→ Εκ Θεού άρξασθε → Σύμμεικτα

«Εξαγωγή», η μοναδική βιβλική τραγωδία, ένα αξιοσημείωτο έργο του Εζεκιήλ

Γιώργος Βαρθαλίτης, εφ. Καθημερινή, 25/12/2007

Ήδη, από τον τέταρτο αιώνα ο Ισοκράτης υποστήριζε πως Ελληνες καλούνται οι της παιδεύσεως της ημετέρας μετέχοντες. Για πρώτη φορά η κοινή καταγωγή εκτοπίζεται από τη συνείδηση μιας πανίσχυρης πολιτιστικής ταυτότητας. Σήμερα, περισσότερο από κάθε άλλη εποχή, καταλαβαίνουμε ετούτη την αλήθεια: τους ανθρώπους τους συνενώνει η παιδεία, υπό την πιο ευρεία της έννοια, και όχι οι δεσμοί του αίματος.

Ο «ελληνικός καινούργιος κόσμος μέγας» που αναδύθηκε από τις κατακτήσεις του Αλεξάνδρου υπήρξε η πιο περίτρανη επιβεβαίωση της ισοκράτειας ρήσης. Ανθρωποι από μια πανσπερμία φυλών συνέβαλαν στην ανοικοδόμηση του μνημείου που είναι ο ελληνικός πολιτισμός. Ο Λουκιανός και ο Μελέαγρος ήταν Σύροι. Ο Νόννος και ο Ηλιόδωρος Αιγύπτιοι.

Ο μόνος λαός που σθεναρά αντιστάθηκε στη διείσδυση του ελληνισμού ήταν οι Εβραίοι. Ενιωσαν πως τα πάτρια ήθη απειλούνταν. Πίσω από το κάλλος των αρχαίων αγαλμάτων διέβλεπαν τους δαίμονες του πολυθεϊσμού. Βέβαια, ο συγκερασμός των δύο πολιτισμών ήταν αναπόφευκτος. Η κοινή αντικαθιστούσε την αραμαϊκή. Η Βίβλος μεταφράστηκε. Πολλά δευτεροκανονικά βιβλία της γράφτηκαν απευθείας στην ελληνική. Εβραίοι λόγιοι εντρύφησαν στην παράδοση των κατακτητών τους. Χρησιμοποίησαν τα όπλα της (και τη γλώσσα της), για να διαφυλάξουν και να υπερασπιστούν την πνευματική τους ιδιοπροσωπία. Ετσι, σιγά σιγά αναπτύχθηκε μια πλούσια ελληνοϊουδαϊκή γραμματεία. Ας θυμηθούμε τον ιστορικό Ιώσηπο και τον φιλόσοφο Φίλωνα.

Στα πιο αξιοσημείωτα δείγματα αυτής της γραμματείας ανήκει και η τραγωδία «Εξαγωγή» του Εζεκιήλ. Ο Ευσέβιος, ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς και άλλοι μας διέσωσαν ικανά αποσπάσματά της. Για τον συγγραφέα της γνωρίζουμε ελάχιστα. Στον Κλήμη μνημονεύεται ως Εζεκιήλος, «ο των ιουδαϊκών τραγωδιών ποιητής». Μόνον αυτό μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα: πρόκειται για έναν εβραϊκής καταγωγής τραγικό που άντλησε τα θέματα της δραματουργίας του από τη Βίβλο. Πιθανολογούμε με σχετική ασφάλεια πως έζησε τον 2ο π.Χ. αιώνα. Μάλλον στην κοσμόπολη του καιρού του, στην Αλεξάνδρεια. Ο Ιουδαίος ιστορικός Αριστέας αναφέρει μεταξύ των Εβδομήκοντα και κάποιον Εζεκιήλο, αλλά πρέπει να αποκλείσουμε οποιαδήποτε συνάφεια ανάμεσα στους δύο.

Η τραγωδία παρακολουθεί τα γεγονότα της βιβλικής Εξόδου από έναν μονόλογο όπου ο Μωυσής εξιστορεί τη ζωή του, μέχρι την ανεύρευση του τόπου με τις δώδεκα πηγές και τους εβδομήντα φοίνικες. Ενδιαφέρον έχει ένα προφητικό ενύπνιο που δεν απαντά στη Γραφή: «Μου φάνηκε πως ήταν στου Σινά την κορυφή θρόνος μεγάλος ώς τα βάθη του ουρανού και εκεί καθόταν κάποιος άνδρας ηγεμονικός, φορώντας διάδημα και σκήπτρο με το αριστερό κρατώντας χέρι. Με το δεξί του μου ’γνεψε και στάθηκα μπροστά στον θρόνο. Εκείνος τότε μου ’δωσε το σκήπτρο και με προσέταξε στον θρόνο να καθήσω. Επειτα μου ’δωσε και το βασιλικό του στέμμα αφήνοντας τον θρόνο. Και τότε αντίκρισα τριγύρω ολόκληρο τον κόσμο, τα έγκατα της γης και του ουρανού τα βάθη. Και έπεφτε βροχή αστεριών στα γόνατά μου. Περνούσανε μπροστά μου σαν στρατιά και εγώ τα μέτρησα όλα».

Στη σκηνή του όρους Σινά, σε στιχομυθία του Μωυσή με τον Θεό του, προφητεύονται οι δέκα πληγές του Φαραώ: «Πρώτα θα γίνουν αίμα τα νερά των ποταμών και των πηγών. Στη γη θα στείλω βατράχους και σκνίπες. Μετά παντού θα χύσω τέφρα σαν από καμίνι και έλκη πικρά το σώμα των ανθρώπων θα σκεπάσουν. Κατόπιν μύγες θα τσακίσουν πλήθος Αιγυπτίων. Κι έπειτα από όλα αυτά, λοιμός θα γίνει, θα πεθάνουν όσοι έχουν καρδιά από πέτρα. Θα γεμίσω οργή τον ουρανό, φωτιά θα πέσει και χαλάζι θάνατο σκορπώντας. Θα αφανιστούν τα ζώα κι οι καρποί. Σκοτάδι θα απλωθεί για τρεις ημέρες και οι ακρίδες θα σπαράξουν τις σοδειές και τα σπαρτά. Και τέλος, θα σκοτώσω τα πρωτότοκα παιδιά τους. Μα ο Φαραώ δεν θα υπακούσει πριν πεθάνει ο πρώτος γιος του».

Στο τελευταίο εκτενές απόσπασμα, ο Αγγελος αφηγείται στον Φαραώ τη διάβαση της Ερυθράς Θαλάσσης και τη συντριβή της αιγυπτιακής στρατιάς: «Ξάφνου γιγάντιος στύλος νεφελώδης ανυψώθηκε απ’ τη γη ανάμεσα στων Εβραίων τον στρατό και τον δικό μας. Κατόπιν ο αρχηγός τους, ο Μωυσής, τη ράβδο παίρνοντας του Θεού, τη ράβδο που μ’ εκείνη σκόρπισε στην Αίγυπτο τα φοβερά σημάδια και τα θαύματα, της Ερυθράς Θαλάσσης χτύπησε τη ράχη και χώρισε τα βάθη της στα δυο. Κι ορμήσαν όλοι όσο πιο γρήγορα μπορούσαν στ’ αλμυρό το μονοπάτι. Εμείς τους πήραμε κατόπι. Ητανε νύχτα πια σαν μπήκαμε αλαλάζοντας. Ξάφνου πετρώσαν των αρμάτων οι τροχοί. Και είδαμε απ’ τον ουρανό τεράστια λάμψη σαν φωτιάς. Ηταν εκεί –τον νιώθαμε– ο Θεός και τους βοηθούσε. Είχαν περάσει πια τη θάλασσα μα δίπλα μας πελώρια κύματα βογκούσαν. Τότε κάποιος φώναξε: ας γυρίσουμε για να γλιτώσουμε απ’ τα χέρια του Υψίστου, γιατί εκείνους τους βοηθάει μα σε μας σκορπά τον όλεθρο. Και σκέπασαν νερά το πέρασμα της Ερυθράς Θαλάσσης κι αφανίστηκε ο στρατός μας».

Η «Εξαγωγή» είναι η μόνη βιβλική τραγωδία που γνωρίζουμε. Ο συγγραφέας της δεν απευθύνεται μόνον στους ομοφύλους του, αλλά και στους Ελληνες. Θέλει να φέρει πιο κοντά τους, σε μια οικεία τους μορφή –το δράμα–, τη δική του κληρονομιά. Είναι άγνωστο αν ο Εζεκιήλ είχε προδρόμους ή επιγόνους. Οι μελετητές του καταλογίζουν γλωσσική ακαμψία και πενία. Ωστόσο, κάποτε το αρχέγονο σφρίγος και ο ενοραματικός οίστρος της Βίβλου ζωογονούν τον λόγο του.

Οπωσδήποτε για πρώτη φορά η Μελπομένη δανείζει τη βαριά τραγική περιβολή της στους βιβλικούς ήρωες. Αυτό θα ξανασυμβεί αιώνες μετά, στην Αναγέννηση, όταν ο Milton θα γράψει τον «Αγωνιστή Σαμψών» και ο Ρακίνας την «Εσθήρ» και την «Αθαλία».

Ο Καβάφης έχει εκφράσει πολύ ωραία τον τύπο του ελληνίζοντος Εβραίου: «Ιουδαίοι καλοί, Ιουδαίοι αγνοί, Ιουδαίοι πιστοί προπάντων. / Αλλά καθώς που το απαιτούν οι περιστάσεις, / και της ελληνικής λαλιάς ειδήμονες». Τέτοιος αναμφίβολα ήταν κι ο Εζεκιήλ.