ΕπιπλέονΕπιπλέον

Κώδικες, δέλτοι, περγαμηνές

Δημήτρης Χουλιαράκης, εφ. Το Βήμα, 30/10/2005

Από τις απαρχές της λατινικής λογοτεχνίας ως τις ιδιωτικές βιβλιοθήκες των αυτοκρατορικών χρόνων

Ο δεύτερος από τους πέντε τόμους του μεγαλόπνοου έργου του Κωνσταντίνου Στάικου, το οποίο καλύπτει την ιστορία των βιβλιοθηκών από την ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα ως το Βυζάντιο, τον Μεσαίωνα και την ιταλική Αναγέννηση, βρίσκεται ήδη στα χέρια μας. Το βιβλίο, τυπωμένο σε πολυτελές χαρτί Γκάρντα των 135 γραμμαρίων και πλούσια εικονογραφημένο, ανοίγει με ένα χαρακτηριστικό μότο από τον Κικέρωνα, που μας εισάγει με τον καλύτερο τρόπο στην ατμόσφαιρά του: «Πρέπει να σου πω ότι... τα ξαναβρήκα μ' εκείνους τους παλιούς μου φίλους, τα βιβλία μου... M' έχουν συγχωρήσει και με προσκάλεσαν να ξαναρχίσουμε την παλιά μας σχέση». Μια ματιά στα περιεχόμενα πείθει για την ενδελέχεια του εγχειρήματος, που παρακολουθεί τη συγκρότηση του ρωμαϊκού πνεύματος, παράλληλα με την ανάπτυξη των ιδιωτικών και δημοσίων βιβλιοθηκών στη Ρώμη, αλλά και την εξάπλωση του βιβλιοεμπορίου στα αχανή εδάφη της Pax Romana.

Το ελληνικό υπόβαθρο


Ο Βιργίλιος με παραστάτες μία capsa, με βιβλία προφανώς, και ένα αναλόγιο. Κώδικας με τα «Γεωργικά» και την «Αινειάδα» του Βιργιλίου, γραμμένος σε περγαμηνή γύρω στο 500 (Βιβλιοθήκη του Βατικανού)

Το αρχικό κεφάλαιο, το αφιερωμένο στο ελληνικό υπόβαθρο του ρωμαϊκού πολιτισμού, εστιάζει στους «μύθους και παραδόσεις γύρω από τη διαμόρφωση της πρώιμης λατινικής λογοτεχνίας» (Οι απαρχές της λατινικής λογοτεχνίας, H πρώιμη ρωμαϊκή ιστοριογραφία, Ειδήσεις για διάσπαρτες γραπτές αναφορές). Στο δεύτερο κεφάλαιο με τίτλο «Από τον Λίβιο Ανδρόνικο ως τον κύκλο του Σκιπίωνος» εξαίρεται η προσπάθεια του Εννιου, ο οποίος θεωρούσε εαυτόν ως μετενσάρκωση του Ομήρου, να ιδρύσει το πρώτο δημόσιο πνευματικό κέντρο στη Ρώμη, το λεγόμενο «Μουσείο», που διέθετε και μια μικρή συλλογή βιβλίων. Τον 2ο αιώνα π.X., με την καθιέρωση της ιδιωτικής εκπαίδευσης και την εμπέδωση του ρόλου των γραμματικών, συντάσσονται υπομνήματα και κατάλογοι θεατρικών συγγραφέων παλαιότερων εποχών και γράφονται αυτοτελή έργα. Με μοχλό τον φιλελληνικό σκιπιωνικό κύκλο, επιχειρείται να επιβληθεί η ελληνική παιδεία ως υποχρεωτική για την εκπαίδευση των νέων, ενώ την ίδια εποχή ο ζάπλουτος Λούκουλλος, επηρεασμένος από τις ιδέες των επικουρείων, ανοίγει στο Τούσκουλο μια «ελληνική ακαδημία». Βέβαια ο βίος των στοχαστών δεν ήταν πάντοτε ανέφελος. Ηδη το 173 π.X. οι Αλκαίος και Φιλίσκος εκδιώκονται από τη Ρώμη και δέκα χρόνια αργότερα απαγορεύεται ρητώς η παραμονή εκεί όσων διδάσκουν ρητορική ή φιλοσοφία. Την ίδια πολιτική θα ακολουθήσει τον 1ο αιώνα π.X. και ο Δομιτιανός, ενώ ο περίφημος για τα φιλελληνικά του αισθήματα Αδριανός θα τους εξασφαλίσει ασυλία.

Οπως υπογραμμίζει στην εισαγωγή του ο Στάικος, σημαντικές συλλογές βιβλίων καταστράφηκαν όχι μόνο στη διάρκεια των επιχειρήσεων κατά των Συρακουσών και της Καρχηδόνας αλλά και κατά τους εμφυλίους πολέμους της ύστερης εποχής της Ελεύθερης Πολιτείας. Τότε ο «αριστοκράτης αναχωρητής» Βάρρων αναλαμβάνει να οργανώσει την πρώτη δημόσια βιβλιοθήκη. Ωστόσο η προσωπικότητα του Κικέρωνα ήταν εκείνη που άλλαξε το τοπίο σε μια Ρώμη όπου δεν υπήρχαν ακόμη ούτε βιβλιοπωλεία ούτε στοιχειώδη αντιγραφικά εργαστήρια. «Βιβλιοφάγος» και ρέκτης κάθε πνευματικής αναζήτησης, ο Κικέρωνας και ο μέντοράς του, ο βιβλιόφιλος εστέτ Πομπώνιος Αττικός, δημιούργησαν τις προϋποθέσεις μιας ουσιαστικής σύζευξης του ελληνικού με το ρωμαϊκό πνεύμα. H αλληλογραφία τους μάς δίνει μια ιδέα του εύρους των συλλογών που διαχειρίζονταν και της σπανιότητας των συγγραμμάτων που διέθεταν. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε ότι εκείνη την εποχή ο απελεύθερος Τυρρανίων ο Πρεσβύτερος κατόρθωσε να συγκεντρώσει 30.000 παπύρινους κυλίνδρους! Με τη λήξη των εμφυλίων πολέμων και την ανάρρηση του Αυγούστου, η πνευματική ελευθερία των δημιουργών κάθε άλλο παρά εξασφαλισμένη είναι. Οι σημαντικότεροι ποιητές κρατούν διακριτικά αποστάσεις από το αυτοκρατορικό περιβάλλον που επιδιώκει να εντάξει την πένα τους στην αποθέωση του ισόβιου μονάρχη. Ο Οράτιος αποσύρεται στην έπαυλή του, ο Βιργίλιος απαγορεύει την έκδοση της Αινειάδας του, ο Οβίδιος παίρνει τον δρόμο της εξορίας. Ωστόσο αν και η ελευθερία του πνεύματος διώκεται, οι υποδομές αυξάνονται εντυπωσιακά. Ο Ασίνιος Πολλίων με λάφυρα των παρθικών πολέμων θα ανεγείρει στο Αίθριο της Ελευθερίας την πρώτη ρωμαϊκή βιβλιοθήκη, ο Αύγουστος ιδρύει στα ανάκτορά του μία ακόμη, ενώ λίγο αργότερα θα ανατείλει η διπλοβιβλιοθήκη της Στοάς της Οκταβίας.

Μια αληθινή επανάσταση

Την εποχή των Καισάρων συντελείται μια αληθινή επανάσταση στα ήθη της ανάγνωσης με τις λεγόμενες «recitaciones», δηλαδή τις δημόσιες ή ημιδημόσιες αναγνώσεις. Σε αυτές οι συγγραφείς παρουσίαζαν στο κοινό το έργο τους προτού καν εκδοθεί, ώστε να έχουν μια ιδέα για την απήχησή του. Επεκράτησε πολλοί επίδοξοι συγγραφείς να διοργανώνουν τέτοιες αναγνώσεις, με τη συμμετοχή και μελών της αριστοκρατίας, ώστε όχι μόνο να επιβληθούν στις προτιμήσεις του κοινού αλλά και να εξασφαλίσουν μια ξεχωριστή θέση στον λογοτεχνικό κανόνα της εποχής. Ωστόσο οι δόκιμοι και σοβαροί ποιητές κράτησαν αποστάσεις από αυτή την πρακτική, θεωρώντας τη χυδαία και προσβλητική για τους ίδιους και την τέχνη τους. Ο Οράτιος μάλιστα χλεύαζε ανοικτά τα ήθη αυτά της εποχής.

Οι βιβλιοθήκες που ιδρύονται σε αγορές, θέρμες και δημόσια καταστήματα από τη μία και η εμφάνιση μιας γενιάς αχρείων λογοκλόπων από την άλλη, οι οποίοι επιδιώκουν με κάθε τίμημα να εξασφαλίσουν την αθανασία, θρέφει και θεριεύει το βιβλιεμπόριο. Πελατειακές σχέσεις αρχίζουν να παγιώνονται ανάμεσα στους παράγοντες του βιβλίου και στο κοινό, ενώ οι συγγραφείς είναι ολοένα πιο πρόθυμοι να μετακινηθούν στα πέρατα της αυτοκρατορίας προκειμένου να «υποστηρίξουν» το προϊόν τους. Αλλά ιδίως οι βιβλιέμποροι εκείνη την εποχή έχουν πολύ κακή φήμη για τον τρόπο με τον οποίο μεταχειρίζονται τους συγγραφείς. Μάλιστα οι Μαρτιάλης και Οράτιος χρησιμοποιούν τα πιο μελανά χρώματα για να στιγματίσουν αυτή την κατάσταση. Από τον 1ο αιώνα και μετά, το κέντρο βάρους των πολιτικών για το βιβλίο μετατίθεται στις επαρχίες, όπου ιδρύονται μεγάλες βιβλιοθήκες, ως προσαρτήματα εκπαιδευτικών και νοσηλευτικών ιδρυμάτων. Στα χρόνια του Τραϊανού θα ανεγερθεί η περίφημη Βιβλιοθήκη του Κέλσου στην Εφεσο, ενώ ο Αδριανός θα επιλέξει το «Κλεινόν Αστυ» ως έδρα της δικής του μοναδικής συλλογής βιβλίων, η οποία θα λαμπρύνει την πόλη και τη ζωή των κατοίκων της που τόσο παράφορα αγάπησε.

Άλλα Βιβλία του Κωνσταντίνου Στάικου: