→ Εκ Θεού άρξασθε → Σύμμεικτα

Η γεωγραφία της Ανάστασης

Γιατρομανωλάκης Γιώργης, εφ. Το Βήμα, 18/4/2009⇗

Γενική άποψη του τριπτύχου (Δημιουργία- Κήπος των απολαύσεων- Κόλαση). Ιερώνυμος Μπος (1450-1516): «Ο κήπος των γήινων απολαύσεων».

Σύμφωνα με τον ιδιοφυή κριτικό της λογοτεχνίας Νorthrop Frye (Η κοσμική Βίβλος, Μελέτες για τη δομή του ρομάντσου) το χριστιανικό σύμπαν, δηλαδή ο νοητός χώρος της θεϊκής επικράτειας, συμπίπτει, ομολογημένα ή ανομολόγητα, με ένα παμπάλαιο μυθολογικό σύμπαν. Το σύμπαν αυτό συνίσταται από τέσσερα επίπεδα, ανάμεσα στα οποία παρατηρείται μια συνεχής κίνηση ανόδου ή καθόδου. Το υψηλότερο επίπεδο είναι οι Ουρανοί, ο τόπος της παρουσίας του θεού: ο κόσμος αυτός κείται πέρα από το φυσικό διάστημα, ωστόσο μπορεί και συμβολίζεται από τον μεταφορικό χώρο των Ουρανών, την επικράτεια του ήλιου, της σελήνης και των άστρων. Αυτή η νοητή περιοχή θεωρείται ως ο κόσμος που ξέφυγε από την πτώση, είναι ο χώρος που έχει απομείνει από την αρχέγονη φυσική τάξη του Θεού. Το δεύτερο επίπεδο είναι ο γήινος παράδεισος, ο Κήπος της Εδέμ, εκεί όπου κατοικούσε ο άνθρωπος πριν από την πτώση. Οι συνειρμοί που προκύπτουν από τη λέξη «πτώση» υποδηλώνουν ότι η Εδέμ πρέπει να εννοηθεί ως το υψηλότερο σημείο της οικουμένης, όπως αυτή ορίζεται γεωγραφικά στον Δάντη. Το τρίτο επίπεδο είναι ο κόσμος της καθημερινής εμπειρίας μέσα στην οποία ζούμε. Εδώ, και τα ζώα και τα φυτά φαίνεται πως έχουν προσαρμοσθεί, ο άνθρωπος όμως, μολονότι κι αυτός γεννημένος στον κόσμο αυτόν, παραμένει απροσάρμοστος. Θεωρεί πως το φυσικό του σπίτι είναι το δεύτερο επίπεδο, η Εδέμ, εκεί όπου ο θεός τον προόριζε να ζήσει. Τελευταίο είναι το επίπεδο των δαιμόνων, η κόλαση, ο Αδης. Στη χριστιανική παράδοση το επίπεδο αυτό φαίνεται να μην αποτελεί μέρος της φυσικής τάξης, αλλά ένα αυτόνομο ανάπτυγμα που τοποθετείται συνήθως κάτω από τη γη.

Στη λογοτεχνία όλων των εποχών απαντούν άπειρα παραδείγματα αυτής της τοπογραφικής και θεολογικής διαστρωμάτωσης του σύμπαντος (φυσικού και νοητού). Το ίδιο κοινά είναι τα θέματα της ανόδου ή καθόδου από το ένα επίπεδο στο άλλο, για σωτηρία, φιλοσοφική αναζήτηση ή, αντίστοιχα, για αιώνιο εγκλεισμό και τιμωρία. Συχνά μάλιστα αυτές οι ανοδικές και καθοδικές πορείες, θεών και ανθρώπων, συναντώνται και σχηματίζουν τον αιώνιο κύκλο φθοράς και αναγέννησης, τον κύκλο της ποικιλότροπης πτώσης και άνωσης. Προφανώς όλα τα συμβάντα σε αυτή την κυκλική πορεία δεν είναι τα ίδια. Ετσι υπάρχουν διαφορετικές εκδοχές της ανόδου και της καθόδου και διαφορετικοί είναι οι συμβολισμοί ή ερμηνείες των όσων συμβαίνουν στα υπερουράνια ή στα καταχθόνια επίπεδα. Αλλιώς συμπεριφέρονται οι σκιές των νεκρών στην ομηρική Νέκυια και αλλιώς οι ψυχές στον πλατωνικόΦαίδροπου αγωνίζονται να αντικρίσουν το απόλυτο πέρα από την αψίδα του ουρανού.

Όμως η πορεία θεών και ανθρώπων, από πάνω προς τα κάτω ή αντιστρόφως, φαίνεται να μη σταματά ποτέ, όπως ανάλογα συμβαίνει με την πορεία των αποχωρισμένων ψυχών που αενάως αναζητούν η μία την άλλη, από τα μυστήρια της Ισιδας, τους ρομαντικούς εραστές του αρχαίου ελληνικού μυθιστορήματος ώς τα φτηνά ρομάντσα της ζωής μας. Αλλά και η κύρια θέση της χριστιανικής σωτηριολογίας είναι ακριβώς αυτό το υψηλό ρομάντσο, ας πούμε, της αιώνιας σωτηρίας του ανθρώπου που έχοντας εκπέσει προσδοκά την ανάσταση, όντας έκθετος αναζητά την επανένωση, νικημέ νος από το Κακό προσδοκά τον τελικό θρίαμβο του Καλού. Ηρωας-πρωταγωνιστής αυτής της αιώνιας περιπέτειας είναι, φυσικά, ο Χριστός. Αυτός (σύμφωνα με το Σύμβολο της Πίστεως) είναι που διαγράφει τον τέλειο και εντέλει σωτήριο κύκλο της καθόδου και της ανόδου. Ο μονογενής υιός του Πατρός θα κατέλθει από τους ουρανούς (κατελθόντα εκ των ουρανών ), θα σαρκωθεί και θα λάβει μορφή ανθρώπου (ενανθρωπήσαντα), θα σταυρωθεί, θα ταφεί, θα αναστηθεί και πάλι θα επανέλθει στους ουρανούς (ανελθόντα) ώσπου να φτάσει η τελική μέρα της κρίσεως.

Αυτή η ενατένιση των ουρανών και η προσδοκία μιας «άνωθεν» σωτηρίας (θρησκευτικής αλλά και συχνά πολιτικής) από τα αμαρτήματά μας και η προσδοκία μιας λύτρωσης από τα ψυχικά και πολιτικά κολαστήρια, εμφανίζεται σε μεγάλη ποικιλία και ένταση σε κείμενα της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Αν εξαιρέσουμε τον Κ.Π. Καβάφη που σχεδόν ποτέ δεν στρέφει το βλέμμα του στα ουράνια και τον Μίλτο Σαχτούρη, για τον οποίο ο ουρανός είναι τόσο ακάθαρτος όπως και η γη, οι ποιητές μας, ειδικά οι αριστεροί και ειδικότερα ο ρομαντικός Ρίτσος, δεν παύουν να ελπίζουν και να ακούνε, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, να σημαίνουν οι αναστάσιμες καμπάνες. Η ελπιδοφόρα κυκλική πορεία Πάνω-Κάτω-Πάνω μας κάνει αισιόδοξους και μας παρηγορεί, ποιητές και μη, καθώς όλοι μας, λιγο-πολύ, τρεφόμαστε από αυτόν τον παμπάλαιο ρομαντικό μύθο της επερχόμενης σωτηρίας. Εστω και μέσα από τα αλλοπρόσαλλα γυρίσματα του τροχού της μοίρας.

Εκείνοι που δεν τρέφουν καμιά ψευδαίσθηση για πιθανή ανάσταση και εξαγορά σωμάτων και ψυχών, είναι, όσο και να φαίνεται περίεργο, οι ανώνυμοι ποιητές των τραγουδιών του Κάτω κόσμου και των μοιρολογιών. Οι νεκροί του δημοτικού τραγουδιού κατεβαίνουν στον Κάτω κόσμο, στο τέταρτο και κατώτατο επίπεδο του θεολογικού σύμπαντος, χωρίς ελπίδα για επάνοδο στη ζωή και ανάσταση, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τις αδρανείς σκιές του ομηρικού Αδη. Εδώ (στα τραγούδια του Κάτω κόσμου) η ανάσταση διατυπώνεται μόνο μέσα από το μοτίβο του «αδύνατου», δηλαδή του παντελώς ανέφικτου, «όταν ανθίσει ο ξέρακας και βγάλει νια βλαστάρια/ κι όταν ασπρίσει ο κόρακας και γένει περιστέρι». Αυτή η «βλάσφημη» άποψη για τη μεταθανάτια κατάσταση των ψυχών δεν πρέπει να μας εκπλήσσει. Σε αυτή την εκδοχή μπορεί να μην υπάρχει ανάσταση αλλά η αποδοχή του ανέφικτου ορίζει την ανθρώπινη σοφία. Το ίδιο και η κάθοδος του Οδυσσέα στον Αδη: ξεκινά από την επιθυμία του να μάθει. Κατεβαίνει να ρωτήσει τους νεκρούς προς τα πού τελικά να πορευθεί. ΗΘεία Κωμωδίαδεν είναι τίποτε άλλο παρά η ιστορία μιας ερωτευμένης ψυχής που πρέπει να γνωρίσει την Κόλαση για να μπορέσει να αντικρίσει, έστω και από μακριά, τη φλογερή Αγάπη. Το ίδιο συμβαίνει και με την περιπετειώδη κάθοδο του Χριστού από τους φωτεινούς Ουρανούς στη γη, από εκεί στον σκοτεινό Αδη και πάλι πίσω στους Ουρανούς. Αυτός ο κύκλος είναι πολύ τέλειος για να τον διαγράψουν επιτυχώς οι αδύναμες ψυχές μας. Δεν παύει όμως να δείχνει πως, παρά τα όσα συμβαίνουν γύρω μας, οι ψυχές μας αναζητούν εναγωνίως το Καλό. Αν μάλιστα σε αυτό βοηθήσουν και οι Ουρανοί, τόσο το καλύτερο.

*Ο κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης είναι ομότιμος καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας και συγγραφέας.