→ Εκ Θεού άρξασθε → Σύμμεικτα

Παιδεία, Ανθεστήρια και Καρναβάλι

Μιχάλης Τιβέριος, εφ. Το Βήμα, 24/2/2002

Στην αρχαία Ελλάδα η μόρφωση των παιδιών είχε αφεθεί στη βούληση και τις δυνατότητες κάθε οικογένειας

Τον τελευταίο καιρό ο χώρος της παιδείας βρίσκεται σε αναταραχή. Οι καθηγητές των ΤΕΙ απείχαν για μεγάλο χρονικό διάστημα των καθηκόντων τους αρνούμενοι να δεχτούν κρίσεις, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τους καθηγητές των γυμνασίων και λυκείων. (Σε μια εποχή που η έννοια της αξιοκρατίας μόνον σε λεξικά έχει θέση, πρέπει να έχεις... θράσος για να μιλάς για αξιολόγηση.) Οι τελευταίοι ξεκίνησαν απεργιακές κινητοποιήσεις διεκδικώντας επιπλέον τη βελτίωση των πενιχρών οικονομικών τους και σύντομα θα τους ακολουθήσουν και οι λειτουργοί των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων ευελπιστώντας να αποσπάσουν από τον κρατικό κορβανά κάποια ψιχία, αποσκοπώντας κυρίως στο να φτάσουν οι συντάξεις τους σε λιγότερο εξευτελιστικό επίπεδο.

Στην αρχαία Ελλάδα ο χώρος της εκπαίδευσης δεν βρισκόταν κάτω από τη σκέπη του κράτους. Η μόρφωση των παιδιών, ως επί το πλείστον, είχε αφεθεί στη βούληση και τις δυνατότητες κάθε οικογένειας. Ξέρουμε ότι στην Αθήνα, και βεβαιωμένα και σε άλλα μέρη, οι γονείς πλήρωναν τους δασκάλους των παιδιών τους όχι με τη μέρα, την εβδομάδα ή τον μήνα, αλλά με τον χρόνο! Οι δάσκαλοι έπαιρναν την ετήσια αμοιβή τους κατά τη διάρκεια των Ανθεστηρίων, μιας μεγάλης γιορτής των Ιώνων και φυσικά και των Αθηναίων, πιθανότατα επειδή στη γιορτή αυτή τα παιδιά είχαν μια αξιοσημείωτη συμμετοχή. Συνήθως η αμοιβή συνοδευόταν και από κάποια έξτρα δωράκια, αλλά ήταν έθιμο και οι ίδιοι οι δάσκαλοι στη συνέχεια να φιλεύουν μια μέρα τους μαθητές τους. Τα Ανθεστήρια, μια γιορτή αφιερωμένη στον Διόνυσο, τα γιόρταζαν αυτές ακριβώς τις μέρες. Αλλά οι παραπάνω συμπτώσεις και αντιστοιχίες δεν είναι οι μόνες που μου έδωσαν την ιδέα να ασχοληθώ σήμερα με τη γιορτή αυτή. Κατά την τριήμερη διάρκειά της είχαμε και ορισμένα δρώμενα που θυμίζουν έντονα τις δικές μας αποκριάτικες εκδηλώσεις, οι οποίες βρίσκονται προ των θυρών μια και σήμερα είναι η αρχή του Τριωδίου.

Για το όνομα της γιορτής υπάρχουν διαφορετικές απόψεις από τους ειδικούς. Ορισμένοι το συσχετίζουν, πιθανόν λανθασμένα, με τα άνθη, επειδή αυτά έπαιζαν κάποιο ρόλο κατά τη διάρκειά της, ενώ άλλοι με το «θέσαθαι» (= «αιτήσαι ή ικετεύσαι) ή «αναθέσασθαι» (= ανακομίζειν). Κατά την πρώτη μέρα, γνωστή ως Πιθοίγια, οι Αθηναίοι άνοιγαν τα πιθάρια με το νέο κρασί τους - οι αρχαίοι Ελληνες, ως γνωστόν, για την αποθήκευση του μούστου δεν χρησιμοποιούσαν ξύλινα βαρέλια αλλά πήλινους πίθους - μια ποσότητα του οποίου μετέφεραν στο «εν Λίμναις» ιερό του Διονύσου, η ακριβής θέση του οποίου αποτελεί ένα ζητούμενο. Εκεί το ανακάτευαν με νερό - η συνήθης αναλογία ήταν τρία νερό προς ένα κρασί - προσφέροντας στη συνέχεια το πρώτο ποτήρι στον θεό. Ακολουθούσαν η δοκιμή του νέου κρασιού από ειδικές κανάτες, τις χόες, και κρασοκατάνυξη, στην οποία ελεύθεροι, ικέτες, δούλοι «έμελπον τον Διόνυσον, χορεύοντες και ανακαλούντες Ευανθή και Διθύραμβον και Βακχευτάν και Βρόμιον».

Εντονη ήταν η παρουσία του κρασιού και κατά τη δεύτερη μέρα που ονομαζόταν Χόες από την ειδική κρασοκανάτα με την οποία ήταν εφοδιασμένοι οι πιστοί. Διεξάγονταν μάλιστα και αγώνες οινοποσίας, στους οποίους ο νικητής κέρδιζε ως έπαθλο κάποιο γλύκισμα ή έναν ασκό γεμάτο με κρασί, ευλογημένο από τον ίδιο τον Διόνυσο. Σίγουρα το πιο εντυπωσιακό δρώμενο της μέρας ήταν μια πομπή που διέσχιζε τους δρόμους της πόλης και κατέληγε στο «εν Λίμναις» ιερό του θεού. Πιστοί, ανάμεσά τους και ορισμένοι μεταμφιεσμένοι σε Σατύρους, ανεβασμένοι πάνω σε άμαξες, πείραζαν με βωμολοχίες όσους συναντούσαν στον δρόμο τους. «Εν τη των Χοών εορτή οι κωμάζοντες επί των αμαξών τους απαντώντας έσκωπτόν τε και ελοιδόρουν» μας λέει χαρακτηριστικά μια σχετική πηγή (Παυσανίας, Ἀττικῶν ὀνομάτων συναγωγή). Στο τέλος της πομπής, που συνοδευόταν από μουσικούς, ζώα για θυσία κ.ά., είχαν ένα πλοίο που συρόταν με τη βοήθεια τροχών. Με αυτό ταξίδευε ο ίδιος ο Διόνυσος, τον οποίο πιθανότατα υποδυόταν, φορώντας προσωπείο, ο Αρχων-Βασιλεύς, ένας από τους υψηλότερους αξιωματούχους της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, στην αρμοδιότητα του οποίου υπαγόταν η εποπτεία πολλών από τις παλιότερες θρησκευτικές τελετές του κράτους. Όλα τα παραπάνω, οι άμαξες και ανάμεσά τους το τροχοφόρο πλοίο του Διονύσου, οι μεταμφιεσμένοι, οι βωμολοχίες, η μουσική, ο χορός, η κυριαρχία του κρασιού, απαντώνται, ως γνωστόν, και στις νεότερες αποκριάτικες εκδηλώσεις. Αυτές οι ομοιότητες είναι που οδήγησαν ορισμένους να υποστηρίξουν, ασφαλώς εσφαλμένα, ότι ακόμη και η ονομασία καρναβάλι προέρχεται από το λατινικό carrus navalis, δηλαδή από το πλοίο-άμαξα του Διονύσου που αναφέραμε παραπάνω. Ο Διόνυσος των Ανθεστηρίων ήταν θεός της Ανοιξης, θεός που ερχόταν από τη θάλασσα φέρνοντας την καρποφορία και ανθοφορία της γης.

Τελειώνοντας, θα κάνω μνεία και σε μια άλλη, προφανώς εξωτερική, ομοιότητα ανάμεσα στα Ανθεστήρια και στις Απόκριες. Ως γνωστόν, για τους χριστιανούς μετά τις εκδηλώσεις του καρναβαλιού αρχίζει περίοδος νηστείας και αποχής από κρέας και διασκεδάσεις. Ετσι και για τους αρχαίους πιστούς μετά το ξεφάντωμα των Χοών ακολουθούσαν οι Χύτροι, η τρίτη μέρα των Ανθεστηρίων, μια μέρα μιαρή και πένθιμη. Και ήταν πένθιμη επειδή ήταν αφιερωμένη στον αδρανή και σιωπηλό κόσμο των νεκρών τους, οι ψυχές των οποίων είχαν ανέλθει κατά την προηγούμενη μέρα στη γη και κυκλοφορούσαν ανάμεσά τους, για να δοκιμάσουν και αυτές το αξεπέραστο δώρο του Διονύσου. Τώρα όμως έπρεπε και πάλι να εγκαταλείψουν τον φωτεινό και ζεστό κόσμο των ζωντανών και να επιστρέψουν στα σκοτεινά και παγερά λιμέρια των σκιών.

* Ο κ. Μιχάλης Α. Τιβέριος είναι καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.