Πώς αλλάζουν οι βιβλιοθήκες

Κατερίνα Δαφέρμου, εφ. Το Βήμα, 6/7/2008

Τα νέα κτίρια δεν φοβούνται τα τολμηρά χρώματα, χτίζονται από γυαλί και ατσάλι, ο φωτισμός είναι διάχυτος αλλά και ευέλικτος, τα βιβλία, λόγω της ψηφιακοποίησης, δεν καταλαμβάνουν τον κύριο όγκο, τοποθετούνται σε ράφια ημικυκλικά δημιουργώντας ευάερες «πλατείες»

--------------------------------------------------------------------------------

Η επέκταση της βιβλιοθήκης Μόργκαν στη λεωφ. Μάντισον της Νέας Υόρκης, σχεδιασμένη από τον Ρέντσο Πιάνο, ο οποίος σχεδιάζει και την Εθνική Βιβλιοθήκη της Αθήνας. Στη χρηματοδότησή της συμμετέχει το Ιδρυμα «Σταύρος Νιάρχος»

--------------------------------------------------------------------------------

«Πάντα φανταζόμουν ότι ο παράδεισος έμοιαζε με κάποια βιβλιοθήκη» είχε σημειώσει ο Μπόρχες ενώ πριν από αυτόν το ίδιο πίστευε και ο Ερασμος. Τον 21ο αιώνα, πώς φαντάζονται οι άνθρωποι τον παράδεισό τους; Πάντως όχι σαν στοιχειωμένους «πύργους» γεμάτους ράφια με σκονισμένα βιβλία. Οταν η τεχνολογία σαρώνει τον παγκόσμιο πολιτισμό, (μουσική, κινηματογράφο, επικοινωνίες), το βιβλίο και η βιβλιοθήκη ως κατ' εξοχήν δημοκρατικός «ναός» διάχυσης της γνώσης, θα μπορούσε να μείνει έξω από την εμβέλειά της;

Ως κτίρια και ως θεσμοί, οι εθνικές βιβλιοθήκες παγκοσμίως υφίστανται αμείλικτες πιέσεις για ριζική μεταμόρφωση. Το όραμα για τη βιβλιοθήκη του μέλλοντος είναι να μετεξελιχθεί σε παλλόμενο, πολυδιάστατο χώρο εκπαίδευσης και ψυχαγωγίας όπου η γνώση (με πολλές δράσεις και κυρίως με την ενσωμάτωση των νέων μίντια) διαχέεται στον παγκόσμιο ιστό.

Τέτοιοι «διαστημικοί» φορείς ξεπηδούν ανά εκατοντάδες στην Αμερική αλλά και στην Ευρώπη. Στην Ελλάδα, η νέα Εθνική Βιβλιοθήκη, που θα ολοκληρωθεί σε επτά χρόνια με χρηματοδότηση του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος», σχεδιάζεται με τέτοια κριτήρια ώστε από σήμερα και σε 100 χρόνια να θεωρείται ακόμη υπερσύγχρονη.

Όχημα αλλαγής

Η τεχνολογία αλλάζει τον ρόλο των βιβλιοθηκών οι οποίες αυτή τη στιγμή «βρίσκονται στο peak του μετασχηματισμού τους», όπως παρατηρεί ο Θεόδωρος Μαραβέλιας, αρχιτέκτονας στο Ιδρυμα «Σταύρος Νιάρχος».

Η τεχνολογία, δηλαδή, καθορίζει σε απόλυτο βαθμό τις τεχνικές προδιαγραφές της βιβλιοθήκης του μέλλοντος. Αλλά δεν είναι τόσο απλό όσο ακούγεται. Γιατί, ενώ τα σύγχρονα κτίρια χτίζονται με ορίζοντα 100ετίας, η τεχνολογία «τρέχει» με τέτοιους ρυθμούς ώστε σήμερα δεν μπορούμε με τίποτε να προβλέψουμε τις προδιαγραφές που θα επιβάλλει στο μέλλον. Από τον πάπυρο ως τον Γουτεμβέργιο πέρασαν 5.000 χρόνια, από τον Γουτεμβέργιο ως την παγκόσμια βιβλιοθήκη του Google μεσολάβησαν 570 χρόνια και από το Google ως τις πρώτες αμερικανικές βιβλιοθήκες ΑΤΜ (παίρνεις κανονικά το βιβλίο όπως παίρνεις χρήματα από ένα τραπεζικό ΑΤΜ ή το εισιτήριό σου στο μετρό) περίπου μια 15ετία. «Με ποια τεχνολογικά δεδομένα να σχεδιάσεις τη δομή της βιβλιοθήκης όταν η τεχνολογία αλλάζει από λεπτό προς λεπτό. Αν σχεδιάζαμε νοσοκομεία θα ξέραμε ακριβώς τι να κάνουμε» εξηγεί ο Θεόδωρος Μαραβέλιας. «Αλλά με τις βιβλιοθήκες, στην Κοινωνία της Γνώσης, τα πράγματα είναι πιο ασαφή».

Βεβαίως, δεν υπάρχει καμία ασάφεια όσον αφορά τις βασικές αρχές και τις βασικές συντεταγμένες των βιβλιοθηκών του μέλλοντος. Η ορολογία που χρησιμοποιούν οι ειδικοί (ο αρχιτέκτονας Θεόδωρος Μαραβέλιας, η Μαριάν Κόρεν της Ενωσης Ολλανδικών Δημοσίων Βιβλιοθηκών, η οποία μάγεψε με την ομιλία της στο πρόσφατο διεθνές συνέδριο της Οργανωτικής Επιτροπής Ενίσχυσης Βιβλιοθηκών), είναι ενδεικτική: Η βιβλιοθήκη του μέλλοντος είναι «περιβάλλουσα», όχι σημειακή: περιβαλλόμαστε από μια θάλασσα πληροφοριών που πηγάζει από διάφορα μέσα και δεν μένει μόνο σε ράφια με βιβλία. Είναι «διαδραστική» και «ανακλαστική»: εκπαίδευση παράγεται από διάφορες πολιτιστικές δράσεις που πραγματοποιούνται στον χώρο ενώ ακόμη και ο διστακτικός επισκέπτης (όπως είναι συνήθως τα παιδιά στις βιβλιοθήκες) «εκπαιδεύεται» εξ αντανακλάσεως, μόνο και μόνο από την παρουσία του και την έμμεση λήψη πληροφοριών. Και είναι «ανεπίσημη» διότι δεν χρειάζεσαι επίσημους καθοδηγητές (βιβλιοθηκάριους κλπ.) στην αναζήτηση της γνώσης. Εν τέλει «δεν σημαίνει ότι υποτιμάται η αξία του βιβλίου. Η τεχνολογία όμως αλλάζει τη χρήση, τη λειτουργία και το περιεχόμενο της βιβλιοθήκης» υπογραμμίζει ο κ. Μαραβέλιας. Πάντως ο δανεισμός δεν αποτελεί τη βασικότερη υπηρεσία, αλλά μόνο μία από τις πολλές υπηρεσίες που προσφέρει μια βιβλιοθήκη. Οπως σημείωσε η Μαριάν Κόρεν (μιλώντας για τις δημοτικές βιβλιοθήκες), το θέατρο, οι περφόρμανς, οι διαλέξεις, τα σεμινάρια, οι εκθέσεις θα αποτελούν μέρος του κανονικού προγράμματος της βιβλιοθήκης του μέλλοντος. Απώτερος στόχος των δημιουργών της βιβλιοθήκης του μέλλοντος είναι να σχεδιάσουν χώρους πολυμορφικούς, ευέλικτους (για να προσαρμόζονται αμέσως στις εναλλασσόμενες τεχνολογικές εξελίξεις) και ψυχαγωγικούς.

Από πλευράς αρχιτεκτονικού ύφους, τα νέα κτίρια δεν φοβούνται τα τολμηρά χρώματα - το κόκκινο, το μοβ, το πορτοκαλί, το πράσινο. Χτίζονται από γυαλί και ατσάλι - ψυχρά, μοντέρνα, σφριγηλά υλικά. Ο φωτισμός είναι διάχυτος αλλά και ευέλικτος - μετακινείται εύκολα και φωτίζει ιδιαίτερα σημεία. Τα βιβλία δεν καταλαμβάνουν τον κύριο όγκο της βιβλιοθήκης, δεν δεσπόζουν στον χώρο. Τοποθετούνται σε ράφια ημικυκλικά, δημιουργώντας ευάερες «πλατείες». Η ψηφιακοποίηση και οι άλλες τεχνολογικές διευκολύνσεις δίνουν τη δυνατότητα παροχής πολύ περισσότερων υπηρεσιών και φύλαξης πολύ περισσότερων βιβλίων, καταλαμβάνοντας όμως πολύ λιγότερο χώρο. Μπορείς να αρχειοθετήσεις 2 εκατ. βιβλία και να συρρικνώσεις το περιεχόμενό τους σε ελάχιστο όγκο.

Μητροπολιτικά πάρκα

Επειδή οι εθνικές βιβλιοθήκες θεωρούνται εξόχως σημαντικοί πυρήνες στη μελλοντική εποχή, η πολιτική που ακολουθείται σε πολλές χώρες, όπως και στην Ελλάδα, είναι να συνδέονται με άλλα πολιτιστικά ιδρύματα ώστε να δημιουργούνται τεράστιοι πόλοι έλξης για όλη την κοινωνία. Στη Χάγη, η νέα (δημοτική) βιβλιοθήκη συνδέθηκε με το νέο δημαρχείο της πόλης στο κτιριακό σύμπλεγμα που σχεδίασε ο Ρίτσαρντ Μάγερ (Richard Meier). Στην Ελλάδα, η κατασκευή δύο εθνικών κτιρίων - της Λυρικής Σκηνής και της Βιβλιοθήκης -, που θα συμβιώνουν σε ένα μητροπολιτικό πάρκο ίδιας περίπου έκτασης με το εθνικό πάρκο, δημιουργεί έναν πολιτιστικό προορισμό άνευ προηγουμένου στην Ευρώπη (ίσως και παγκοσμίως). Μοιραία, από τη συμπληρωματικότητά τους θα δημιουργηθούν θετικές «συνέργειες», όπως χαρακτηριστικά παρατηρεί ο Θεόδωρος Μαραβέλιας.

Κτίριο-ναυαρχίδα

Οι πιο σύγχρονες βιβλιοθήκες που έχουν κατασκευαστεί, λαμβάνοντας υπόψη τους το ανατέλλον παράδειγμα της μάθησης, είναι η Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας BnF, η Εθνική Βιβλιοθήκη της Σιγκαπούρης και η περίφημη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. «Εμείς φιλοδοξούμε να προσεγγίσουμε αυτό το φάσμα» εξηγεί ο Θεόδωρος Μαραβέλιας. Η Σιγκαπούρη έχει 4,7 εκατ. πληθυσμό και η βιβλιοθήκη της δέχεται 2,1 εκατομμύρια επισκέπτες τον χρόνο. Η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας ενισχύεται από το κράτος με 15 εκατ. δολάρια. Η νέα Εθνική Βιβλιοθήκη (όπως αναφέρεται στο μνημόνιο που υπέγραψε το κράτος με το Ιδρυμα Νιάρχου) θα κοστίσει 300 εκατ. ευρώ, αλλά «το πιθανότερο είναι ότι θα υπερβεί αυτό το ποσό» σημειώνει ο κ. Μαραβέλιας. Στην παρούσα κατάστασή της, η γνωστή μας Εθνική Βιβλιοθήκη επί της οδού Πανεπιστημίου δέχεται 16.000 επισκέπτες τον χρόνο - όσους δέχονται καθημερινώς οι προηγμένες βιβλιοθήκες του εξωτερικού. Με την καινούργια μορφή της δεν πρόκειται να χάσει τον πρωταρχικό ρόλο της και την αποστολή, που είναι η διατήρηση της γραπτής μνήμης του έθνους. Ωστόσο η χρησιμότητά της θα ενισχυθεί πολλαπλώς. Το απλούστερο παράδειγμα: Η ψηφιακοποίηση του αρχειακού υλικού της (π.Χ. η Χάρτα του Ρήγα) θα είναι προσβάσιμο από όλον τον Ελληνισμό, από την Κωνσταντινούπολη ως την Αλεξάνδρεια.

Επιπλέον, το νέο κτίριο (όπως και ολόκληρο το σύμπλεγμα) θα εφαρμόζει πλήρως τις αρχές του πράσινου, βιώσιμου και «αειφόρου» (sustainable) ντιζάιν. Αυτό σημαίνει ότι θα λειτουργεί με ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, θα κάνει μηδενικές εκπομπές διοξειδίου του άνθρακος και άρα θα είναι σύμφωνο με τις επιταγές της Ευρωπαϊκής Ενωσης, αλλά και της εθνικής μας νομοθεσίας που σιγά σιγά αφυπνίζεται. Η Εθνική Βιβλιοθήκη θα αποτελέσει τη ναυαρχίδα των πράσινων κτιρίων στη χώρα μας.