Βιβλιοπαρουσίαση

Καλαμπάκα, Αίθουσα Νίτσας Λιάπη, 17/3/2019, 11 π.μ.

[001] Το βιβλίο που παρουσιάζουμε σήμερα έχει τον τίτλο «Η περιπέτεια μιας ανήλικης Καλαμπακιώτισσας (1948-1949)» και τον διευκρινιστικό υπότιτλο «Η απαγωγή και η δράση της κ. Φανής Ιωνά στον Δημοκρατικό Στρατό». Συγγραφέας του είναι ο Ιωάννης Παπαφλωράτος με την σύμπραξη του Ανδρέα Θεοδώρου. Εκδόθηκε στην Αθήνα πολύ πρόσφατα, και συγκεκριμένα το έτος που ήδη διανύουμε από τις εκδόσεις Ιωάννη Φλαούνα.

Στη σελίδα 5 διαβάζουμε την εξής αφιέρωση: «Το βιβλίο αφιερώνεται στη μνήμη των γονέων της Φανής Ιωνά (Σπύρου και Τσιβούλας) και στον πρόωρα χαμένο Σπύρο Ν. Ιωνά».

Στην σελίδα 7 βρίσκονται τα περιεχόμενα του βιβλίου, όπου βλέπουμε να χωρίζεται αδρομερώς σε δύο κύρια μέρη κι ένα επίμετρο.

[002] Στον πρόλογο (σελ. 9) διαβάζουμε: «Ένας παλαίμαχος πολιτικός χαρακτήρισε “άτυχη” την γενιά του ’40. Αυτή συμπεριλαμβάνει τους νέους ανθρώπους αλλά και τα παιδιά, τα οποία βίωσαν εκείνη την περίοδο, ξεκινώντας από την κυβέρνηση Μεταξά, συνεχίζοντας με τον ελληνοϊταλικό και τον ελληνογερμανικό πόλεμο, την ξενική κατοχή και καταλήγοντας στα θλιβερά γεγονότα των ετών 1944-1949.»

Άλλοι απ’ όσους έζησαν τα τραγικά αυτά γεγονότα μίλησαν γι’ αυτά, ενώ άλλοι επέλεξαν τη σιωπή. [003] Η βασική πρωταγωνίστρια του βιβλίου, αναγράφεται συνοπτικά στον πρόλογο, απήχθη σε ηλικία 16 ετών από τους αντάρτες του «Δημοκρατικού Στρατού» τον Αύγουστο του 1948 κι επί δέκα περίπου μήνες, μέχρι τον Μάιο του 1949,  (διαβάζω κατά λέξη) «περιπλανήθηκε σε όλη την κεντρική Ελλάδα, πολεμώντας δίχως ιδιαίτερο ζήλο για ιδανικά στα οποία κατ’ ουσίαν δεν επίστευε»· και μέχρι σήμερα κουβαλάει μέσα της όσα δραματικά έζησε αλλά και τα υλικά κατάλοιπα της περιπέτειάς της, θραύσματα από βλήματα στο κορμί της.

(σελ. 10) «Απεφάσισε να διηγηθεί την εμπειρία της με σκοπό όχι την αναμόχλευση των παθών αλλά τον παραδειγματισμό των νεότερων γενεών. Ταυτόχρονα, όμως, θέλησε να αποτίσει και έναν φόρο τιμής στους συμπατριώτες της που εγκατέλειψαν χωρίς την θέλησή τους την οικογενειακή εστία, εκείνο το βράδυ του Αυγούστου του 1948.»

[004] Τα μέλη της οικογένειας Ιωνά διηγήθηκαν στους συγγραφείς ό,τι θυμόταν και τους έφεραν σε επαφή με ανθρώπους από την περιοχή μας ή αλλού που έζησαν τα γεγονότα ή γνωρίζουν γι’ αυτά (τον κ. Αντώνη Καλοστύπη, τον κ. Παναγιώτη Καρασίμο, την αείμνηστη Λευκοθέα Μπόκα και άλλους πολλούς, μερικοί από τους οποίους παραμένουν ανώνυμοι). Οι συγγραφείς σεβάστηκαν τις μαρτυρίες «ακόμη και στα σημεία που δεν συμφωνούσαν προσωπικά ή διέθεταν διαφορετικά στοιχεία.» (σελ. 12)

[005] Στο πρώτο κεφάλαιο (σελ. 15 κ.ε.) παρατίθενται στοιχεία για την οικογένεια Ιωνά, μια οικογένεια την οποία «η πολιτική ουδέποτε ενδιέφερε ιδιαιτέρως», ενώ γράφεται χαρακτηριστικά «οι πολιτικές συζητήσεις δεν ήταν συχνές στην οικία Ιωνά». (σελ. 16)

[006] Στο δεύτερο κεφάλαιο (σελ. 17 κ.ε.) παρατίθεται συνοπτικά η ιστορική πορεία της Καλαμπάκας από την ελληνιστική περίοδο μέχρι την έναρξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Αναφέρεται με αδρές γραμμές στη ρωμαϊκή περίοδο της πόλης, στη Σερβοκρατία, τον μετεωρίτικο μοναχισμό, την κατάκτηση από τους Οθωμανούς και την Τουρκοκρατία, [007] τις απελευθερωτικές προσπάθειες των Θεσσαλών, ιδίως με τον παπα-Θύμιο Βλαχάβα [008] και τον Χριστόδουλο Χατζηπέτρο αργότερα, την απελευθέρωση το 1881, την περίοδο που ακολούθησε, μέχρι και τον Μεσοπόλεμο.

[009] Στο επόμενο κεφάλαιο (σελ. 45 κ.ε.) εξιστορούνται τα γεγονότα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και η είσοδος της Ελλάδας σ’ αυτόν. Ο συγγραφέας φαίνεται γνώστης των διεθνών και των εθνικών ιστορικών εξελίξεων, ενώ και για τα γεγονότα που αφορούν την περιοχή μας κατέβαλε ιδιαίτερη προσπάθεια μελετώντας ένα μεγάλο μέρος της τοπικής βιβλιογραφίας και τεκμηριώνοντας εξαντλητικά τα γραφόμενά του, κάτι που μαρτυρούν και οι 448 υποσημειώσεις του βιβλίου. Παραθέτοντας μαρτυρίες (όπως του Γεωργίου Τάκου) εξιστορεί τη νικηφόρα προέλαση του ελληνικού στρατού, την γερμανική επέμβαση και την ελληνική συνθηκολόγηση.

[010α] Στο τέταρτο κεφάλαιο (σελ. 57 κ.ε.) περιγράφονται η ιταλική και η κατοπινή γερμανική Κατοχή της Καλαμπάκας, [010β] η οργάνωση και δράση των πρώτων αντιστασιακών οργανώσεων, τα δεινοπαθήματα των κατοίκων, όπως της 12ης Ιανουαρίου 1943, η μάχη της Μερίτσας, η φυγή της οικογένειας Ιωνά στον Κλινοβό, καθώς και η δύσκολη ζωή στην πόλη της Καλαμπάκας και στα χωριά.

[011] Ακολουθεί (κεφάλαιο πέμπτο, σελ. 71 κ.ε.) η εξιστόρηση των γεγονότων που οδήγησαν στην πυρπόληση της Καλαμπάκας. Από την παράδοση της ιταλικής μεραρχίας Πινερόλο, την γερμανική επιχείρηση «Πάνθηρας» μέχρι και το ολοκαύτωμα της πόλης καθώς και πολλών πόλεων και χωριών στον ορεινό όγκο της Πίνδου.

[012] Κι ενώ η απελευθέρωση της πόλης ένα χρόνο αργότερα θα μπορούσε να ήταν η απαρχή ευημερίας και ανάπτυξης, από το επόμενο κεφάλαιο (κεφάλαιο έκτο, σελ. 87 κ.ε.) περιγράφεται η «όξυνση των παθών», τόσο στην Καλαμπάκα όσο και σε όλη την Ελλάδα. Εξιστορούνται τα Δεκεμβριανά, η Συμφωνία της Βάρκιζας, η παράδοση του οπλισμού και άλλα επώδυνα για τη χώρα γεγονότα και παρατίθενται τα κείμενα σημαντικών συμφωνιών, που μας μεταφέρουν με αντικειμενικότητα στο κλίμα της εποχής. Διαβάζω: «Κατά την διάρκεια της κατοχής, στην πόλη δεν υπήρχε οργανωμένος δωσιλογισμός, όπως έχει προαναφερθεί. Προς τούτο, όταν η Καλαμπάκα περιήλθε υπό τον έλεγχο του Ε.Α.Μ. (μετά την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων), οι άνδρες του Ε.Λ.Α.Σ. δεν πείραξαν τους άνδρες των Ταγμάτων Ασφαλείας, σε αντίθεση με ό,τι συνέβη στην υπόλοιπη Ελλάδα. Η περιοχή απετέλεσε τον τρίτο «διαμερισματικό χώρο». Εν τούτοις, στην πόλη φαίνεται πως επεκράτησε ένα καθεστώς φόβου και αναρχίας, κατά την διάρκεια του οποίου έλαβαν χώρα διάφορες αυθαιρεσίες.» (σελ. 110) [013] «Το 1945, ο Γεώργιος Παπανδρέου επεσκέφθη την πόλη και μίλησε ενώπιον ενός πολυπληθούς ακροατηρίου. Ο κ. Αντ. Καλοστύπης συμπλήρωσε ότι μετά την υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας και την εγκατάσταση στην πόλη των κρατικών Αρχών, εγκαθιδρύθηκε στην Καλαμπάκα “το κράτος της Δεξιάς”».

[014] Το «ξέσπασμα της ενόπλου αντιπαραθέσεως» (κεφάλαιο έβδομο, σελ. 117 κ.ε.) ήταν η χειρότερη εξέλιξη στο ελληνικό ζήτημα. Περιγράφονται οι εκλογές Μαρτίου του ’46, η αποχή της Αριστεράς και διάφορα γεγονότα που συνέβησαν, όπως η επίθεση στον σταθμό χωροφυλακής στο Λιτόχωρο της Πιερίας, η μετονομασία του στρατού των ανταρτών σε «Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας» (Δ.Σ.Ε.) καθώς και τα γεγονότα στην περιοχή της Καλαμπάκας.

[015] Η οργάνωση του «Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας» και η λεπτομερής εξιστόρηση της «επιχείρησής του κατά της Καλαμπάκας» εξιστορούνται στο όγδοο κεφάλαιο (σελ. 127 κ.ε.). Διαβάζω: «Το χρόνιο και βασικό πρόβλημα του Δ.Σ.Ε. μέχρι την ήττα, τον Αύγουστο του 1949, ήταν οι εφεδρείες». (σελ. 130) «Η αλήθεια είναι ότι δεν υπήρχε μεγάλη εθελοντική προσέλευση κατά περιόδους, με αποτέλεσμα η στρατολόγηση των ανδρών και των γυναικών να μην γίνεται πολλές φορές επί εθελοντικής βάσεως. Αυτό εσήμαινε ότι πολλά αγόρια και κορίτσια στρατολογούνταν παρά τη θέλησή τους ή χωρίς την έγκριση των γονέων τους, με αποτέλεσμα τα άτομα αυτά, αν και ελάμβαναν στρατιωτική εκπαίδευση, να μην είναι ισάξιας μαχητικής ικανότητος με τους άνδρες του Εθνικού Στρατού.» (σελ. 131) [016] Τη νύχτα της 11ης προς 12ην Αυγούστου του 1948, 148 αντάρτες του καπεταν-Γιώτη (Χαρίλαου Φλωράκη) εισήλθαν στην Καλαμπάκα και στρατολόγησαν άγνωστο αριθμό από νέους και νέες, πάνω από 150 άτομα. (σελ. 136) «Η κυρία Φανή Ιωνά επιβεβαιώνει την μαρτυρία της αείμνηστης Λευκοθέας Μπόκα, λέγοντας ότι οι αντάρτες εισήλθαν σε όλα τα οικήματα της καταλειφθείσης πόλεως, αδιακρίτως ιδεολογίας των ενοίκων τους.» (σελ. 146) Ανάμεσα στους απαχθέντες ήταν και η Φανή Ιωνά με την αδερφή της Λέττα (η τελευταία σύντομα απελευθερώθηκε).

Περιγράφονται με λεπτομέρειες οι οδομαχίες στην Καλαμπάκα και το Καστράκι και παρουσιάζονται εξαντλητικά τα σχετικά ρεπορτάζ των αθηναϊκών ή τοπικών εφημερίδων που αναφέρονται στο περιστατικό.

[017] Από το ένατο κεφάλαιο (σελ. 179 κ.ε.) περιγράφεται η «ζωή στο αντάρτικο» της 16χρονης Φανής Ιωνά και των άλλων απαχθέντων. Καταρχάς μεταφέρθηκαν στα έμπεδα για στρατιωτική εκπαίδευση και καθοδήγηση και περιπλανήθηκαν στα Στουρναρέικα, στον Όλυμπο, στα Χάσια, στην Καρδίτσα και σε πολλά άλλα μέρη. Περιγράφονται οι άσχημες συνθήκες διαβίωσης, οι κίνδυνοι και οι τραυματισμοί. [018] Ο πλάγιος λόγος του συγγραφέα δένει αξεδιάλυτα με τις προφορικές μαρτυρίες: (διαβάζω) «Στην μάχη της Καρδίτσας, μπήκαμε σε ένα σπίτι και (ο ιδιοκτήτης) είχε τέσσερα κορίτσια. Τότε, μάζευαν προίκα, χωρίς αυτήν δεν παντρεύονταν τα κορίτσια. Ο άνθρωπος είχε τις λίρες μαζεμένες σε ένα μπαούλο. Οι αντάρτες πήγαν και του πήραν όλες τις λίρες. Έπιασα έναν [αντάρτη] και του είπα: “Γιατί τις παίρνεις; Άσε και σε εκείνον τον άνθρωπο, (δεν αναρωτιέσαι) πώς τις έχει μαζεμένες αυτές τις λίρες; Πάρε εσύ ό,τι θα πάρεις, να ζήσουμε κι εμείς που είμαστε στα βουνά. Πάρε πέντε πρόβατα, ένα τσουβάλι αλεύρι να φτιάξεις ψωμιά. Άσε, όμως, κι εκείνου κάτι για να ζήσει! Δικαιοσύνη δεν θέλεις; Αφού λες ότι πολεμάς για την δικαιοσύνη, γιατί δεν κάνεις το δίκαιο και ρημάζεις τα σπίτια;”»

[019] Από το δέκατο κεφάλαιο (σελ. 197) οι απαχθέντες μεταφέρονται «στην πρώτη γραμμή της μάχης», στην Καρδίτσα και άλλες περιοχές, ενώ στο ενδέκατο κεφάλαιο (σελ. 211 κ.ε.) περιγράφεται «η επιχείρηση κατά του Καρπενισίου», η κατάληψή του από τους αντάρτες τον Ιανουάριο του 1949 και η ανακατάληψή του από τον Εθνικό Στρατό λίγο αργότερα. (διαβάζω, σελ. 228-229) «Στο Καρπενίσι πολέμησε και ένα άλλο παιδί, το οποίο είχε απαχθεί από την Καλαμπάκα. Επρόκειτο για τον Χαρίλαο Γκέρτσο. Αυτός είχε συμμετάσχει και στην επιχείρηση κατά της Καρδίτσης. Αργότερα, ο ίδιος δήλωσε τα εξής: “Σε μια τέτοια σύγκρουση του στρατού με τους αντάρτες στη Μακρακώμη, βρήκα την ευκαιρία και το έσκασα. Ήμουν τυχερός, γιατί έπεσα στα χέρια του Λάμπρου Σύρμου, αξιωματικού των ΛΟΚ από τον Βόλο. Έμεινα μαζί τους αρκετό καιρό στη Λαμία. Στην Καλαμπάκα γύρισα το Φεβρουάριο του 1949. Την αδερφή μου τη Θεοδώρα δεν την ξαναείδα”».

[020] Στο δωδέκατο κεφάλαιο (σελ. 231 κ.ε.) περιγράφεται «η πορεία μετά το Καρπενίσι», [020α] ο τραυματισμός της Φανής, η επιχείρηση κατά του Λιδωρικίου και η δραπέτευση μιας άλλης απαχθείσας, της Ναυσικάς Μουλά κ.ά. Στο 13ο κεφάλαιο (σελ. 245 κ.ε.) εκτίθενται οι «σκέψεις για απόδραση». (διαβάζω) «Η κυρία Φανή Ιωνά απήντησε ως εξής, όταν ρωτήθηκε εάν σκέφθηκε ποτέ να παραμείνει στον Δ.Σ.Ε. και να πολεμήσει υπέρ των ιδανικών του αγώνα του. “Όχι, ποτέ. Πάντα σκεφτόμουν πώς θα βρω την ευκαιρία να ξεφύγω. Έφυγα μία φορά από τον Κουνισκό, σταμάτησα και γύρισα πίσω, γιατί ήταν ομίχλη, βροχή και κρύο. (…) Και η Καλαμπάκα ήταν πολύ μακριά.”» Περιγράφεται ακόμη η φιλία της Φανής με την Καστρακινή Ερμιόνη Σαράντη, αλλά και η επιτυχής προσπάθεια απόδρασης και παράδοσης στον Εθνικό Στρατό, τον Μάιο του 1949.

[021] Στο επόμενο κεφάλαιο (κεφάλαιο 14, σελ. 259 κ.ε.) με τίτλο «Κρατούμενη του Εθνικού Στρατού» περιγράφονται οι περιπέτειές της στα χέρια του Εθνικού Στρατού, οι ανακρίσεις και οι δυσκολίες που πέρασε, η συνάντηση με τον πατέρα της που την αναζητούσε και οι τελευταίες διαδικασίες απελευθέρωσής της. [022] Στο τελευταίο κεφάλαιο (κεφάλαιο 15, σελ. 271 κ.ε.) εξιστορείται η «επιστροφή στην Καλαμπάκα» και η συνάντηση με τη μητέρα της στη μέση της διαδρομής Τρικάλων-Καλαμπάκας, καθώς η μάνα, στην αγωνία της να συναντήσει την κόρη της, είχε πάρει το λεωφορείο για Τρίκαλα. Τέλος, περιγράφονται και κάποιες συναντήσεις που είχε αργότερα η Φανή Ιωνά με κάποιους απ’ όσους είχε γνωρίσει στις περιπέτειές της.

[023] Στον Επίλογο (σελ. 279 κ.ε.) που έπεται ο συγγραφέας εξιστορεί το τέλος του Εμφυλίου Πολέμου και ολοκληρώνει με τα εξής: «Ύστερα από πολλές δεκαετίες, απεφάσισε να διηγηθεί την ιστορία της. Απώτερος σκοπός της δεν ήταν η αναμόχλευση των παθών αλλά ο παραδειγματισμός των νεότερων γενεών. [024] Ταυτόχρονα, όμως, ήθελε να αποτίσει και έναν φόρο τιμής στους συμπατριώτες της που εγκατέλειψαν χωρίς την θέλησή τους την οικογενειακή εστία, εκείνο το καλοκαιρινό βράδυ του 1948. Αρκετοί εξ αυτών ουδέποτε επέστρεψαν στους οικείους τους. (…) Ας μην μας αξιώσει ποτέ ο Θεός να βιώσουμε (ως λαός) παρόμοια εμπειρία…» (σελ. 284)

[025] Στο παράρτημα που ακολουθεί παρατίθενται αυτολεξεί σε 59 σελίδες (285-344) πολλά δημοσιευμένα ή αδημοσίευτα ιστορικά κείμενα, πηγές ή μαρτυρίες, σχετικά με τα γεγονότα που αναφέρονται στις προηγούμενες σελίδες: Πρωτόκολλα συνθηκολογήσεως, μαρτυρίες για τη Μάχη της Μερίτσας, η Διαταγή Επιχειρήσεων του Δ.Σ.Ε. κατά του εχθρικού στόχου Καλαμπάκας, η μαρτυρία της Ερμιόνης Σαράντη και πολλά άλλα. Ακολουθούν βιβλιογραφία και αρθρογραφία, ευρετήριο ονομάτων, βιογραφικό σημείωμα του συγγραφέως και φωτογραφικό παράρτημα.

[026] Επιλογικά

Η περίοδος στην οποία αναφέρεται το βιβλίο είναι μια δύσκολη και δυσάρεστη περίοδος της ελληνικής ιστορίας. Ενώ έχουν περάσει τόσα χρόνια από τότε, τα πάθη, ακόμα και σήμερα, φουντώνουν και οι διενέξεις στις σχετικές συζητήσεις είναι συχνές και έντονες.

[026α] Η νεότερη γενιά, οι σημερινοί μαθητές, δεν μπορεί να πιστέψει ότι έχουν συμβεί τέτοια γεγονότα στη χώρα μας. Διαβάζοντας το βιβλίο θα δυσκολευτεί να αποδεχθεί ότι πρόκειται για αληθινά περιστατικά κι όχι για μυθιστορηματικές επινοήσεις. Χρέος μας είναι να αναδειχθούν οι αλήθειες των ιστορικών γεγονότων και να γίνουν γνωστά κι άλλα τέτοια περιστατικά, με τη συγγραφή κι άλλων ανάλογων βιβλίων, ώστε να μαθαίνουμε κι εμείς που δεν τα έχουμε ζήσει.

Σας ευχαριστώ…

Βλέπε