Ο Κιούμπρικ και η Οδύσσεια του σινεμά του

Δημήτρης Μπούρας, εφ. Καθημερινή, 23/12/2007

Από το 1953 μέχρι το 1999 γύρισε 13 ταινίες, οι πέντε κυκλοφόρησαν σε ψηφιακή έκδοση

Η διαδρομή του Στάνλεϊ Κιούμπρικ ήταν σαν μια Οδύσσεια του σινεμά. Ξεκίνησε τη δεκαετία του ’50 από το φιλμ νουάρ και την γκανγκστερική περιπέτεια, πέρασε απ’ όλα σχεδόν τα κινηματογραφικά είδη και διακόπηκε οριστικά λίγο πριν από το τέλος του 20ού αιώνα με ένα παιχνίδι ανάμεσα στη φαντασίωση και την πραγματικότητα. Για τελευταία συντροφιά είχε το φάντασμα του Φρόιντ και ένα λαμπρό παντρεμένο ζευγάρι του Χόλιγουντ: τον Τομ Κρουζ και τη Νικόλ Κίντμαν, λίγο πριν από τον πραγματικό χωρισμό τους.

Από το 1953 μέχρι το 1999 ο Κιούμπρικ γύρισε 13 ταινίες. Πέντε απ’ αυτές κυκλοφόρησαν προσφάτως σε ισάριθμες ελληνικές ψηφιακές εκδόσεις, δίνοντάς μας την ευκαιρία να επανεκτιμήσουμε το έργο ενός «ιδιόρρυθμου» κινηματογραφιστή. Οκτώ χρόνια μετά τον θάνατό του, ο Κιούμπρικ παραμένει μοναδική περίπτωση για τον μεταπολεμικό αγγλοσαξονικό κινηματογράφο. Ήταν ένας ευφυής εργάτης που συγκρούστηκε με τους παραγωγούς κι έτσι εγκατέλειψε νωρίς τον ρόλο του διεκπεραιωτή σκηνοθέτη στα μεγάλα στούντιο; Ηταν ένας αγοραφοβικός και τελειομανής; Μια παρασπονδία για το Χόλιγουντ ή ένας εκκεντρικός που ο μύθος του ταξιδεύει πιο πολύ και απ’ τον μύθο των 13 ταινιών του;

Όπως και να ’χει, ο Κιούμπρικ πέρασε από τα γρανάζια μιας μηχανής που παράγει εικόνες και ιστορίες και στάθηκε όρθιος. Αφησε την Αμερική κι εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Ευρώπη, επιβάλλοντας από απόσταση τους δικούς του όρους στο Χόλιγουντ. Στη διάρκεια της καριέρας του διέτρεξε όλο σχεδόν το φάσμα των κινηματογραφικών ειδών: από το ιστορικό έπος και το αντιπολεμικό δράμα, μέχρι το θρίλερ και την επιστημονική φαντασία κι από την παρωδία μέχρι το μοντέρνο σινεμά. Δεν είχε ιδιαίτερη προτίμηση σε θέματα ούτε εμμονές που να στοιχειώνουν το έργο του (όπως οι Ευρωπαίοι auter). H μοναδική εμμονή του ήταν να βλέπει στο τυπωμένο φιλμ μονάχα τις εικόνες που είχαν αποτυπωθεί με απίστευτη λεπτομέρεια στο μυαλό του. Ο Κιούμπρικ δεν πρωτοτύπησε ποτέ ως προς το θέμα. Ηταν ένας εστέτ που καταπιάστηκε με τα πιο κοινότοπα θέματα σαν να ’θελε να αποδείξει πως η μεγάλη τέχνη είναι πρωτίστως ζήτημα της φόρμας. Κάποιες φορές ο χειρισμός της φόρμας τον έφερε στην πρωτοπορία («Κουρδιστό πορτοκάλι»).

Ένας εναντίον όλων

Ο Κιούμπρικ γεννήθηκε στο Μπρονξ το 1928. Οταν τέλειωσε τις βασικές σπουδές του, άρχισε να εργάζεται ως φωτογράφος στο περιοδικό Look και να κινηματογραφεί ερασιτεχνικά φιλμάκια μικρού μήκους. Το 1953 έκανε το πρώτο άλμα του στα μεγάλα μήκη, το «Fear and Desire», μια 68λεπτη ταινία την οποία αποκήρυξε απογοητευμένος από το αποτέλεσμα. Το 1955 μπήκε στα παρασκήνια του μποξ γυρίζοντας το νουάρ «Το φιλί του δολοφόνου» και ένα χρόνο αργότερα γύρισε το γκανγκστερικό «The Killing», που παραμένει μια από τις καλύτερες ταινίες του είδους (εδώ προβλήθηκε με τον άστοχο τίτλο «Το χρήμα της οργής»). Εκτοτε, η αμερικανική περίοδος της καριέρας του ήταν κάτι σαν αγώνας πυγμαχίας με παραγωγούς, αλλά και με ηθοποιούς που ανέβαιναν στο πλατό και δεν έκαναν ακριβώς αυτό που τους ζητούσε.

Το Χόλιγουντ δεν αστειευόταν. Απαιτούσε ταχύτητα, αυστηρή τήρηση των προϋπολογισμών και ένα μοντάζ που να προσαρμόζει τις ταινίες στο γούστο του μέσου θεατή. Ο Κιούμπρικ ήταν οξυδερκής κι άριστος στη δουλειά του. Αντιλαμβανόταν, όμως, την έννοια της επαγγελματικής ευσυνειδησίας διαφορετικά από τους περισσότερους ταλαντούχους συναδέλφους του. Απαιτούσε την τελειότητα μέχρι την παραμικρή λεπτέμερεια κι αυτό συνεπαγόταν έλεγχο της ταινίας σε κάθε στάδιο της παραγωγής.

Μονομαχία με τον Μπράντο

Κομβική για τη σχέση του με το Χόλιγουντ ήταν η συνεργασία του με δύο κορυφαίους σταρ τέλη του ’50 προς αρχές του ’60. Η έντονη προστριβή του Κιούμπρικ με τον Κερκ Ντάγκλας στα γυρίσματα του «Σπάρτακου», που είχε ξεπεράσει κατά πολύ τον αρχικό προϋπολογισμό, λειτούργησε ως καταλύτης στην ήδη τεταμένη σχέση του σκηνοθέτη με το στούντιο. Λίγο μετά ακολούθησε η τραυματική επαφή του Κιούμπρικ με το γουέστερν, η οποία διήρκεσε όσο η μοιραία παρασκηνιακή μονομαχία του με τον Μάρλον Μπράντο. Ο μεγαλομανής Μπράντο (που μεσουρανούσε στο Χόλιγουντ και βρισκόταν σε φάση διαρκούς σύγκρουσης με τους σκηνοθέτες) ουσιαστικά απέλυσε τον Κιούμπρικ από σκηνοθέτη του «Οne-Eyed Jacks». Ο Κιούμπρικ έφυγε από το Χόλιγουντ και άρχισε να αισθάνεται καλύτερα (βοηθούσης της εύπορης ζωγράφου συζύγου του).

Εκτοτε, όσοι προσέκρουσαν στην τελειομανία του ηττήθηκαν κατά κράτος. Ο κολοσσός της Warner του παρεδόθη άνευ όρων υπογράφοντας εν λευκώ συμβόλαια μαζί του. (O Kιούμπρικ συνεργάστηκε με τη Warner από το 1969 ώς τον θάνατό του το 1999, γυρίζοντας τις πιο δημοφιλείς ταινίες του.) Η Σέλεϊ Ντιβάλ βγήκε από τη «Λάμψη» με τσακισμένα τα νεύρα (έφτασε να γυρίσει 100 φορές μια σκηνή στη διάρκεια μιας ημέρας!). Στα γυρίσματα του «Κουρδιστού πορτοκαλιού» οι παραγωγοί ανήμποροι ν’ αντιδράσουν τραβούσαν τα μαλλιά τους. Τον παρακολουθούσαν να καταστρέφει τρεις πανάκριβες κάμερες, τεχνολογικά επιτεύγματα της εποχής, πετώντας τες από το παράθυρο ενός ψηλού κτιρίου στον δρόμο για τις ανάγκες μιας υποκειμενικής λήψης λίγων δευτερολέπτων: ο πρωταγωνιστής Μάλκομ Μακ Ντάουελ έπεφτε από το παράθυρο ενός ορόφου στο κενό σύμφωνα με το σενάριο, και ο Κιούμπρικ ήθελε να αποτυπώσει στο σελιλόιντ την εμπειρία του μέχρι να φτάσει στο έδαφος. Η μοναδική ταινία του, στη οποία δεν είχε την τελευταία λέξη, ήταν το «Μάτια ερμητικά κλειστά» το 1999. Ο ξαφνικός θάνατος του Κιούμπρικ άφησε το τελικό μοντάζ σε άλλα χέρια.

Ξαναβλέποντας τις ταινίες του

Πέντε από τις ταινίες που γύρισε ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ κατά την αγγλική περίοδο της καριέρας του (όλες σε συνεργασία με τη Warner) κυκλοφόρησαν από την Audio Visual σε ψηφιακές ειδικές εκδόσεις -εξαιρετικές ως προς την ποιότητα της εικόνας και του ήχου- με αρκετά extras.

2001, Οδύσσεια του Διαστήματος (1968).

Μια χορογραφία στο Διάστημα, που άλλαξε τα δεδομένα στην επιστημονική φαντασία. Ο Κιούμπρικ πήρε μια ιστορία του Αρθουρ Κλαρκ, παρέκαμψε την πλημμυρίδα των ειδικών εφέ και εμπιστεύτηκε την κλασική μουσική για να δημιουργήσει ατμόσφαιρα. Το σύμπαν που κατασκεύασε είναι εξαιρετικό εικαστικά και παραπέμπει σε σκηνικό όπερας, όπου διατυπώνεται ένα φιλοσοφικό σχόλιο γύρω από τη δημιουργία του κόσμου και την εξέλιξη του ανθρώπου. Η μουσική είναι των Ρίχαρντ Στράους, Γιόχαν Στράους, Αράμ Χατσατουριάν, Γκιόργκι Λιγκέτι.

Το κουρδιστό πορτοκάλι (1971).

Μια γκροτέσκ και φουτουριστική επιτομή της βίας. Ο Κιούμπρικ προσέγγισε το ομότιτλο βιβλίο του Αντονι Μπέρτζες με όρους μοντέρνου σινεμά και έφτιαξε μια τολμηρή ταινία γύρω από τη νεανική βία και τον χουλιγκανισμό, που ήταν πολύ μπροστά από την εποχή της. Το «Κουρδιστό πορτοκάλι» συνάντησε έντονες αντιδράσεις και ανάγκασε τον αγοραφοβικό Κιούμπρικ να την αποσύρει ο ίδιος από τις αίθουσες. Ξαναπροβλήθηκε σε επανέκδοση και δίχως περικοπές το 2000.

Η λάμψη (1979).

Το σκηνικό είναι μπαρόκ και η ισορροπία ανάμεσα στο πραγματικό και το φανταστικό υποδειγματική. Eνας συγγραφέας χωρίς έμπνευση βρίσκει δουλειά ως χειμερινός φύλακας σε ένα κλειστό ξενοδοχείο στην κορυφή ενός βουνού. Μετακομίζει εκεί με τη γυναίκα του και το παιδί του και τρελαίνεται. Η αλληγορία για την τιθάσευση του ενστίκτου από τη λογική προβάλλει πίσω από τις κουρτίνες του τρόμου και κορυφώνεται στο φινάλε, σε έναν κήπο που έχει αρχιτεκτονική λαβύρινθου.

Full Metall Jacket (1987).

Αφορμή είναι το Βιετνάμ και θέμα ο τρόπος που φτιάχνονται οι ζωντανές πολεμικές μηχανές (το σενάριο περιστρέφεται γύρω από την εκπαίδευση νεοσύλλεκτων πεζοναυτών). Ο τίτλος (αποδίδεται ως «πλήρες μεταλλικό περίβλημα») αναφέρεται στο στερεό μολύβι κάτω από το εξωτερικό περίβλημα μιας αχρησιμοποίητης σφαίρας, το οποίο γίνεται υγρό καθώς κατευθύνεται στον στόχο μετά τον πυροβολισμό.

Μάτια ερμητικά κλειστά (1999).

Το υστερόγραφο του Κιούμπρικ είναι η πιο αμφιλεγόμενη ταινία του. Η φαντασίωση και η πραγματικότητα γίνονται συγκοινωνούντα δοχεία σε αυτήν την ανατομία της έγγαμης συμβίωσης. Μια σύζυγος εξομολογείται μια φαντασίωσή της στον σύζυγό της και του προκαλεί μια έκρηξη ζήλιας. Στη συνέχεια, αυτός ζει μια φανταστική ερωτική οδύσσεια κρυμμένος πίσω από μια μάσκα, και το πρωί επιστρέφει δίπλα της.

Για μια πληρέστερη εικόνα της φιλμογραφίας του Κιούμπρικ αναζητήστε παλιότερες ταινίες του σε dvd. Εχουν κυκλοφορήσει: Το δράμα εποχής «Μπάρι Λίντον» (Audio Visual). Η διασκευή του μυθιστορήματος του Ναμπόκοφ «Λολίτα» (Αudio Visual). H παρωδία για τον Ψυχρό Πόλεμο «SOS Πεντάγωνο καλεί Μόσχα» (Προοπτική) και ο επικός «Σπάρτακος» (Videosonic). Στο Amazon μπορείτε να βρείτε τα πάντα εκτός από το αποκηρυγμένο «Fear and Desire».