H ΑΛΛΗΓΟΡΙΑ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ

Πολιτεία Ζ 514a - 520e

11η Ενότητα: Ζ 514a – 515a: Η αλληγορία του σπηλαίου. Οι δεσμώτες

12η Ενότητα: Ζ 519b – d: Η αλληγορία του σπηλαίου. Η απροθυμία των φιλοσόφων

13η Ενότητα: Ζ 519d – 520a: Η αλληγορία του σπηλαίου. Ο ηθικός εξαναγκασμός των φιλοσόφων

Διδακτικοί στόχοι - Στόχοι αξιολόγησης

• Να κατανοήσουν το συμβολισμό του μύθου, τη σημασία της παιδείας στη θέαση του Αγαθού, στην τελείωση του ανθρώπου, την κύρια αποστολή της πολιτείας (την εξασφάλιση της ευτυχίας όλων των πολιτών).
• Να εκτιμήσουν την κυρίαρχη άποψη ότι ο νόμος οφείλει να αποβλέπει στον φωτισμό -άρα και στην ευδαιμονία- όλων των πολιτών και να υποχρεώνει αυτούς που μπορούν, να βοηθήσουν και τους απαίδευτους να πραγματοποιήσουν την ανάβαση προς τη θέα του αγαθού, για να μπορέσουν να ασκήσουν συνειδητά την αρετή.
• Να συσχετίσουν τη θέση αυτή του Πλάτωνα με αντίστοιχη του Αριστοτέλη στα Πολιτικά (βιβλίο Η΄) και να επισημάνουν ομοιότητες και διαφορές των δύο φιλοσόφων.

Εισαγωγικό σημείωμα

Ερωτήσεις

1. Ποιος εκφραστικός τρόπος ονομάζεται αλληγορία;
2. Ποιο είναι το θέμα της αλληγορίας του σπηλαίου;
3. Ποια είναι τα κυριότερα σύμβολα στην αλληγορία του σπηλαίου και πώς ερμηνεύονται;

11η Ενότητα: Ζ 514a- 515a: Η αλληγορία του σπηλαίου. Οι δεσμώτες

Ερμηνευτικές ερωτήσεις

1. Με βάση την εισαγωγή του βιβλίου σας, να συνδέσετε την ενότητα με τα προηγούμενα και με το θέμα όλου του έργου.
2. Με ποια φράση δηλώνεται το θέμα της ενότητας και ποια μέθοδο ακολουθεί ο Πλάτων στην ανάπτυξή του;
3. Να περιγράψτε με λίγα λόγια την εικόνα του σπηλαίου ή να τη δώσετε με σχέδιο.
4. Τι νομίζετε ότι συμβολίζουν τα δεσμά και η υποχρεωτική καθήλωση - ακινησία των ανθρώπων του σπηλαίου;
5. Να εντοπίσετε τα σημεία του κειμένου που μας επιτρέπουν να θεωρήσουμε ότι η κοινωνία των δεσμωτών είναι η πολιτική κοινωνία και ότι ο κόσμος του σπηλαίου είναι ο αισθητός κόσμος. Ποια είναι η κατάσταση της πολιτικής κοινωνίας (την οποία συμβολίζει η κοινωνία των δεσμωτών) και πώς περιγράφεται ο αισθητός κόσμος;
6. ὥσπερ τοῖς θαυματοποιοῖς: Ο Αριστοτέλης (Περί κόσμου 398b16) γράφει: «οἱ νευροσπάσται μίαν μήρινθον ἐπισπασάμενοι ποιοῦσι καί αὐχένα κινεῖσθαι καί χεῖρα ζῴου καί ὦμον καί ὀφθαλμόν»: Να συσχετίσετε το χωρίο αυτό με την πλατωνική παρομοίωση.
7. Να συγκρίνετε το ευαγγελικό «ἐγώ εἰμί τό φῶς τοῦ κόσμου· ὁ ἀκολουθῶν ἐμοί οὐ μή περιπατήσῃ ἐν τῇ σκοτίᾳ, ἀλλ’ ἕξει τό φῶς τῆς ζωῆς (Κατά Ἰωάννην, Η΄, 12- 13) με την εικόνα του αγαθού στην πλατωνική αλληγορία του σπηλαίου.
8. Με ποιους εκφραστικούς τρόπους αισθητοποιείται η εικόνα του σπηλαίου και των δεσμωτών και ποιος είναι ο λειτουργικός ρόλος καθενός;
9. Να χαρακτηρίσετε τη γλώσσα και το ύφος του Πλάτωνα στην αλληγορία του σπηλαίου και να εξηγήσετε το χαρακτηρισμό σας.
10. «Ας υποθέσωμε ότι ένας ελύθηκε και αναγκάζεται (…) να σηκώνη τα βλέμματά του προς τη διεύθυνση του φωτός και ότι κάνοντας όλα αυτά αισθάνεται άλγος και δεν ημπορεί εξ αιτίας των μαρμαρυγών να βλέπη ξάστερα τα αντικείμενα ώτινων έβλεπε τις σκιές (…) Και στην περίπτωση λοιπόν που θα τον ανάγκαζε κανείς να αντικρύζη το ίδιο το φως, δεν θα αισθάνονταν άλγος στα μάτια και γυρίζοντας τα μάτια του δεν θα εζητούσε να ξαναγυρίση φεύγοντας προς εκείνα που ημπορεί να βλέπη η όρασή του και δεν θα τα εθεωρούσε τω όντι σαφέστερα από εκείνα που του δείχνονται τώρα; (…) Και όταν έφτανε προς το φως (του ήλιου), επειδή θα ήταν τα μάτια του πλημμυρισμένα από φεγγοβολή, δεν θα του ήταν αδύνατο να βλέπη έστω και ένα από τα πράγματα, όσα χαρακτηρίζομε εμείς τώρα ως αληθινά;» (515c, 515e, 516a, μτφρ. Κ. Γεωργούλης). Αφού διαβάσετε το παράθεμα, να συγκρίνετε την κατάσταση των πρώην δεσμωτών που περιγράφει με το ποίημα του Καβάφη «Τα παράθυρα».

Λεξιλογικές- Σημασιολογικές ασκήσεις

1. α) κατάγειος, β) θαυματοποιός: Να γράψετε στη νέα ελληνική τέσσερα σύνθετα για καθεμία από τις λέξεις με το ίδιο δεύτερο συνθετικό και να δώσετε τη σημασία τους. Να γράψετε κάποιο παράδειγμα που θα αποσαφηνίζει τη σημασία.
2. σπηλαιώδης: Να γράψετε στη νέα ελληνική πέντε επίθετα με την ίδια παραγωγική κατάληξη και να εξηγήσετε ποια σημασία προσδίδει σε μία λέξη αυτή η κατάληξη.
3. παραφερόντων: Ποια μεταφορική σημασία έχει το ρήμα στη μέση φωνή (στην αρχαία και τη νέα ελληνική);
4. ἄτοπον, σιγῶ, πόρρω(θεν), φῶς, κατάγειος: Να γράψετε (στην αρχαία ελληνική) ένα αντίθετο για καθεμία από τις λέξεις που δίνονται.

12η Ενότητα: 519b – d: Η αλληγορία του σπηλαίου.

Η απροθυμία των φιλοσόφων

Εισαγωγικό σημείωμα

Καλό θα είναι, για να κατανοήσουν οι μαθητές την ενότητα, να δοθούν με συντομία μερικά σημεία των στίχων 515-519 (πέρα από όσα αναφέρει το εισαγωγικό σημείωμα): η απελευθέρωση από τα δεσμά, η έξοδος από τη σπηλιά, η αντίδραση στη θέα των αληθινών αντικειμένων, το άλγος που προκαλεί το φως, η αντίθεση αισθητού και νοητού κόσμου (βλ. το παράθεμα στην ερώτηση 10, σ. 74).

Ερωτήσεις (για το εισαγωγικό σημείωμα)

1. Τι συμβολίζει ο «πραγματικός» κόσμος, ο δικός μας, και η ανάβαση από το σπήλαιο σ’ αυτόν;
2. Ποιον κόσμο συμβολίζει το σπήλαιο;
3. Γιατί οι φύλακες και οι άρχοντες- βασιλείς, που κατόρθωσαν να βγουν από το σπήλαιο και να ανέβουν στον επάνω κόσμο, δεν επιθυμούν να επιστρέψουν στο σπήλαιο;

Ερμηνευτικές ερωτήσεις

1. α) Ποιο θέμα θέτει για συζήτηση ο Σωκράτης και β) πώς συνδέεται με το θέμα της Πολιτείας; (Για να απαντήσετε στο (β), να συμβουλευτείτε το διάγραμμα του διαλόγου στην εισαγωγή του βιβλίου σας).
2. Γιατί οι απαίδευτοι δεν μπορούν να αναλάβουν τη διοίκηση της πολιτείας;
3. Σε τι διαφοροποιείται η ζωή αυτών που έχουν λάβει την ορθή παιδεία από τη ζωή των απαίδευτων, των τυχαίων και αφιλοσόφητων πολιτικών; (Εκτός από το κείμενο να συμβουλευτείτε και τα σχόλια του βιβλίου σας).
4. α) Ποιο τρόπο ζωής προτιμούν οι πεπαιδευμένοι από την ανάληψη ευθυνών στη διοίκηση της πολιτείας; β) Με ποιο εκφραστικό τρόπο παρουσιάζει την επιθυμία τους ο Πλάτων;
5. Ποιους εννοεί ως «οικιστές» ο Σωκράτης;
6. Ποια έννοια νομίζετε ότι έχει η λέξη «ἀγαθό» στο κείμενο; (Να απαντήσετε, αφού συμβουλευτείτε τα σχόλια του βιβλίου σας).
7. Να εντοπίσετε στο κείμενο τους όρους (λέξεις) που χρησιμοποιεί ο Πλάτων για να χαρακτηρίσει το ἀγαθό, την πορεία προς αυτό και την προσέγγισή του. Τι αποκαλύπτουν για τη φύση του ἀγαθοῦ;

Η αρετή Σιμωνίδης ο Κείος Ένας λόγος λέει: Σε βράχια η Αρετή δυσκολοπάτητα φωλιάζει κι έναν τόπο θείο και πάναγνο αφεντεύει, δεν μπορούν του καθενός θνητού τα μάτια να τη δουν, την αντικρίζει μόνο εκείνος που από μέσα του ο ιδρώτας, σπαραγμός της καρδιάς του, θ’ αναβρύσει, μόνο εκείνος που ως τ’ ακρόκορφο θα φτάσει της αντρείας. (μτφρ. Θρ. Σταύρου)

8. Να συγκρίνετε την έννοια του αγαθού στον Πλάτωνα με την έννοια της αρετής στο ακόλουθο ποίημα του Σιμωνίδη του Κείου.
9. Ποια είναι, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, η σημασία της παιδείας;
10. Ποιες ήταν στην αρχαιότητα οι δοξασίες για τις νήσους των μακάρων; Να τις συγκρίνετε με παρόμοιες αντιλήψεις άλλων θρησκειών και της χριστιανικής.
11. τάς τε βελτίστας φύσεις: Αφού διαβάσετε τα σχόλια του βιβλίου σας, να συγκρίνετε την άποψη του Πλάτωνα για τη φύση του ανθρώπου με την άποψη του Δημόκριτου «ἡ φύσις καί ἡ διδαχή παραπλήσιόν ἐστι. Καί γάρ ἡ διδαχή μεταρυσμοῖ τόν ἄνθρωπον, μεταρυσμοῦσα δέ φυσιοποιεῖ».
12. Ποια είναι η θέση και ο ρόλος των φυλάκων στην πολιτεία, σύμφωνα με το κείμενο;
13. «ὅ νῦν ἐπιτρέπεται»: Πού αναφέρεται το σχόλιο του Πλάτωνα;
14. Μπορεί η πολιτεία να υποχρεώνει τους πολίτες να ακολουθήσουν μια συγκεκριμένη πορεία, έναν καθορισμένο τρόπο ζωής;
15. Σήμερα υπάρχουν άνθρωποι απρόθυμοι να αναλάβουν ηγετικές (πολιτικές) θέσεις; Ποια χαρακτηριστικά νομίζετε ότι έχουν συνήθως όσοι δεν επιθυμούν τέτοιες θέσεις;

Λεξιλογικές – Σημασιολογικές ασκήσεις

1. μάκαρ: Ποια η πρώτη σημασία της λέξης στην αρχαία γλώσσα; Πώς νομίζετε ότι έφτασε η λέξη στη σημασία που έχει και σήμερα;
2. Ποια είναι η σημασιολογική διαφορά των ρημάτων: α) διατρίβω – καταμένω - ἀποικίζομαι, β) ἐπιτρέπω - ἐάω-ῶ και ποια η σημασία καθενός στο κείμενο;
3. ἀναβῆναι, ἀναβάντες, ἀνάβασιν: Ποια σημασία έχει αυτή η επιλογή των λέξεων από τον Πλάτωνα;
4. ἐπιτροπεύω: Ποια είναι η αρχική σημασία της λέξης και ποια σημασία έχει στο κείμενο;

13η Ενότητα: 519d – 520a: Η αλληγορία του σπηλαίου.

Ο ηθικός εξαναγκασμός των φιλοσόφων

Ερμηνευτικές ερωτήσεις

1. Ο Γλαύκων υποβάλλει την ένσταση ότι αν αναγκάσουν τους φιλοσόφους να επιστρέψουν στο σπήλαιο, θα τους αδικήσουν, αφού θα τους αναγκάσουν να ζουν χειρότερα, ενώ μπορούν να ζήσουν καλύτερα. α) Τι απαντά ο Σωκράτης στον Γλαύκωνα; Είναι, κατά τη γνώμη σας, πειστικό το επιχείρημα του Σωκράτη; β) Πώς κρίνετε εσείς την άποψη του Γλαύκωνα;
2. νόμῳ οὐ τοῦτο μέλει, ὅπως ἕν τι γένος ἐν πόλει διαφερόντως εὖ πράξει, ἀλλ’ ἐν ὅλῃ τῇ πόλει τοῦτο μηχανᾶται ἐγγενέσθαι: Ποιος είναι ο σκοπός του νόμου σύμφωνα με τον Πλάτωνα; Να συγκρίνετε την άποψη αυτή με την άποψη του Πρωταγόρα για το νόμο, όπως εκφράζεται στον ομώνυμο διάλογο. (Μπορείτε να συμβουλευθείτε το σχετικό απόσπασμα στην 7η ενότητα του βιβλίου σας, σ. 86).
3. Ποιες είναι οι σχέσεις μεταξύ των πολιτών και μεταξύ νόμου και πολιτών σύμφωνα με το κείμενο; Πώς θα χαρακτηρίζατε το πολίτευμα στο οποίο οι σχέσεις ορίζονται με τον τρόπο αυτό;
4. πειθοῖ τε καί ἀνάγκῃ: Πώς δικαιολογείται η χρήση βίας από το νόμο;
5. Στα σχόλια του βιβλίου σας αναφέρεται ότι ο άριστος νομοθέτης κατά τον Πλάτωνα (Νόμοι 722b) συνδυάζει την πειθώ με τη βία, η οποία αφορά «τόν ἄπειρον παιδείας ὄχλον». Ποιες είναι οι δικές σας σκέψεις στο θέμα αυτό; Είναι αναγκαίο να ασκείται βία;
6. Γιατί ο Σωκράτης (και ο Πλάτων) θεωρεί δίκαιο τον εξαναγκασμό των φιλοσόφων να φροντίζουν και να φυλάττουν τους άλλους; Ο ίδιος ο Πλάτων ακολούθησε αυτό τον τρόπο ζωής; Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε τα κείμενα: Ζ΄ Επιστολή, 326 a, 328 c .
7. Ποια σχέση έχει η αλληγορία του σπηλαίου με το θέμα της δικαιοσύνης και της ιδανικής πολιτείας;

Λεξιλογικές – Σημασιολογικές ασκήσεις

1. χεῖρον, ἄμεινον, ἐπελάθου, μηχανᾶται, καταχρῆται, σκέψαι: Για καθεμία από τις λέξεις που σας δίνονται να γράψετε δύο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς.
2. καταχρῆται: Το καταχρῶμαι χρησιμοποιείται σήμερα με την ίδια σημασία που έχει στο κείμενο; Αν όχι, να εξηγήσετε τη διαφορά.
3. χεῖρον, ἀδικήσομεν, εὖ πράξει, ὠφελία, ἀφίημι, ἀληθῆ, ἐπιμελοῦμαι: Να γράψετε τα αντίθετα των λέξεων που σας δίνονται (στην αρχαία ελληνική).
4. Να εντοπίσετε στο κείμενο: α) τις λέξεις που δείχνουν ότι ο νόμος στο κείμενο προσωποποιείται, β) τις λέξεις που χρησιμοποιούνται μεταφορικά για να δηλώσουν ενέργειες του νόμου (μπορεί να δείχνουν ταυτόχρονα την προσωποποίηση) και να κρίνετε ποιο είναι το αποτέλεσμα της χρησιμοποίησής τους στο λόγο.

Ερωτήσεις για όλο το μύθο

1. α) Μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι οι απόψεις του Πλάτωνα (σε σχέση με όλη τη δομή και λειτουργία της πολιτείας, όπως περιγράφεται στην εισαγωγή του βιβλίου σας και με τις πολιτικές του ιδέες γενικά) θεμελιώνουν μια κοινωνία που φροντίζει για την ευτυχία του συνόλου; β) Θα χαρακτηρίζατε το καθεστώς αυτής της πολιτείας ολοκληρωτικό ή όχι; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
2. Πιστεύετε ότι ο ηθικός εξαναγκασμός των φιλοσόφων παρουσιάζει αναλογίες με τις απόψεις που διατυπώνονται για το χρέος των πνευματικών ανθρώπων; Να εξηγήσετε με συντομία την απάντησή σας.