Το βιβλίο συνεχίζει στη μεγάλη ανηφόρα

Όλγα Σέλλα, εφ. Καθημερινή, 4/6/2006

Η αύξηση της βιβλιοπαραγωγής το 2004 δηλώνει τις αναζητήσεις, τα ενδιαφέροντα, τις ιδεολογικές και πολιτισμικές τάσεις

Τ α βιβλία αυξήθηκαν· το ίδιο και οι εκδότες. Αυτό είναι το πρώτο και βασικό συμπέρασμα από τα στοιχεία βιβλιοπαραγωγής του 2004, που δημοσιοποίησε το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου. Το 2004 κυκλοφόρησαν 7.888 νέα βιβλία (και μαζί με τις επανεκδόσεις 8.478), ανεβάζοντας τον δείκτη της βιβλιοπαραγωγής κατά 6,8% σε σχέση με το 2003 (ή κατά 502 βιβλία). Την ίδια χρονιά, οι φορείς που εξέδωσαν έστω και ένα βιβλίο έφτασαν τους 650. Οι αριθμοί πάντα λένε πολλά. Για το ποιες κατηγορίες βιβλίων αυξήθηκαν, ποιες καινούργιες παρουσιάστηκαν, ποιες μειώθηκαν, δηλώνοντας έτσι τις αναζητήσεις, τα ενδιαφέροντα, τις ιδεολογικές και πολιτισμικές τάσεις της εποχής. Την πρώτη πενταετία του 21ου αιώνα είναι ιδιαίτερα ισχυρή η ζήτηση για βιβλία αυτογνωσίας, χόμπι και επαγγελματικού προσανατολισμού, αλλά και για βιβλία που συνεχίζουν τον στοχασμό στις επιστήμες του ανθρώπου, και απαντούν στα σύνθετα προβλήματα του χθες και του σήμερα.

Το παιδικό βιβλίο γοητεύει τα παιδιά, αλλά και τους εκδότες, αφού έχει τη μεγαλύτερη αύξηση, αναδεικνύοντάς το στο χρυσοφόρο τμήμα της βιβλιοπαραγωγής. Τα βιβλία τέχνης αναδεικνύονται στην πολυτελή αγάπη του κοινού και παρά την τιμή τους η ζήτησή τους αυξάνεται. Οσο για την ελληνική λογοτεχνία, φαίνεται να κουράστηκαν οι εκδότες, οι συγγραφείς, αλλά και το κοινό, γι’ αυτό και η πορεία της είναι πτωτική. Ετσι, η νέα διελκυνστίνδα είναι αυτή μεταξύ εκδοτών βιβλίου και εφημερίδων, για τις προσφορές βιβλίων από τους τελευταίους.

Όλα για το παιδί

Πολύ συχνά, το βιβλίο ταυτίζεται με τη λογοτεχνία. Οι αριθμοί το διαψεύδουν, αφού πολλές και διαφορετικές κατηγορίες κερδίζουν την προτίμηση του κοινού και της εκδοτικής επένδυσης. Το παιδικό βιβλίο αποδεικνύεται το πιο δυναμικό κομμάτι της παραγωγής του βιβλίου, (αύξηση 2,1%). Ιδιαίτερα αναπτυσσόμενη είναι η κατηγορία των βιβλίων προσχολικής ηλικίας· από τα 1.641 παιδικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2004, το 1.016 αφορούν τα μικρά παιδιά, σημειώνοντας αύξηση 27,6%. Πρόκειται για βιβλία που συνδυάζουν κατασκευές, σπαζοκεφαλιές, διασκέδαση, ό,τι βοηθάει ένα παιδί ν’ απασχολεί και ν’ αρχίσει να μαθαίνει παράλληλα με την ψυχαγωγία.

Η εντυπωσιακή τυποτεχνική εμφάνιση αυτών των βιβλίων, οι επαγγελματικές υποχρεώσεις των γονιών, η διάθεση για παροχές πριν τα παιδιά αρχίσουν το αυστηρό και φορτωμένο σχολικό πρόγραμμα και οι πολλοί χώροι πώλησης του παιδικού βιβλίου (πολυκαταστήματα, σούπερ μάρκετ, αεροδρόμιο, πλοία, αεροδρόμια) είναι οι λόγοι αυτής της εντυπωσιακής ανόδου. Εξίσου ανοδική τάση ακολουθούν και τα βιβλία παιδικής και εφηβικής λογοτεχνίας (+18,2% το 2004 σε σχέση με το 2003) και τα βιβλία γνώσεων (+15,2%). Διαβάζουν περισσότερο οι πιτσιρικάδες; Η επόμενη γενιά θα είναι μια γενιά που θα έχει μάθει το βιβλίο από τα γεννοφάσκια της; Ιδομεν. Σίγουρα πάντως δεν πρόκειται για ελληνικό φαινόμενο.

Ο τομέας του παιδικού βιβλίου είναι εξίσου ανθηρός σ’ όλο τον κόσμο. Γι’ αυτό και τα 2/3 των παιδικών βιβλίων του 2004 είναι μεταφρασμένα, παρότι αυξήθηκαν και οι Ελληνες συγγραφείς παιδικού βιβλίου.

Τα 929 έφτασαν τα βιβλία που ασχολούνται με ό,τι αποτελεί διασκέδαση ή χόμπι (ταξιδιωτικοί οδηγοί, γαστρονομία, αθλητισμός, αποκρυφισμός, εναλλακτικές θεραπείες, λεξικά, πρακτική ψυχολογία, αισθητική, κηπουρική κ.ά.) και το ποσοστό των λεγόμενων «γενικών και πρακτικών βιβλίων» αυξήθηκε κατά 0,7% στο γενικό σύνολο και κατά 13,4% στην κατηγορία τους. Είναι τα βιβλία που σημείωσαν τη μεγαλύτερη αύξηση την τελευταία εξαετία, διπλασιάζοντας σ’ αυτό το διάστημα τους νέους τίτλους. Ιδιαίτερα αποκαλυπτική αυτή η κατηγορία βιβλίων, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα και η ανοδική της τάση. Μπορεί να μην έχουν διαβάσει ποτέ βιβλίο λογοτεχνίας, αλλά παρακολουθούν φανατικά όσα βιβλία βγαίνουν για το ψάρεμα, τα φυτά, τους κήπους, τα ταξίδια, αλλά και τις νέες κοινωνικές ανάγκες μιας μεγάλης μερίδας του κοινού. Ετσι, δεν ήταν μόνον «Ο Κώδικας Ντα Βίντσι» που έγινε το αδιαφιλονίκητο διεθνές μπεστ σέλερ· τα βιβλία αποκρυφισμού κάθε είδους αυξήθηκαν κατά 10% το 2004 (και κατά 52,8% την εξαετία 1999-2004). Μια νέα πολιτισμική τάση, που συνομιλεί με την έξαρση του φονταμενταλισμού και του θρησκευτικού φανατισμού σ’ όλο τον κόσμο. Στον αντίποδα, αυξητική πορεία έχουν και τα βιβλία θεωρητικών επιστημών (+0,2% στο γενικό σύνολο και +7,9% στην κατηγορία τους), παραμένοντας ο σημαντικότερος τομέας της εκδοτικής παραγωγής. Επικεφαλής στην κατηγορία τα βιβλία ιστορίας και δικαίου (18,1% και 15,2% αντίστοιχα) και ακολουθούν κοινωνικές επιστήμες (9,1%), θρησκεία (7,5%), πολιτικές επιστήμες (6,4%), εκπαίδευση - παιδαγωγική (6,3%), βιογραφίες - μαρτυρίες (6,1%), φιλοσοφία (5,9%), οικονομία (5,4%), ψυχολογία (5%) κ.λπ.

Διαφαίνονται και από τη βιβλιοπαραγωγή (όπως και από την έρευνα αναγνωσιμότητας) οι πολλές και διαφορετικές προτιμήσεις του κοινού, η στροφή σε βιβλιογραφία που συνδέεται με την καριέρα ή το χόμπι και η αναζήτηση απαντήσεων για τις συγκρούσεις και τις ανισορροπίες του σύγχρονου κόσμου, μέσα σ’ έναν κόσμο που είναι ιδιαίτερα ασταθής. Η ζωγραφική, η γλυπτική, η φωτογραφία, η αρχαιολογία φαίνεται ότι τα τελευταία χρόνια έχουν κερδίσει μεγαλύτερη μερίδα του κοινού. Είναι αυτός άραγε ο λόγος που τα βιβλία τέχνης έχουν σοβαρή άνοδο (+0,9% στο γενικό σύνολο και +25,2% στην κατηγορία τους από το 2003 στο 2004); Τα βιβλία τέχνης είναι δώρα, επίδειξη ή συλλεκτικά φετίχ. Η «επιθετική» είσοδος στον εκδοτικό χώρο των κοινωφελών οργανισμών και των ιδρυμάτων τα τελευταία χρόνια ενίσχυσαν την προσφορά καλαίσθητων και ακριβών βιβλίων τέχνης. Η εξοικείωση του κοινού με εικαστικά γεγονότα, η επιστροφή σε τόπους καταγωγής μέσω παλιών φωτογραφικών αρχείων που γίνονται εντυπωσιακά βιβλία τέχνης είναι μερικοί ακόμη από τους λόγους άνθησης αυτής της κατηγορίας. Η ελληνική λογοτεχνία, παρότι η πιο προβεβλημένη, έχει πτωτική πορεία, σημειώνοντας πτώση 1% από το 2003 στο 2004 (812 τίτλοι) και κατά 10,2% σε σύγκριση με το 2001, που ήταν η χρονιά της μεγάλης έκρηξης.

Αντιθέτως, οριακή άνοδο σημειώνει η ξένη λογοτεχνία (682 τίτλοι) κατά 0,9%. Το ενδιαφέρον όμως για την αρχαία γραμματεία είναι αντιστρόφως ανάλογο (αύξηση κατά 8,4%). Οι εκδότες φαίνεται να εμπιστεύονται λιγότερο τους νέους πεζογράφους, αλλά και το αναγνωστικό κοινό μοιάζει να αναζητεί περισσότερο δοκιμασμένους δρόμους στις αναγνωστικές του προτιμήσεις.

Εφημερίδα και βιβλίο;

Από την Ιταλία ξεκίνησαν οι προσφορές βιβλίων από τις εφημερίδες, κι ακολούθησαν η Ισπανία, η Γαλλία και η Γερμανία. Οι αντιδράσεις των βιβλιοπωλών ήταν (και εξακολουθούν να είναι) έντονες στην Ιταλία και στην Ισπανία. Στη Γαλλία, οι βιβλιοπώλες προσέφυγαν στη Δικαιοσύνη και κέρδισαν, με αποτέλεσμα οι εφημερίδες να προσφέρουν πλέον μόνο εγκυκλοπαιδικού περιεχομένου βιβλία. Οσο για τη Γερμανία, έλυσαν το θέμα μ’ ένα δικό τους τρόπο: οι εκδότες συμμετέχουν στις προσφορές των εφημερίδων και τα βιβλία των προσφορών διατίθενται και από τα βιβλιοπωλεία. Η νέα διένεξη απασχόλησε έντονα και τη συζήτηση που φιλοξενήθηκε στην 3η Διεθνή Εκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης, με ομιλητές τους: Σεραφείμ Φυντανίδη, Οδυσσέα Χατζόπουλο («Κάκτος), Νίκο Καραντζά (Ιανός) και τη Γαλλίδα δημοσιογράφο Φλοράνς Νουαβίλ. Οσοι γεμίζουν τα ράφια των βιβλιοθηκών τους με τα βιβλία που προσφέρουν οι εφημερίδες, αποτρέπονται από την επίσκεψη στα βιβλιοπωλεία, ισχυρίζονται βιβλιοπώλες και εκδότες βιβλίου.Το βιβλίο-προσφορά λειτουργεί ως κίνητρο ανάγνωσης και γνωριμίας με τον κόσμο του βιβλίου, ακόμα και για όποιον ποτέ δεν επισκέφτηκε βιβλιοπωλεία, υποστηρίζουν οι εφημερίδες. Οι εκδότες και οι βιβλιοπώλες όμως αμφισβητούν ότι κάποιος που δεν είναι εξοικειωμένος θα παρακινηθεί από ένα βιβλίο που φτάνει στα χέρια του σε χαμηλή τιμή ώστε να μπει στον χώρο της ανάγνωσης. Το ζητούμενο είναι αν τα βιβλία-προσφορές απευθύνονται σε ήδη φιλαναγνώστες, περιορίζοντας έτσι το κοινό των βιβλιοπωλείων ή αν βάζουν στον κόσμο του βιβλίου και νέους αναγνώστες. Μέχρι στιγμής, τα στοιχεία δεν υπάρχουν για κανέναν από τους δύο ισχυρισμούς.