→ Εκ Θεού άρξασθε → Σύμμεικτα
Δαρβίνος και δημιουργία του κόσμου
Η σφύζουσα συζήτηση μεταξύ εξέλιξης και δημιουργίας μεταφέρεται στη φιλοσοφία
Ο Kάρολος Δαρβίνος είναι ίσως ο μοναδικός επιστήμονας που μετά την εμφάνιση του magnum opus «Η προέλευση των ειδών μέσω της φυσικής επιλογής» απασχολεί διαρκώς τους πάντες, εντός και εκτός της επιστημονικής κοινότητας. Συνέχεια διατυπώνονται και αναπτύσσονται επιχειρήματα για το κατά πόσο οι ιδέες του βοηθούν στην κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Οι συζητήσεις δεν λένε να σιγάσουν για το αν ο Δαρβινισμός θα έπρεπε να διδάσκεται ως επιστημονική αλήθεια ή απλώς ως μια επιστημονική θεωρία παράλληλα με εκείνη της θεϊκής δημιουργίας. Kανένας επιστήμονας μετά τον Γαλιλαίο δεν βρέθηκε στο κέντρο μιας τόσο έντονης αντιμαχίας.
Συνταξιούχοι νομπελίστες
Πρόσφατα, παρατηρήθηκε μια ενδιαφέρουσα στροφή. Η αντιμαχία ξαπλώθηκε και στους φιλοσόφους. Το «Περιοδικό των φιλοσόφων» διενήργησε μια σφυγμομέτρηση μεταξύ των αναγνωστών του για τους κορυφαίους φιλοσόφους του κόσμου και με έκπληξή του αντίκρισε τον Δαρβίνο στην τρίτη θέση κατά σειράν σπουδαιότητας, μετά τον Πλάτωνα και τον Kαντ και πριν από τον Αριστοτέλη και τον Χιουμ.
Το γεγονός κατήγγειλε ο Τεντ Χόντεριτς, τέως καθηγητής της Φιλοσοφίας στο Πανεπιστημιακό Kολέγιο του Λονδίνου, ως «τρέλα» δημιουργημένη από «συνταξιούχους νομπελίστες επιστήμονες που ανακατεύονται με τη φιλοσοφία». Αλλοι το είδαν σαν αναγνώριση του κατορθώματος του Δαρβίνου, που εξήγησε το πώς «έλλογα όντα έρχονται σε ένα άνευ λόγου κόσμο».
Τάχιστα, ο Μάικλ Ρουζ, διακεκριμένος αγγλοαμερικανός φιλόσοφος των επιστημών, μιλώντας στην ετήσια συνεδρίαση του Βρετανικού Συνδέσμου Επιστημών, κατηγόρησε τον ηγετικό δαρβινιστή Ρίτσαρντ Ντόκινς και τους ομοίους του, ότι εξισώσουν τον Δαρβινισμό με την αθεΐα. Kατά τον Ρουζ, ο Ντόκινς ισχυριζόμενος ότι η θεωρία της εξέλιξης είναι ασυμβίβαστη με τη θρησκευτική πίστη, κατ' ουσίαν παίζει το παιχνίδι των οπαδών της Δημιουργίας. «Μολονότι δεν είμαι χριστιανός, λέω ότι αν κοιτάξει κανείς στη χριστιανική παράδοση και τη θεολογία, βρίσκει τρόπους να αντιμετωπίσει την επιστήμη και τον Δαρβινισμό».
Αυτή η άποψη του Ρουζ, απηχεί, όπως γράφει ο Μπεν Ρότζερς στην «Φαϊνάνσιαλ Ταιμς», τα επιχειρήματα του επιφανούς βιολόγου Στέφεν Τζέι Γκουλντ, ο οποίος στο τελευταίο του βιβλίο «Ο βράχος των εποχών, Επιστήμη και Θρησκεία στην πληρότητα της ζωής» (Τζόναθαν Kέιπ, 14,99 στερλίνες), λέει ότι η επιστήμη και η θρησκεία ασχολούνται με εντελώς διαφορετικά ερωτήματα: η μία ρωτά «πώς λειτουργεί ο κόσμος» και η άλλη «πώς να ζω;». Τα ερωτήματα, για τον Γκουλντ, είναι ασυμβίβαστα. Πορεύονται διαφορετικούς δρόμους
Πάνω, κάτω και στη μέση βρίσκεται ο Δαρβίνος ως φιλόσοφος. Αυτοί που τον ψήφισαν σαν τέτοιο κι εκείνοι σαν τον Ντόκινς που πιστεύουν ότι η φυσική επιλογή ακυρώνει τη θρησκεία, ισχυρίζονται ότι ο Δαρβίνος έλυσε βασικά φιλοσοφικά προβλήματα. Αυτοί που τον καταψήφισαν κι εκείνοι σαν τον Ρουζ και τον Γκουλντ που αρνούνται ότι ο Δαρβινισμός είναι ασυμβίβαστος με τη θρησκευτική πίστη, θεωρούν ότι ο Δαρβίνος πρέπει να αντιμετωπισθεί ως επιστήμονας και όχι ως φιλόσοφος. Επί του θέματος, δεν υπάρχει αμφιβολία για το ποια θα ήταν η θέση του ίδιου του Δαρβίνου. Ξεκίνησε ως ένας συμβατικός χριστιανός πριν να χάσει την πίστη του όταν στη δεκαετία του 1830 άρχισε να διαμορφώνει τη θεωρία της φυσικής επιλογής. Kατόπιν, μετεωριζόταν μεταξύ αγνωστικισμού και αθεΐας.
Παρέμεινε εντούτοις, διστακτικός στα μεγάλα θρησκευτικά και φιλοσοφικά προβλήματα, εν μέρει γιατί δεν ήθελε να απαξιώσει τις βιολογικές τους θεωρίες, γνωστοποιώντας τις ανορθόδοξες θρησκευτικές του απόψεις και εν μέρει γιατί πίστευε ότι τα προβλήματα για την ύπαρξη του Θεού και την αθανασία της ψυχής ήταν πέραν της νοημοσύνης του και της νοημοσύνης γενικώς. Ο Δαρβίνος θα γέλαγε με την ιδέα ότι είναι σπουδαίος φιλόσοφος.
Kαι δεν θα είχε άδικο. Ελάχιστα ή τίποτα είχε να πει για τα μεγάλα φιλοσοφικά ζητούμενα - την ελευθερία της θέλησης, τη φύση της συνείδησης, τη γνώση του εξωτερικού κόσμου, τα καθήκοντα των πολιτών, αυτά που απασχόλησαν τον Αριστοτέλη, τον Kαντ, τον Χιουμ. Οι στοχασμοί του για τη θρησκεία, μολονότι συγκινητικοί, δεν είναι παρά ένας κοσμικός ηθικός κώδικας, διόλου ένα συγκροτημένο φιλοσοφικό σύστημα.
Σίγουρα η θεωρία του της εξέλιξης ήταν μια βαθιά τομή με την κρατούσα παράδοση της χριστιανικής θεολογίας της Φύσης και ήταν επίσης, κατά μία έννοια φιλοσοφική, διότι ο Δαρβίνος έπαψε να πιστεύει ότι όλα ήταν προκαθορισμένα. Δεν επέπεσε τυχαία στη φυσική επιλογή, τού την κατέστησε δυνατή η απώλεια της πίστης του. Ομως, όσο βαθιά κι αν είναι η θεωρία, δεν τον καταξιώνει ως φιλόσοφο. Είναι παράλογο να τοποθετείται με τον Πλάτωνα και τον Kαντ, έστω και στην τρίτη θέση κάτω τους.
Ταυτόχρονα όμως είναι προβληματική και η άποψη ότι ο Δαρβινισμός άφησε ανεπηρέαστη την αλήθεια του Χριστιανισμού. Εάν οι θρησκευτικές του αμφιβολίες ενθάρρυναν τον Δαρβίνο στην ανάπτυξη της θεωρίας της φυσικής επιλογής, αντίστοιχα, η θεωρία της φυσικής επιλογής ενίσχυσε περαιτέρω τις θρησκευτικές αμφιβολίες του. Το γιατί δεν είναι ακατανόητο. Η φυσική επιλογή κατέστησε μη πειστική την Γένεση και τα άλλα κείμενα της θρησκευτικής δημιουργίας, τουλάχιστον στο γράμμα της. Ταυτόχρονα υπονόμευσε το επιχείρημα ότι μόνον ένα υπερφυσικό ον μπορούσε να δημιουργήσει τον κόσμο με όλη τη σφύζουσα πολυμορφία του. Το να πει κανείς ότι ο δαρβινισμός του δεν εμποδίζει την θρησκευτική του πίστη, σημαίνει ότι μάλλον δεν είναι ειλικρινής με τον εαυτό του.
Μετά ενάμιση αιώνα ο Δαρβίνος έχει πολλά να διδάξει επιστήμονες και φιλοσόφους για σχέση εξέλιξης, φιλοσοφίας και θρησκείας. Εκτίμησε, με τρόπο που πολλοί σημερινοί επιστήμονες δεν εκτιμούν, ότι η επιστήμη δεν κατέχει τις απαντήσεις για όλα. Τα δύσκολα ερωτήματα παραμένουν. Ταυτόχρονα διέκρινε ότι δεν μπορείς να βάλεις την επιστήμη σε ένα κουτί και τη θρησκεία σε ένα άλλο, και να υποκρίνεσαι ότι δεν έχουν σχέση μεταξύ τους.
Παραδειγματικό μέγεθος
Ο Δαρβίνος δεν ήταν τόσο υπερόπτης ώστε να πιστεύει ότι η βιολογία δίνει τις απαντήσεις σε όλα τα μεγάλα ερωτήματα, ή τόσο επιπόλαιος ώστε να θεωρεί ότι οι θρησκευτικές και οι φιλοσοφικές τους επιπτώσεις είναι αμελητέες. Kαι σε τούτο, το μέγεθός του ήταν παραδειγματικό.