες έξω από την εκκλησία Κοιμήσεως της Θεοτόκου, αφημένες —κατά τρόπο εγκληματικό— στη μοίρα τους, εκτεθειμένες στις βροχές και τα στοιχεία της φύσης, καθώς και στις ορέξεις οιουδήποτε βανδάλου θα ήθελε να τις καταστρέψει. Φωτογραφία Σπυρίδωνος Βλιώρας, 30.05.2021.

«Εἰς τὴν νοτίαν πάλιν πρόσοψιν (πλάγιον νάρθηκα τῆς νοτίας πλευρᾶς τοῦ ναοῦ) ὑπάρχουν τῆς αὐτῆς ἐποχῆς τρεῖς ὁλόσωμοι παραστάσεις ἁγίων, μεταξὺ τῶν ὁποίων ἀναγράφεται ἡ ἐπιγραφή: “Ἡ παροῦσα ἱστορία τῶν τριῶν ἁγίων ἐγράφη διὰ | χειρὸς μαθητοῦ Δημητρίου Καλαρίτου, δι’ ἐξόδων τοῦ τιμιωτάτου κυρίου Κωνσταντίνου | Ἰωάννου. Ἐπὶ ἀρχιερέως Σταγῶν κυρίου Παϊσίου | ἐκ κώμης Κλινοβοῦ, 1792.»

Στον στεγασμένο την εποχή εκείνη νότιο εξωνάρθηκα του ναού ο ίδιος αγιογράφος Δημήτριος Ζούκης Καλαρίτης (ή καλύτερα ο μαθητής του Γεώργιος, που ανήκε στο συνεργείο του) με έξοδα του ίδιου χορηγού, «τοῦ τιμιωτάτου κυρίου Κωνσταντίνου Ἰωάννου», και επί της αρχιερατείας του ιδίου επισκόπου Παϊσίου του Κλινοβίτη, αγιογράφησε την «παροῦσα ἱστορία τῶν τριῶν ἁγίων», που σήμερα η εγκληματική αδιαφορία των υπευθύνων οδηγεί στη φθορά και την εξαφάνιση, καθώς από τις 18 Οκτωβρίου του 1943 κάηκε από τα ναζιστικά στρατεύματα κατοχής τόσο ο νότιος στεγασμένος εξωνάρθηκας όσο και το διπλανό επισκοπείο.

Αντί να διαβάζουμε την επιγραφή, διαβάζουμε το όνομα ενός βάνδαλου σύγχρονου Ηλία. Φωτογραφία Σπυρίδωνος Βλιώρας, 30.05.2021.

Την ίδια χρονιά (1792) ολοκληρώθηκε η συμπληρωματική αγιογράφηση και σε άλλα σημεία του ναού, όπως στη νότια εξωτερική επιφάνεια της ανατολικής κλίμακας του άμβωνα κ.α.

Παράσταση του Λίθου στη νότια γωνία της ανατολικής κλίμακας ανόδου στον Άμβωνα του Ναού Κοιμήσεως Θεοτόκου Καλαμπάκας

1796: Παραίτηση (;)

Στα 1796 αναφέρεται από τον Παναγιώτη Αραβαντινό μια περίεργη παραίτηση του Παϊσίου, καθώς γνωρίζουμε ότι παραιτήθηκε κατά τη διάρκεια της βλαχάβειας επανάστασης του 1808. «Κατὰ δὲ τὸ 1796 παρῃτήθη, μὴ δυνάμενος ὑπουργεῖν εἰς τὰς ὀρέξεις τοῦ Ἀλῆ Πασᾶ.» Υποθέτουμε ότι ίσως από τότε υπήρχαν προβλήματα με τον Αλή πασά, η προσωρινή του όμως φυγή από τους Σταγούς —και όχι παραίτηση— είχε να κάνει με την επόμενη πατριαρχική αποστολή που του ανατέθηκε καθώς και άλλες που ακολούθησαν.

1797: Πατριαρχικός έξαρχος στη Μάνη

Démétrius Stephanopoli de Comnène.

Στα 1797 στάλθηκαν από τον Ναπολέοντα στη Μάνη, υπό το πρόσχημα ταξιδιού για βοτανολογικές έρευνες, ο Γάλλος αριστοκράτης ελληνικής καταγωγής, αξιωματικός, βοτανολόγος και συγγραφέας Δήμος Στεφανόπολι (Démétrius Stephanopoli de Comnène) και ο ανιψιός του Νικολό, για να συζητήσουν την επίτευξη συμμαχίας ανάμεσα στον Βοναπάρτη και στον μπέη της περιοχής Τζαννέτο Γρηγοράκη και να προετοιμάσουν μια εξέγερση εναντίον των Τούρκων.

Τότε στάλθηκε από τον πατριάρχη Γρηγόριο Εʹ ως πατριαρχικός έξαρχος στη Μάνη και ο Παΐσιος «νὰ πείσῃ τοὺς Μανιάτες νὰ μὴν σηκώσουν τὰ ὅπλα κατὰ τοῦ σουλτάνου, παρὰ νὰ μείνουν ἥσυχοι.»

«Αντιφατική φυσιογνωμία ο Παΐσιος κινείται συνειδητά και με ένθερμο ζήλο μέσα στα πλαίσια της ιδεολογίας και της πολιτικής που εφάρμοζαν, ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες πριν την Ελληνική Επανάσταση, οι ανώτατοι κύκλοι της Μεγάλης Εκκλησίας. Συντηρητικός και αντιδραστικός, πολέμιος των ιδεών του Διαφωτισμού και των επαναστατικών κινήσεων, γίνεται άριστο εκτελεστικό όργανο της οθωμανικής εξουσίας, αρνητής και πολέμιος των νέων ιδεών της εθνικής απελευθέρωσης. Από την άλλη μεριά όμως είναι —με τον τρόπο του— θερμός πατριώτης, δουλεύει ειλικρινά για την ανάπτυξη και πνευματική ανύψωση του γένους. Τουλάχιστον αυτό δείχνει η πολύπλευρη και ακούραστη εκπαιδευτική του δραστηριότητα.»

Το Μαραθονήσι, άποψη του χωριού και των ερειπίων του Γυθείου, χαλκογραφία του Δήμου Στεφανόπολι από το βιβλίο Voyage de Dimo et Nicolo Stephanopoli en Grèce, Παρίσι 1800.

1798: Σύσταση σχολείου στις Καρυές Αγίου Όρους

Στα 1798 ο Παΐσιος συνέχισε τις αποστολές που του ανατίθονταν από το Οικουμενικό Πατριαρχείο: «Με συνοδική πατριαρχική απόφαση, πήγε στο Άγιον Όρος και οργάνωσε σχολείο στις Καρυές.»

Φαίνεται ότι μετά από την αποστολή του αυτή ο Παΐσιος επέστρεψε στην επισκοπική του έδρα, όπου όμως έμεινε λίγα χρόνια, καθώς —τουλάχιστον— από το 1805 τον βρίσκουμε στην Κωνσταντινούπολη.

1805: Στην Κωνσταντινούπολη

Στις 15 Νοεμβρίου του 1805, που επισκέφθηκε τους Σταγούς ο Άγγλος περιηγητής Martin William Leake, ο Παΐσιος βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη. «Κοντά στον ναό βρίσκε­ται το φτωχό παλάτι του επισκόπου των Σταγών, ο οποίος τώρα βρίσκεται στην Κων­σταντινούπολη.»

Το επισκοπείο των Σταγών σε πανοραμική θέση στα νότια του μητροπολιτικού ναού της πόλης σε φωτογραφία πριν από το 1943.

1808.01.17: Παραίτηση από την επισκοπή Σταγών

Στις 17 Ιανουαρίου 1808 ο Παΐσιος παραιτήθηκε από επίσκοπος Σταγών. Νέος επίσκοπος Σταγών έγινε μετά από 4 μήνες ο Γαβριήλ. Ποιος ήταν ο σοβαρός λόγος που ο Παΐσιος αναγκάστηκε να παραιτηθεί;

Ασφαλώς τα γεγονότα που οδήγησαν στη βλαχάβεια επανάσταση και τα αναλύσαμε λεπτομερώς σε προηγούμενη δημοσίευσή μας. Αντιγράφουμε από εκεί: «Ήδη από τον Ιανουάριο του 1808 ο Αλή πασάς —ή κάποιος από τους γιους του— με πολύ στρατό πρέπει να προσπάθησαν να εξουδετερώσουν πρώιμες επαναστατικές κινήσεις στην περιοχή της Καλαμπάκας και σκότωσαν περίπου 100 επαναστάτες. Η επαναστατική αναταραχή ήταν ευρύτερη, κάηκαν μάλιστα γύρω στα είκοσι χωριά, κι ο Αλβανός Γέντζαγας ήταν αυτός που εξουδετέρωσε τους επαναστάτες.

Προφανώς, από τα πολύ βίαια αυτά γεγονότα που συνέβησαν στην περιοχή των Σταγών τον Ιανουάριο του 1808, ο Παΐσιος αναγκάστηκε να παραιτηθεί.

1806–1816: Στο Άγιο Όρος και στην Πατριαρχική Σχολή Ξηροκρήνης

Μονή Βατοπεδίου.

Ο Παΐσιος κάποια στιγμή ανάμεσα στα έτη 1798 και 1806 είχε γνωριστεί και σχετιστεί με τον τέως (αλλά και μέλλοντα) πατριάρχη Γρηγόριο τον Εʹ, που αναγνωρίζοντας τη μόρφωση και την αξία του Παϊσίου τον τοποθέτησε, μετά από τον Σεπτέμβριο τού 1808, σχολάρχη στη Μεγάλη του Γένους Σχολή.

Η Μεγάλη του Γένους Σχολή.

Από τα 1804 η «Πατριαρχική Ακαδημία», όπως λεγόταν τότε η Μεγάλη του Γένους Σχολή, μεταφέρθηκε μέχρι τα 1849 στην Ξηροκρήνη (Κουρού Τσεσμέ / Kuruçeşme).

Ο Γαλατάς (Πέραν) σε επιστολικό δελτάριο του 19^ου αιώνος.

1816.08.21: Επίσκοπος Σηλυβρίας

Το κάστρο της Σηλυβρίας.

Στις 21 Αυγούστου του 1816 ο Παΐσιος εκλέχτηκε επίσκοπος της Μητροπόλεως Σηλυβρίας, με έδρα τη Σηλυβρία⁵ στην Ανατολική Θράκη, στη θέση του Καλλινίκου Καλλιμάχη, που «παρητήθη οικειοθελώς για λόγους ασθενείας, μετά από είκοσι έξι χρόνια ευδοκίμου αρχιερατείας.»

Η Μητρόπολη της Σηλυβρίας ήταν φτωχική και ο Παΐσιος δυσκολεύτηκε αρκετά. Η κατάσταση που βρήκε ήταν οικτρή. Η κυριότερη κωμόπολη της επισκοπής, οι Επιβάτες, είχε καεί, εκκλησίες είχαν καταστραφεί, σχολεία είχαν κλείσει και «τὸ γενικὸν χρέος τῆς ἐπαρχίας εἶχεν ἀνέλθει εἰς ἑβδομήκοντα πουγκία, τριάκοντα καὶ πέντε χιλιάδας γροσίων.»

Παρόλη όμως την πενία, μερίμνησε και για τη σχολή των Επιβατών: «Ἐν ὑλικῇ τοιαύτῃ κακοδαιμονίᾳ ὁ Σηλυβρίας Παΐσιος ἐμερίμνησε τῆς διατηρήσεως τῆς σχολῆς τῶν Ἐπιβατῶν τῆς ἐπαρχίας αὐτοῦ.» «Ανήγειρε το κτήριο της σχολής το 1817.»

Επειδή όμως υπέφερε στη μητρόπολη Σηλυβρίας, ζητούσε με επιστολές του προς τον πατριάρχη Κύριλλο να μετατεθεί σε άλλη μητρόπολη. Στις 15 Μαρτίου 1818 λοιπόν τοποθετήθηκε στη μητρόπολη Φιλιππουπόλεως.

1818.03.15: Επίσκοπος Φιλιππουπόλεως

Στις 15 Μαρτίου του 1818, σε ηλικία περίπου 78 ετών ο Παΐσιος αναδείχθηκε μητροπολίτης Φιλιππουπόλεως, «ὅστις ἀφικόμενος εἰς τὴν πόλιν τῇ 21^ῃ Μαΐου ἐγένετο δεκτὸς μετὰ πάσης φιλοφροσύνης καὶ ἐνθουσιασμοῦ ὑπὸ συμπάντων τῶν πολιτῶν.»

Η ορθόδοξη εκκλησία της Παναγίας στη Φιλιππούπολη.

Πρώτο μέλημα του Παϊσίου ήταν η συναδέλφωση του διισταμένου ποιμνίου του, πράγμα που κατόρθωσε, και για το σκοπό αυτόν μάλιστα υπογράφηκε την 1^η Ιουνίου 1818 κι ένα σχετικό «πρακτικὸν τῆς συμφιλιώσεως». Κατόπιν ο «Παΐσιος ὁ Κωνσταντινουπολίτης» προσπάθησε να «εξελληνίσει τους Βούλγαρους κατοίκους της Φιλιππουπόλεως», φρόντισε για την ανακαίνιση των ναών και τη στελέχωσή τους με εγγράμματους ιερείς.

1818.05.06: Σιγίλιο Πατριάρχη Κυρίλλου Ϛʹ για το κληροδότημα του Παϊσίου

Κύριλλος ϛʹ, Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως.

Δύο μήνες περίπου μετά από την ανάληψη της επισκοπείας στη Φιλιππούπολη και ήδη μεγάλος στην ηλικία, ο Παΐσιος αποφάσισε να κάνει τη διαθήκη του και ζήτησε από τον πατριάρχη Κύριλλο Ϛʹ να εκδώσει σχετικό επικυρωτικό σιγίλιο.

Σ’ αυτό —ανάμεσα στα άλλα— προβλέπεται η σύσταση δύο «ἑλληνικῶν φροντιστηρίων», δύο σχολείων, τα έξοδα των οποίων θα πληρώνονται από τους τόκους ενός ποσού τριών χιλιάδων γροσίων που καταλείπει. Δύο χιλιάδες για το σχολείο στον Κλινοβό και χίλια για τους Σταγούς. Επίσης, εκμεταλλευόμενος και το καταπίστευμα του Σταγών Παρθενίου, προνοεί να δίνονται οι τόκοι δύο χιλιάδων γροσίων για τη μόρφωση των δοκίμων και μοναχών τεσσάρων μετεωρίτικων μοναστηριών: του Μεγάλου Μετεώρου, του Βαρλαάμ, της Αγίας Τριάδος και του Αγίου Στεφάνου.

Δωρίζει ακόμη σε μετεωρίτικες μονές τις προσωπικές αρχιερατικές του στολές, εγκόλπια κ.λπ., ώστε να ενταχθούν το όνομα αυτού και των συγγενών του στο βρέβιο⁶ μνημόνευσης των μονών αυτών.

Κληροδοτεί επίσης «ἐν τῇ αὐτῇ μονῇ τῆς Ἁγίας Τριάδος ὅσα βιβλία εὑρίσκονται πατερικά, ἱστορικά, λογογραφικὰ καὶ πᾶν βιβλίον διακείμενον ἐν τῇ μονῇ τῆς Ἁγίας Τριάδος» και υπενθυμίζει ότι «δι’ ἐπιστασίας τῆς αὐτοῦ ἱερότητος ἔλαβε βελτίωσιν καὶ αὔξησιν τὸ αὐτὸ μοναστήριον καὶ κτήματα νεωστὶ» απέκτησε.

Θυμίζει επιπλέον ότι ανακαίνισε το επισκοπείο⁷ στους Σταγούς και μερίμνησε για χώρους φιλοξενίας παρεπιδημούντων, αναφέροντας και άλλες ενέργειες που έκανε ως δεσπότης Σταγών.

Τέλος ορίζει επιτρόπους εκτέλεσης της διαθήκης και φροντίζει με πατριαρχικό σιγίλιο να επικυρωθεί.

Δυστυχώς, τα περισσότερα απ’ όσα κληροδότησε ο Παΐσιος στη μονή Αγίας Τριάδας χάθηκαν ή κλάπηκαν κατά την περίοδο της κατοχής: «Τὸ ἀρχεῖον τῆς Ἁγίας Τριάδος, ἐν ᾧ καὶ πολλὰ γράμματα τοῦ ἐκ Κλινοβοῦ (…) καταγομένου Παϊσίου, (…) κατεστράφη σχεδὸν ἐξ ὁλοκλήρου κατὰ τὴν περίοδον τῆς Κατοχῆς.»

1818.06.15: Αυτοβιογραφικό σημείωμα

Στις 15 Ιουνίου 1818, όπως συνηθιζόταν στη μητρόπολη Φιλιππουπόλεως, ο Παΐσιος έγραψε ένα αυτοβιογραφικό σημείωμα, στο οποίο βλέπουμε και την υπογραφή του αλλά και τον γραφικό του χαρακτήρα.

Είναι χαρακτηριστικό πως στο δυόμισι περίπου σελίδων σημείωμά του —το οποίο, όπως είδαμε, αντιγράφηκε στην κόγχη του Διακονικού του Καθολικού των Αγίων Αποστόλων στον Κλινοβό— ο Παΐσιος αφιερώνει μόλις τρεις σειρές στη μητρόπολη Σταγών, της οποίας είχε την επισκοπεία 24 ολόκληρα χρόνια («χρόνους ἱκανούς»)! Εντύπωση κάνει μάλιστα η φράση «ἐν τῷ ἐκεῖσε κλίματι», που παραπέμπει στην ανώμαλη κατάσταση και τους σκοτωμούς στα τέλη του 1807 και στον Ιανουάριο του 1808, στις πρόδρομες δηλαδή ενέργειες της βλαχάβειας επανάστασης, κατάσταση που τόσο πολύ τον τρόμαξε και τον εξανάγκασε σε παραίτηση. «Κἀγὼ ὁ ἐλάχιστος τῶν ἀρχιερέων καὶ ἁμαρτωλὸς Παΐσιος ὁ ἐκ Τρίκκης ἐξορμώμενος τῆς Θετταλίας ἐκ κωμοπόλεως Κλινόβου καὶ πρότερον ἐν τῷ ἐκεῖσε κλίματι χρηματίσας χρόνους ἱκανοὺς ἐπίσκοπος Σταγῶν.»

1821.02–04: Καταδίκη επανάστασης Υψηλάντη

Ο Ιερός Λόχος μάχεται στο Δραγατσάνι. Πίνακας του Πέτερ φον Χες (Peter von Hess), Μουσείο Μπενάκη.

Μέχρι τον τελευταίο χρόνο της ζωής του ο Παΐσιος έμεινε πιστός στην αρνητική του στάση απέναντι στα επαναστατικά κινήματα, όπως είχε κάνει και στα 1797 και 1808: «Κὶ ὅταν ἄρχισε τὸ ἐπαναστατικὸ κίνημα τοῦ Ὑψηλάντη στὴ Μολδοβλαχία, ὁ Παΐσιος σύναξε τοὺς προκρίτους χριστιανούς τῆς Φιλιππούπολης, τοὺς διάβασε τὰ πατριαρχικὰ γράμματα κὶ ἔλαβε “παρ’ αὐτῶν τὰ πιστὰ τῆς ἐν ἀλλήλοις αὐτῶν ἐγγυήσεως, οἵτινες εἶναι ὅλοι πιστοὶ ῥαγιάδες καὶ σκλάβοι τοῦ ὑψηλοτάτου δουβλετίου καὶ φυλάττουσιν ὡς δόγμα πίστεως τὴν πρέπουσαν εὐπείθειαν καὶ πᾶσαν ὑποταγὴν καὶ τὸ σατακάτι (τὴν πίστην) εἰς τὸν γαληνότατον, δικαιότατον, κραταιότατον καὶ εὐσπλαχνικώτατον ἡμῶν ἄνακτα, ὡσὰν ὅπου ἐν ταύτῃ τῇ ἐποχῇ ζῶσιν ἐν ἀνέσει καὶ ἐλευθερίᾳ εἰς ὅλα τους τὰ χρειώδη.»

Άλλωστε, το Δραγατσάνι, όπου έλαβε χώρα και η γνωστή μάχη, από την Φιλιππούπολη απέχουν 370 περίπου χιλιόμετρα, είναι δηλαδή σχετικά κοντά.

1821 («φθίνοντος») ή 1822 («ἀρχομένου»): Θάνατος Παϊσίου

Ο Παΐσιος έζησε σίγουρα μέχρι και τον Απρίλιο του 1821 και ίσως μέχρι και τον Οκτώβριο του ίδιου έτους. Ασθένησε όμως, εκδήμησε προς Κύριον και ετάφη στη Φιλιππούπολη «φθίνοντος τοῦ ἔτους 1821» «ἢ ἀρχομένου τοῦ 1822»

Ποιήματα, επιγράμματα, επιστολές

Ο Παΐσιος είχε γράψει και αρκετά ποιήματα, επιγράμματα αλλά και επιστολές, που μαρτυρούν την σπουδαία του μόρφωση αλλά και την ικανότητά του στο χειρισμό της γλώσσας. «Μνημεῖα τῆς μορφώσεως καὶ τῆς παιδείας τοῦ ἐν λόγῳ ἱεράρχου ἀποτελοῦν οἱ διασωθέντες μέχρις ἡμῶν ἰαμβικοὶ στίχοι εἰς τὸν Ὅσιον Ἀθανάσιον τὸν Ἀθωνίτην ὡς καὶ οἱ πολιτικοὶ τοιοῦτοι εἰς τὴν μονὴν τῆς Μεγίστης Λαύρας καὶ ὁ κῶδιξ τῶν ἐπιστολῶν του.»

Στην καʹ σελίδα του έργου «Φαρμακοποιία γενικὴ» του Διονυσίου Πύρρου του Θετταλού, που εκδόθηκε ἐν Κωνσταντινουπόλει στα 1818 διαβάζουμε δύο «ἰαμβικὰ» επιγράμματα «ἀνωνύμου τινὸς ἀρχιερέως». Ο αρχιερέας αυτός είναι ο Παΐσιος. Βλέπουμε ότι ο κατά 37 περίπου έτη νεότερος Διονύσιος Πύρρος από την Καστανιά έχει την συμπαράσταση και τον θαυμασμό του συντοπίτη του Κλινοβίτη Παϊσίου, ο οποίος τού γράφει εγκωμιαστικά επιγράμματα.

Επίλογος

Είδαμε στην παρούσα μας μελέτη τούς σημαντικότερους σταθμούς της βιοτικής πορείας του επισκόπου Παϊσίου. Σκοπός μας δεν ήταν η ανάδειξη όλων των γνωστών στην έρευνα αναφορών στ’ όνομά του, τον βίο και το έργο του αλλά η εμβάθυνση σε ορισμένες, που φωτίζουν επαρκώς τον βίο του και —ως ένα μεγάλο βαθμό— αφορούν στην πόλη της Καλαμπάκας, τη μετεωρική κοινότητα και την ευρύτερη περιοχή.

Summary

In the present study we present the most important milestones of the life of Paisios, the bishop of Stagi. Our aim was not to highlight all the known in the research references to his name, his life and work, but to delve into some of his actions and energies, which sufficiently illuminate his life and —to a large extent— concern his birthplace, Klinovos, the city of Kalabaka and the wider area.

Paisios was born in Klinovos around 1740 and received a thorough education. He became bishop of Stagi (1784–1808) and took care of the construction and hagiography of many temples in the area; he resigned due to the outbreak of the revolution of papa–Thymios Vlachavas. After serving as headmaster at the patriarchal Greek Orthodox School in Kuruçeşme and living for a decade in Constantinople, he later became bishop of Selymbria / Silivri (1816–1818) and Philippopolis / Пловдив (1818–1822), where he died.

By his will, which was ratified by a patriarchal sigil, he took care of the support of education in the diocese of Stagi and left his valuable library and other existing ones in the Holy Trinity and the other monasteries of Meteora.

Υποσημειώσεις

¹ Για το –ι– τού Τιρνάβου, βλ. ΒΛΙΩΡΑΣ (ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ) 2021, 16, ΒΛΙΩΡΑΣ (ΒΟΥΝΕΝΑ) 2020, 7–8.

² ΤΣΙΟΥΡΗΣ 2016, 209, ΤΣΙΟΥΡΗΣ 2004, 161, ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ 1997, 523, ΠΑΣΑΛΗ 2000, 77.

³ Νεοελληνική: «CKIAZOY K' ΕΜΠΑΙΝΕ, ΜECA CTHN EKKΛHCIAN, ΤΡΕΜΕ Κ' ΕΠΕΡΝΕ ΤΗΝ ΘΕΙΑΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑΝ KOΛACCEC Κ(AI) ΦΩΤΙΑΙC, ΑΝ ΘEΛHC ΓΙΑ ΝΑ ΦΥΓΗC» Βλαχική: «ΙΝΤΡΑ ΜΠΑCΙΑΡΕΚΑ, ΚΟΥ ΜΟΥΛΤΑ ΠΑΒΡΙΕ, ΤΡΙΑΜΠΟΥΡΑ ΛΟΥΝΤΑ ΛΟΥΙ ΜΑΡΙΑ ΚΟΥΜΝΙΚΑΤΟΥΡΑ, ΦΩΚΟΥΛΟΥ ΑΚCΙ ΚΟΛΑCΗ ΤΡΑ CKAKH.»

⁴ ΣΟΦΙΑΝΟΣ 1993, 177–178. «Το δίνομε, τέλος, και σε ελεύθερη μετάφραση στη νεοελληνική: “Ευλαβικέ θεατή, θαύμασε λοιπόν με τα μάτια του σώματός σου το τέμπλο, το χρυσό αυτό αριστούργημα που είναι έργο ανθρώπινων χεριών, όμως κατεύθυνε τα μάτια της ψυχής σου πιο μπροστά (πίσω από το τέμπλο, προς το ιερό Βήμα) και εκεί δείξε, στ’ αλήθεια, το σεβασμό σου προς τον Χριστό, τον οποίο συμβολίζει ο τίμιος άρτος. Αλλά, Χριστέ σωτήρα μου, και μένα τον πανάθλιο αρχιερέα, που μεταλαμβάνω τα τίμια Δώρα, δέξου με στον ουράνιο νυμφώνα σου. Επισκόπου Σταγών Παϊσίου του Κλινοβίτη, του χορηγού για την κατασκευή του τέμπλου. 1791, Νοεμβρίου 1.” Η μετρική και γλωσσική αρτιότητα άλλα και η υψηλή ποιητική διάθεση του επιγράμματος, με τις συμβολικές προεκτάσεις, εικόνες και μεταφορές του, μαρτυρούν τη λογιότητα και την παιδεία του «ἀρχιθύτη» Σταγών Παϊσίου. Τα λίγα σφάλματα που παρατηρούνται (…) οφείλονται όχι στο συντάκτη του επιγράμματος, τον επίσκοπο Παΐσιο, αλλά στον τεχνίτη που το αντέγραψε στο τέμπλο. Αντίθετα, στον Παΐσιο οφείλεται, πιθανότατα, η λανθασμένη χρονολογία͵αζϟαʹ αντί ͵αψϟαʹ (=1791) (…), πράγμα που δεν είναι δυσεξήγητο ούτε και σπάνιο.» ΣΟΦΙΑΝΟΣ 1993, 179.

⁵ Στη θέση 41°04'24.6"N 28°14'44.1"E.

⁶ Βρέβιο: επίσημο έγγραφο ή κώδικας μονής ή ναού που αναγράφει ονόματα (κτιτόρων, αφιερωτών, δωρητών κ.λπ.), προκειμένου να μνημονεύονται κατά την προσκομιδή ή σε άλλες περιπτώσεις. (< ελληνιστική κοινή βρέβιον < λατινική brevis)

⁷ Το επιβλητικό αυτό κτήριο, που δέσποζε σε όλη την πόλη και χρησιμοποιήθηκε προπολεμικά και ως σχολείο, κάηκε —όπως και όλη η πόλη— τον Οκτώβριο του 1943.