ΕπιπλέονΕπιπλέον

Παρουσίαση Βιβλίου

Πασχαλία Τραυλού, Έστω μια φορά

εκδ. Ψυχογιός, σελ. 604, Αθήνα 2009

Εισαγωγή

Πασχαλία Τραυλού

Η παρουσία μου εδώ δεν είναι δική μου επιλογή ή επιδίωξη αλλά αποτέλεσμα πρότασης της συντονίστριας. Η φράση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου «από τη συγγραφέα των μπεστ σέλερ» αλλά και η γυναικεία προβληματική του βιβλίου, σε συνδυασμό με την έλλειψη ελεύθερου χρόνου εκ μέρους μου, με έκαναν διστακτικό. Δέχτηκα τελικά, σκεφτόμενος και λιγάκι πονηρά: Ας προσπαθήσω να μάθω αυτό που θέλουν οι γυναίκες (όπως και στην ταινία με τον Μελ Γκίμπσον), να δω τους γυναικείους προβληματισμούς στο θέμα του έρωτα, να διεισδύσω στη γυναικεία ψυχολογία, διαβάζοντας το βιβλίο και μετέχοντας στην παρουσίαση και συνακόλουθη συζήτηση…

Θα ξεκινήσω την παρέμβασή μου με μερικές τεχνικού χαρακτήρα φιλολογικές επισημάνσεις σχετικές με τους αφηγηματικούς τρόπους:

Αφήγηση

Η δυαδική λοιπόν αφηγηματική δομή προσφέρει δυο δυνατότητες εισόδου και κατανόησης της ιστορίας: από την οπτική γωνία του αφηγητή ή από την οπτική γωνία της Ευρυδίκης...

Η περιγραφή παρεμβάλλεται σε λίγες περιπτώσεις στην αφηγηματική πράξη και συνήθως έχει περιορισμένη έκταση. Χρησιμοποιείται για να φωτίσει καλύτερα τα αντικείμενα, τα πρόσωπα και τους χώρους που αυτά δρουν, για να διευκολύνει τον αναγνώστη να μπει στο κλίμα της εποχής και της ψυχικής κατάστασης των ηρώων. Η περιορισμένη χρήση της περιγραφής επιλέγεται σκόπιμα από τη συγγραφέα, προκειμένου ο λόγος της να είναι ρέων και η εξέλιξη της ιστορίας γοργή και να μην επιβραδύνεται. «Κι όλο πλημμύριζαν τα βλέφαρα μου από ένα αλλόκοτο υγρό που δεν ήταν ακριβώς δάκρυα -ή τουλάχιστον εγώ δεν ένιωθα ότι ήταν η συνηθισμένη ουσία των δακρύων. Ήταν κάτι άλλο, πιο κολλώδες ίσως, πιο καυτό, σαν υγρή σιλικόνη που παιδευόταν να μονώσει τις χαραμάδες της ψυχής μου, να μην τρυπώνουν μέσα οι αιχμηρές αμφιβολίες γι' αυτόν το γάμο»

«Σε λίγο ο Ορφέας θα τηρήσει την υπόσχεσή του και θα έρθει μαζί μου (…) Όπου να ’ναι θα στρίψει τη γωνία ντυμένος στα λευκά, σαν κινούμενη σημαδούρα στη θάλασσα του κολονακιώτικου σκοταδιού· σαν μια πινελιά θάλλοντος φωτός μες στο έρμα της νύχτας. Σε λίγο θα φύγω για ένα ταξίδι μαζί του…». Σε άλλες πάλι περιπτώσεις προοικονομούνται τα γεγονότα που ακολουθούν: «Πάτησε το πόμολο, βγήκε, κάλεσε το ασανσέρ. Η καμπίνα του ανελκυστήρα την έκλεισε μέσα του. Σαν φέρετρο φάνταξε εκείνη την ώρα στα μάτια του Άνθιμου. Αυτός ο αλλόκοτος συνειρμός αυτομάτως του πάγωσε το βήμα…» (Λίγο αργότερα η ηρωίδα πεθαίνει)

Δομή

Ξεκινώντας να διαβάζω το βιβλίο και καθώς προχωρούσε η ανάγνωση έβλεπα ότι η δομή του έπασχε. Η συγγραφέας δεν εστίαζε σε κάποιο πρόσωπο ούτε επικεντρωνόταν σε κάποιον βασικό πρωταγωνιστή. Παρουσιάζει «εφτά διαπλεκόμενες ιστορίες, ένα ρέκβιεμ για τα αισθήματα που προδίδονται στο όνομα των κανόνων». Σε μερικές μάλιστα περιπτώσεις είχε και κάποιες δομικές δυσλειτουργίες, όπως επαναλήψεις, μη επαρκή φωτισμό των προσώπων και των πράξεων ή των κινήτρων τους, επιφανειακή προσέγγιση σε θέματα (όπως της τρομοκρατίας).

Στη συνέχεια βέβαια διαπίστωσα ότι άλλος είναι ο πρωταγωνιστής. Ο Έρωτας, ο φτερωτός θεός, ο ανίκητος στη μάχη, που επανέρχεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στο προσκήνιο, όπως για παράδειγμα με τη μορφή του αετού που εμφανίζεται ήδη απρόσκλητος στην αρχή ακόμα του βιβλίου και η παρουσία του δρα σαν συνδετικός ιστός και κάποτε σαν καταλύτης των εξελίξεων.

Στα πλαίσια αυτά, έχουμε την ανάπτυξη παράλληλων ιστοριών που δρουν αντιστικτικά και συμπληρωματικά, όπως π.χ. του Μίλαν του κηπουρού και της γυναίκας του υπηρέτριας Νατάσας που με τα λίγα και απλά ζουν ευτυχισμένοι σε αντίθεση με το Φίλιππο και τη σύζυγό του Ευρυδίκη, στο σπίτι των οποίων δουλεύουν, οι οποίοι ζουν δυστυχισμένοι, και η δυστυχία τους επιτείνεται από την ευτυχία των εργατών τους (σελ. 348-9).

Γενικότερα, οι αντιθέσεις κυριαρχούν σε όλη την έκταση της αφήγησης. Έτσι, στη σελ. 29: «Η μήτρα της Κυβέλης ήταν γόνιμη, παρότι η ψυχή της ήταν στείρα και ανίκανη για αγάπη». Αλλά και οι χαρακτήρες έχουν ο καθένας τον αντίθετό του: Κυβέλη ≠ Καλλιόπη, Ευρυδίκη ≠ Καλλέργης, Άνθιμος ≠ Κυβέλη κ.ο.κ.

Ένα άλλο δομικό στοιχείο που με προβλημάτισε κάπως ήταν ότι στο κλείσιμο του βιβλίου το τέλος φαντάζει βιαστικό και ίσως λίγο γλυκανάλατο. Όλα ξαφνικά γίνονται τέλεια, ζουν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα. Προσπάθησα βέβαια να δω τη γοητευτική του πλευρά και να το αντιμετωπίσω σαν παραμύθι.

Γλώσσα

Η συγγραφέας χρησιμοποιεί τη γλώσσα με μεγάλη επιδεξιότητα και εύστοχη μαεστρία, απότοκο των φιλολογικών σπουδών της: «Συμβιβάστηκα… Αρκούμαι να υπομένω τον έρωτα σαν απλό συζυγικό καθήκον, μόλις μια βδομάδα μετά τις άφθονες ευχές για βίον ανθόσπαρτον. Ο ρυθμός του έρωτά μας μοιάζει με το ρυθμό του γουδοχεριού καθώς χτυπάει ξερά μπαχάρια. Αναζητώ μια μαγεία που τώρα πια γνωρίζω ότι δεν υπάρχει» (σελ. 319)

Σχήματα λόγου

Το βασικό σχήμα λόγου που κυριαρχεί σε όλο το κείμενο είναι η παρομοίωση. Άλλοτε με μικρότερη έκταση κι άλλοτε με μεγαλύτερη, επηρεασμένη θαρρείς από τον Όμηρο, η παρομοίωση κυριαρχεί πέρα από τις εικόνες, τις μεταφορές, τις περιφράσεις, τις προσωποποιήσεις, τις αντιθέσεις... Η παρουσία της δικαιολογείται μάλιστα και στη σελίδα 288 («η παρομοίωση, ειδικότητά μου πια», λέει η Ευρυδίκη, alter ego της συγγραφέως) και εξηγεί στη σελίδα 295: «Γελώ όταν σκέφτομαι ότι η ζωή μου όλη καθορίζεται από παρομοιώσεις, ενώ λείπει η ουσία και η ακρίβεια της κυριολεξίας. Έχω κάτι «σαν» όνειρο, κάτι «σαν» αδελφό, νιώθω κάτι «σαν» έρωτα με τον Φίλιππο, τον μέλλοντα σύζυγό μου. Ζω στηρίζοντας όλη μου τη ζωή σε μια απατηλή πλαστογραφία ονείρου... Σαν να κοιτάχτηκα ξαφνικά στον καθρέφτη της αλήθειας και δε μ' αρέσει η όψη της ζωής μου. Ίσως γι' αυτό άρχισα να γράφω απόψε.»

Και στη σελίδα 598, όταν έχει ζήσει πλέον τον έρωτα…: «Πρόσωπα και πράγματα που πάντα θα έμεναν αναλλοίωτες και σταθερές αξίες· συναισθήματα που της εξασφάλιζαν όχι κούφιες παρομοιώσεις και μεταφορές , αλλά την κυριολεξία της αγάπης».

Μοτίβα

Το μοτίβο που κυριαρχεί (leitmotiv) και δίνει τον τόνο στο έργο είναι αυτό που επιλέχτηκε και ως τίτλος του βιβλίου: Έστω μια φορά. Γράφει στη σελ. 213: «Κι ο έρωτας; Αυτό το αρπακτικό που κάθε άνθρωπος λαχταράει να τον γραπώσει έστω μια φορά με τα νύχια του, να τον ταξιδέψει ως τα πέρατα ενός άγνωστου σύμπαντος…» ή στη σελίδα 299: «Δεν ξέρω αν θα τα καταφέρω, βέβαια , να κάνω έστω μια φορά αυτό που θέλω κι όχι αυτό που πρέπει». Και με επιτακτική κλιμάκωση στη σελ. 425: «Μια φορά… Έστω μια φορά… Μόνο μια φορά… Ήθελα μόνο να ξαναδώ τον Ορφέα».

Ονόματα

Αλλά και τα ονόματα των ηρώων έχουν την εξήγησή τους και δε φαίνεται να επιλέχτηκαν τυχαία. Ἀρχὴ παιδεύσεως ἡ τῶν ὀνομάτων ἐπίσκεψις. Προέρχονται τα περισσότερα από την αρχαιοελληνική γραμματεία, μαρτυρούν τη φιλολογική παιδεία της συγγραφέως και έχουν να κάνουν με τις ιδιότητες ή τα χαρακτηριστικά των ηρώων.

Σε ορισμένες βέβαια περιπτώσεις η επιλογή δεν είναι η ευτυχέστερη, με την έννοια ότι ήρωες λαϊκών οικογενειών δε θα μπορούσαν να επιλέγουν για όλη την οικογένεια αρχαιοελληνικά ονόματα, προτιμήθηκαν όμως για το συμβολιστικό τους σημαινόμενο. «Μυστήριος ο ρόλος της αρχαιότητας στη ζωή του», λέγεται για τον Άνθιμο στη σελ. 24. Μάλλον στη ζωή της συγγραφέως(!), θα προσθέταμε εμείς. Όπως δύσκολα μπορούμε να φανταστούμε τον πεζό κατά τα άλλα «μπάτσο» / αστυνομικό ν’ ακούει νέγρικη τζαζ για να χαλαρώσει (σελ. 42), ή στην απλή γυναίκα από την Πάτρα, την αδερφή του Καλλιόπη, να της κρατά συντροφιά ο Φρανκ Σινάτρα (σελ. 122) ή ακόμα ο Άνθιμος να γνωρίζει απ’ έξω ποιήματα του Καβάφη, και μάλιστα δυσνόητα (σελ. 220)!

Ας επανέλθουμε στα ονόματα:

Έτσι ο Άδης συμφώνησε να επιτρέψει στην Ευρυδίκη να επιστρέψει με τον Ορφέα στη γη. Αλλά η συμφωνία που συνόδευε την απόφαση ήταν πως έπρεπε να περπατά μπροστά από αυτή και να μην κοιτάξει πίσω μέχρι να φτάσει στον πάνω κόσμο. Μέσα στην αγωνία του αθέτησε την υπόσχεση και η Ευρυδίκη εξαφανίστηκε πάλι από προσώπου γης.

Επιρροές από Κική Δημουλά

Εμφανής είναι σε πολλά σημεία του έργου η επιρροή που δέχτηκε η συγγραφέας από την ποιήτρια Κική Δημουλά. Το motto από το ποίημά της Πληθυντικός Αριθμός είναι χαρακτηριστικό:

Ο έρωτας, / όνομα ουσιαστικόν / πολύ ουσιαστικόν, / ενικού αριθμού, / γένους ούτε θηλυκού ούτε αρσενικού, / γένους ανυπεράσπιστου. / Πληθυντικός αριθμός / οι ανυπεράσπιστοι έρωτες.

Αλλά και σε πολλά σημεία ποιητικές εκφράσεις της Τραυλού θυμίζουν τις ζευγματικές αντιθέσεις, κάποτε εναλλασσόμενες με την αντιστροφή και το οξύμωρο, της Δημουλά: εθελοντής δεσμώτης (14), σαρκοφάγος αναμνήσεων (303, 479), ερμαφρόδιτα αισθήματα (303), κουμκάν απόγνωσης (375) κ.ά.

Επιλογικά

Θα ήθελα κλείνοντας τη σύντομη αυτή παρουσίαση/προσέγγιση, να μνημονεύσω ένα πρόσφατο (προχθεσινό) δημοσίευμα τοπικής εφημερίδας, της Έρευνας, με τίτλο «Αυξάνονται τα διαζύγια». Διαβάζω: «Το 2009 πιθανώς θα είναι το έτος με τους περισσότερους γάμους ζευγαριών από την περιοχή μας που …λύθηκαν!

»Το 1962 στα Τρίκαλα καταγράφηκε ένα και μοναδικό διαζύγιο. Από τη δεκαετία του ’60 μέχρι σήμερα έχουν αλλάξει κατά πολύ τα κοινωνικά χαρακτηριστικά της περιοχής, σε βαθμό που πλέον τα διαζύγια είναι θέμα ρουτίνας, απενοχοποιημένα από κάθε προκατάληψη για το θεσμό της οικογένειας.

»Θετικό ή αρνητικό, συμβαίνει. Μέσα σε 10 χρόνια έχει ήδη καταγραφεί η αυξητική τάση των διαζυγίων. Μάλιστα», επισημαίνει το δημοσίευμα, «ιδιαίτερα ενδιαφέρον αποκτά το γεγονός ότι σύμφωνα με έρευνα του Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας, το 70% των διαζυγίων το ζητούν οι γυναίκες, άρα το διαζύγιο είναι πλέον γένους θηλυκού.»

Αυτή την κοινωνική πραγματικότητα ανατέμνει (ανάμεσα στ’ άλλα) και η συγγραφέας με το βιβλίο της. «Τι γίνεται όταν μια λανθασμένη απόφαση κλείνει τις πόρτες στον πραγματικό, ζωοδότη έρωτα; Πορεύεται ο άνθρωπος με το φορτίο των λαθών σε μια ζωή γεμάτη συμβάσεις ή δικαιούται ένα άλλο ξεκίνημα;», αναρωτιέται. Την απάντηση θα τη δώσουν οι αναγνώστες και κυρίως οι αναγνώστριες του βιβλίου. Σας ευχαριστώ…