Πλάτων, Πρωταγόρας*

Πλάτων, Πρωταγόρας, 317e–328d

Μτφρ. Η.Σ. Σπυρόπουλος. 1992. Πλάτωνος Πρωταγόρας. Εισαγωγή, κείμενο, μετάφραση, ερμηνευτικά σχόλια. 4η έκδ. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη)

Μτφρ. Κ.Ν. Πετρόπουλος. 1981. Πλάτωνα Πρωταγόρας. Κείμενο, μετάφραση, σχόλια. Αθήνα: Πατάκης

Ἐπεὶ δὲ πάντες συνεκαθεζόμεθα, ὁ Πρωταγόρας, Νῦν δὴ ἄν, ἔφη, λέγοις, ὦ Σώκρατες, ἐπειδὴ καὶ οἵδε πάρεισιν, περὶ ὧν ὀλίγον πρότερον μνείαν ἐποιοῦ πρὸς ἐμὲ ὑπὲρ τοῦ νεανίσκου.

[318a] Καὶ ἐγὼ εἶπον ὅτι Ἡ αὐτή μοι ἀρχή ἐστιν, ὦ Πρωταγόρα, ἥπερ ἄρτι, περὶ ὧν ἀφικόμην. Ἱπποκράτης γὰρ ὅδε τυγχάνει ἐν ἐπιθυμίᾳ ὢν τῆς σῆς συνουσίας· ὅτι οὖν αὐτῷ ἀποβήσεται, ἐάν σοι συνῇ, ἡδέως ἄν φησι πυθέσθαι. τοσοῦτος ὅ γε ἡμέτερος λόγος.

Ὑπολαβὼν οὖν ὁ Πρωταγόρας εἶπεν· Ὦ νεανίσκε, ἔσται τοίνυν σοι, ἐὰν ἐμοὶ συνῇς, ᾗ ἂν ἡμέρᾳ ἐμοὶ συγγένῃ, ἀπιέναι οἴκαδε βελτίονι γεγονότι, καὶ ἐν τῇ ὑστεραίᾳ ταὐτὰ ταῦτα· καὶ ἑκάστης ἡμέρας ἀεὶ ἐπὶ τὸ βέλτιον ἐπιδιδόναι.

[318b] Καὶ ἐγὼ ἀκούσας εἶπον· Ὦ Πρωταγόρα, τοῦτο μὲν οὐδὲν θαυμαστὸν λέγεις, ἀλλὰ εἰκός, ἐπεὶ κἂν σύ, καίπερ τηλι- κοῦτος ὢν καὶ οὕτως σοφός, εἴ τίς σε διδάξειεν ὃ μὴ τυγ- χάνοις ἐπιστάμενος, βελτίων ἂν γένοιο. ἀλλὰ μὴ οὕτως, ἀλλ’ ὥσπερ ἂν εἰ αὐτίκα μάλα μεταβαλὼν τὴν ἐπιθυμίαν Ἱπποκράτης ὅδε ἐπιθυμήσειεν τῆς συνουσίας τούτου τοῦ νεανίσκου τοῦ νῦν νεωστὶ ἐπιδημοῦντος, Ζευξίππου τοῦ Ἡρακλεώτου, καὶ ἀφικόμενος παρ’ αὐτόν, ὥσπερ παρὰ σὲ [318c] νῦν, ἀκούσειεν αὐτοῦ ταὐτὰ ταῦτα ἅπερ σοῦ, ὅτι ἑκάστης ἡμέρας συνὼν αὐτῷ βελτίων ἔσται καὶ ἐπιδώσει, εἰ αὐτὸν ἐπανέροιτο· «Τί δὴ φῂς βελτίω ἔσεσθαι καὶ εἰς τί ἐπιδώ- σειν;» εἴποι ἂν αὐτῷ ὁ Ζεύξιππος ὅτι πρὸς γραφικήν· κἂν εἰ Ὀρθαγόρᾳ τῷ Θηβαίῳ συγγενόμενος, ἀκούσας ἐκείνου ταὐτὰ ταῦτα ἅπερ σοῦ, ἐπανέροιτο αὐτὸν εἰς ὅτι βελτίων καθ’ ἡμέραν ἔσται συγγιγνόμενος ἐκείνῳ, εἴποι ἂν ὅτι εἰς αὔλησιν· οὕτω δὴ καὶ σὺ εἰπὲ τῷ νεανίσκῳ καὶ ἐμοὶ ὑπὲρ [318d] τούτου ἐρωτῶντι, Ἱπποκράτης ὅδε Πρωταγόρᾳ συγγενόμενος, ᾗ ἂν αὐτῷ ἡμέρᾳ συγγένηται, βελτίων ἄπεισι γενόμενος καὶ τῶν ἄλλων ἡμερῶν ἑκάστης οὕτως ἐπιδώσει εἰς τί, ὦ Πρωταγόρα, καὶ περὶ τοῦ;

Καὶ ὁ Πρωταγόρας ἐμοῦ ταῦτα ἀκούσας, Σύ τε καλῶς ἐρωτᾷς, ἔφη, ὦ Σώκρατες, καὶ ἐγὼ τοῖς καλῶς ἐρωτῶσι χαίρω ἀποκρινόμενος. Ἱπποκράτης γὰρ παρ’ ἐμὲ ἀφικό- μενος οὐ πείσεται ἅπερ ἂν ἔπαθεν ἄλλῳ τῳ συγγενόμενος τῶν σοφιστῶν. οἱ μὲν γὰρ ἄλλοι λωβῶνται τοὺς νέους· [318e] τὰς γὰρ τέχνας αὐτοὺς πεφευγότας ἄκοντας πάλιν αὖ ἄγοντες ἐμβάλλουσιν εἰς τέχνας, λογισμούς τε καὶ ἀστρονομίαν καὶ γεωμετρίαν καὶ μουσικὴν διδάσκοντες ―καὶ ἅμα εἰς τὸν Ἱππίαν ἀπέβλεψεν― παρὰ δ’ ἐμὲ ἀφικόμενος μαθήσεται οὐ περὶ ἄλλου του ἢ περὶ οὗ ἥκει. τὸ δὲ μάθημά ἐστιν εὐβουλία περὶ τῶν οἰκείων, ὅπως ἂν ἄριστα τὴν αὑτοῦ οἰκίαν διοικοῖ, [319a] καὶ περὶ τῶν τῆς πόλεως, ὅπως τὰ τῆς πόλεως δυνατώτατος ἂν εἴη καὶ πράττειν καὶ λέγειν.

Ἆρα, ἔφην ἐγώ, ἕπομαί σου τῷ λόγῳ; δοκεῖς γάρ μοι λέγειν τὴν πολιτικὴν τέχνην καὶ ὑπισχνεῖσθαι ποιεῖν ἄνδρας ἀγαθοὺς πολίτας.

Αὐτὸ μὲν οὖν τοῦτό ἐστιν, ἔφη, ὦ Σώκρατες, τὸ ἐπάγγελμα ὃ ἐπαγγέλλομαι.

Ἦ καλόν, ἦν δ’ ἐγώ, τέχνημα ἄρα κέκτησαι, εἴπερ κέκτησαι· οὐ γάρ τι ἄλλο πρός γε σὲ εἰρήσεται ἢ ἅπερ νοῶ. ἐγὼ γὰρ τοῦτο, ὦ Πρωταγόρα, οὐκ ᾤμην διδακτὸν [319b] εἶναι, σοὶ δὲ λέγοντι οὐκ ἔχω ὅπως [ἂν] ἀπιστῶ. ὅθεν δὲ αὐτὸ ἡγοῦμαι οὐ διδακτὸν εἶναι μηδ’ ὑπ’ ἀνθρώπων παρα- σκευαστὸν ἀνθρώποις, δίκαιός εἰμι εἰπεῖν. ἐγὼ γὰρ Ἀθη- ναίους, ὥσπερ καὶ οἱ ἄλλοι Ἕλληνες, φημὶ σοφοὺς εἶναι. ὁρῶ οὖν, ὅταν συλλεγῶμεν εἰς τὴν ἐκκλησίαν, ἐπειδὰν μὲν περὶ οἰκοδομίας τι δέῃ πρᾶξαι τὴν πόλιν, τοὺς οἰκοδόμους μεταπεμπομένους συμβούλους περὶ τῶν οἰκοδομημάτων, ὅταν δὲ περὶ ναυπηγίας, τοὺς ναυπηγούς, καὶ τἆλλα πάντα οὕτως, [319c] ὅσα ἡγοῦνται μαθητά τε καὶ διδακτὰ εἶναι· ἐὰν δέ τις ἄλλος ἐπιχειρῇ αὐτοῖς συμβουλεύειν ὃν ἐκεῖνοι μὴ οἴονται δη- μιουργὸν εἶναι, κἂν πάνυ καλὸς ᾖ καὶ πλούσιος καὶ τῶν γενναίων, οὐδέν τι μᾶλλον ἀποδέχονται, ἀλλὰ καταγελῶσι καὶ θορυβοῦσιν, ἕως ἂν ἢ αὐτὸς ἀποστῇ ὁ ἐπιχειρῶν λέγειν καταθορυβηθείς, ἢ οἱ τοξόται αὐτὸν ἀφελκύσωσιν ἢ ἐξάρωνται κελευόντων τῶν πρυτάνεων. περὶ μὲν οὖν ὧν οἴονται ἐν τέχνῃ εἶναι, οὕτω διαπράττονται· ἐπειδὰν δέ τι περὶ τῶν τῆς [319d] πόλεως διοικήσεως δέῃ βουλεύσασθαι, συμβουλεύει αὐτοῖς ἀνιστάμενος περὶ τούτων ὁμοίως μὲν τέκτων, ὁμοίως δὲ χαλκεὺς σκυτοτόμος, ἔμπορος ναύκληρος, πλούσιος πένης, γενναῖος ἀγεννής, καὶ τούτοις οὐδεὶς τοῦτο ἐπιπλήττει ὥσπερ τοῖς πρότερον, ὅτι οὐδαμόθεν μαθών, οὐδὲ ὄντος διδασκάλου οὐδενὸς αὐτῷ, ἔπειτα συμβουλεύειν ἐπιχειρεῖ· δῆλον γὰρ ὅτι οὐχ ἡγοῦνται διδακτὸν εἶναι. μὴ τοίνυν ὅτι τὸ κοινὸν τῆς [319e] πόλεως οὕτως ἔχει, ἀλλὰ ἰδίᾳ ἡμῖν οἱ σοφώτατοι καὶ ἄριστοι τῶν πολιτῶν ταύτην τὴν ἀρετὴν ἣν ἔχουσιν οὐχ οἷοί τε ἄλλοις παραδιδόναι· ἐπεὶ Περικλῆς, ὁ τουτωνὶ τῶν νεανίσκων πατήρ, τούτους ἃ μὲν διδασκάλων εἴχετο καλῶς καὶ εὖ ἐπαίδευσεν, [320a] ἃ δὲ αὐτὸς σοφός ἐστιν οὔτε αὐτὸς παιδεύει οὔτε τῳ ἄλλῳ παραδίδωσιν, ἀλλ’ αὐτοὶ περιιόντες νέμονται ὥσπερ ἄφετοι, ἐάν που αὐτόματοι περιτύχωσιν τῇ ἀρετῇ. εἰ δὲ βούλει, Κλεινίαν, τὸν Ἀλκιβιάδου τουτουῒ νεώτερον ἀδελφόν, ἐπιτρο- πεύων ὁ αὐτὸς οὗτος ἀνὴρ Περικλῆς, δεδιὼς περὶ αὐτοῦ μὴ διαφθαρῇ δὴ ὑπὸ Ἀλκιβιάδου, ἀποσπάσας ἀπὸ τούτου, κατα- θέμενος ἐν Ἀρίφρονος ἐπαίδευε· καὶ πρὶν ἓξ μῆνας γεγονέναι, [320b] ἀπέδωκε τούτῳ οὐκ ἔχων ὅτι χρήσαιτο αὐτῷ. καὶ ἄλλους σοι παμπόλλους ἔχω λέγειν, οἳ αὐτοὶ ἀγαθοὶ ὄντες οὐδένα πώποτε βελτίω ἐποίησαν οὔτε τῶν οἰκείων οὔτε τῶν ἀλλοτρίων. ἐγὼ οὖν, ὦ Πρωταγόρα, εἰς ταῦτα ἀποβλέπων οὐχ ἡγοῦμαι διδακτὸν εἶναι ἀρετήν· ἐπειδὴ δέ σου ἀκούω ταῦτα λέγοντος, κάμπτομαι καὶ οἶμαί τί σε λέγειν διὰ τὸ ἡγεῖσθαί σε πολλῶν μὲν ἔμπειρον γεγονέναι, πολλὰ δὲ μεμαθηκέναι, τὰ δὲ αὐτὸν ἐξηυρηκέναι. εἰ οὖν ἔχεις ἐναργέστερον ἡμῖν ἐπιδεῖξαι ὡς [320c] διδακτόν ἐστιν ἡ ἀρετή, μὴ φθονήσῃς ἀλλ’ ἐπίδειξον.

Ἀλλ’, ὦ Σώκρατες, ἔφη, οὐ φθονήσω· ἀλλὰ πότερον ὑμῖν, ὡς πρεσβύτερος νεωτέροις, μῦθον λέγων ἐπιδείξω ἢ λόγῳ διεξελθών;

Πολλοὶ οὖν αὐτῷ ὑπέλαβον τῶν παρακαθημένων ὁποτέρως βούλοιτο οὕτως διεξιέναι. Δοκεῖ τοίνυν μοι, ἔφη, χαριέ- στερον εἶναι μῦθον ὑμῖν λέγειν.

Όταν όλοι μας πήραμε θέση, ο Πρωταγόρας είπε: Θα είχες την καλοσύνη, Σωκράτη, τώρα που όλοι μας είμαστε συγκεντρωμένοι, να μας μιλήσεις για όσα πριν από λίγο είπες σε μένα για το νεαρό; Και εγώ είπα: Πρωταγόρα, θ' αρχίσω με τα ίδια λόγια που είπα εδώ και λίγη ώρα, δηλαδή για ποιο ζήτημα ήρθα: τον Ιπποκράτη από δω τον έπιασε λαχτάρα να συναναστραφεί μαζί σου· λέει λοιπόν ότι θα χαιρόταν αν μάθαινε ποιο κέρδος θα έχει με το να μαθητεύσει κοντά σου. Όλο κι όλο αυτά είχαμε να πούμε.

Πήρε τότε το λόγο ο Πρωταγόρας και είπε: Λοιπόν, νεαρέ μου, αν γίνεις μαθητής μου, να τι θα πάρεις: κάθε μέρα που θ' ακούς τη διδασκαλία μου θα γυρίζεις στο σπίτι σου καλύτερος ― και την επομένη πάλι το ίδιο, και κάθε μέρα, συνέχεια, θα προοδεύεις στο καλύτερο.

Κι εγώ ακούοντας αυτά του είπα: Δεν λες τίποτα το παράξενο, αλλά συνηθισμένα πράγματα, Πρωταγόρα· γιατί ακόμα κι εσύ ―που είσαι τόσο μεγάλος στα χρόνια και τόσο σοφός― θα μπορούσες να γίνης καλύτερος, αν βρισκόταν κάποιος να σε διδάξει κάτι που τυχαίνει να μην το ξέρεις. Μην απαντάς λοιπόν μ' αυτόν τον τρόπο, αλλά πες ότι αυτή τη στιγμή αλλάζει ξαφνικά την επιθυμία του τούτος ο Ιπποκράτης, και τον πιάνει πόθος να μαθητεύσει κοντά σ' αυτόν το νεαρό, που βρίσκεται στην πόλη μας εδώ και λίγες μέρες, τον Ζεύξιππο από την Ηράκλεια. Τον επισκέπτεται λοιπόν ―όπως εσένα καλή ώρα― και παίρνει κι απ' αυτόν απάντηση ίδια με τη δική σου: δηλαδή ότι με τη συναναστροφή του κάθε μέρα θα γίνεται καλύτερος και θα προοδεύει. Αν του έκανε δεύτερη ερώτηση: Σε τι λοιπόν θα γίνω καλύτερος και ποια θα είναι η προκοπή μου; ο Ζεύξιππος θα του έλεγε ότι, στη ζωγραφική. Πάλι, αν πήγαινε να βρει τον Ορθαγόρα τον Θηβαίο κι έπαιρνε απάντηση ίδια με τη δική σου, και του έκανε δεύτερη ερώτηση ―σε τι θα γίνεται καλύτερος κάθε μέρα με τη συναναστροφή του―, θα του απαντούσε ότι, στο παίξιμο του αυλού. Μια τέτοια απάντηση δώσε λοιπόν κι εσύ στο νεαρό και σε μένα, που ρωτώ για χάρη του: ο Ιπποκράτης μας, με το να συναναστρέφεται τον Πρωταγόρα, κάθε μέρα που θα τον συναναστρέφεται θα γυρίζει στο σπίτι του καλύτερος, και καθεμιά απ' τις επόμενες μέρες την ίδια πρόοδο θα έχει· σε ποια κατεύθυνση όμως, και πάνω σε τι, Πρωταγόρα;

Κι ο Πρωταγόρας ακούοντας τα λόγια μου είπε: Σωκράτη, κι εσύ με ωραίο τρόπο με ρωτάς, κι εγώ χαίρομαι ν' απαντώ σ' ανθρώπους που ρωτούν ωραία· λοιπόν ο Ιπποκράτης, αν έρθει κοντά μου, δε θα πάθει ό,τι θα πάθαινε, αν συναναστρεφόταν κανέναν άλλο σοφιστή· γιατί, έξω από μένα, οι άλλοι βλάπτουν τους νέους: την ώρα που οι νέοι πάνε να ξεφύγουν από τις πρακτικές γνώσεις, οι σοφιστές τούς φέρνουνε πάλι πίσω με το στανιό, και τους μπερδεύουν με πρακτικές γνώσεις, διδάσκοντάς τους πρακτική αριθμητική και αστρονομία και γεωμετρία και μουσικά όργανα ―και λέγοντας αυτά έριξε μια ματιά στον Ιππία―, όμως αν έρθη κοντά μου, δε θα σπουδάσει τίποτε άλλο, παρά μόνο αυτό για το οποίο ήρθε. Η διδασκαλία μου σε κάνει μυαλωμένο για τις υποθέσεις του σπιτιού σου (πώς να κυβερνάς με τον καλύτερο τρόπο το νοικοκυριό σου), και για τις υποθέσεις της πολιτείας (πώς να γίνεις ασυναγώνιστος πολιτικός και στα έργα και στους λόγους).

Αν καταλαβαίνω καλά τα λόγια σου, του είπα, μου φαίνεται ότι κάνεις λόγο για την αρετή και υπόσχεσαι να κάνεις τους ανθρώπους υποδειγματικούς πολίτες.

Ακριβώς αυτή είναι η υποχρέωση που αναλαμβάνω, Σωκράτη.

Τότε κατέχεις στ' αλήθεια θαυμάσια τέχνη, αν την κατέχεις, του είπα· γιατί θα σου πω ακριβώς αυτό που σκέφτομαι. Εγώ δηλαδή δεν πιστεύω ότι η τέχνη αυτή μπορεί να διδαχτεί, Πρωταγόρα· όμως μια και το λες εσύ, δεν επιτρέπω στον εαυτό μου να αμφιβάλλει. Είμαι όμως υποχρεωμένος να σου εξηγήσω πώς σχημάτισα τη γνώμη ότι αυτή δεν μπορεί να διδαχτεί ούτε να μεταδοθεί από τον ένα στον άλλον.

Δηλαδή εγώ, όπως κι οι άλλοι Έλληνες, έχω τη γνώμη ότι οι Αθηναίοι είναι λαός σοφός. Παρατηρώ λοιπόν ότι, όταν μαζευόμαστε στην εκκλησία του δήμου, κάθε φορά που είναι να καταπιαστεί η πολιτεία με κάποιο οικοδομικό έργο, φωνάζουν τους αρχιτέκτονες να δώσουν τη συμβουλή τους για τα οικοδομήματα· όταν πάλι είναι να ναυπηγήσουν πλοία, τους ναυπηγούς, το ίδιο και για όλα τ' άλλα, όσα πιστεύουν ότι μπορεί κανείς να τα μάθει και να τα διδάξει. Όμως αν μπει στη μέση για να δώσει συμβουλή κάποιος άλλος, που εκείνοι δεν τον ξέρουν για άνθρωπο της δουλειάς (ας είναι όμορφος και πλούσιος και αριστοκράτης όσο θες), δεν δίνουν καμιά προσοχή στα λεγόμενά του, αλλά τον παίρνουν στο ψιλό και χαλούν τον κόσμο, ώσπου ή ο ίδιος που ανάλαβε να δώσει συμβουλές σαστίσει και παραμερίσει, ή οι τοξότες τον τραβήξουν από το βήμα ή τον πετάξουν έξω με διαταγή των πρυτάνεων. Λοιπόν, όσα θέματα απαιτούν ειδίκευση, έτσι τ' αντιμετωπίζουν· αντίθετα, κάθε φορά που το θέμα της συνεδρίασης έχει σχέση με τα γενικά συμφέροντα της πολιτείας, παίρνει το λόγο και δίνει τη συμβουλή του χωρίς καμιά διάκριση ο ξυλουργός, ο χαλκιάς κι ο τσαγκάρης, ο εισαγωγέας κι ο καραβοκύρης, ο πλούσιος και ο φτωχός, ο αριστοκράτης κι ο άνθρωπος του λαού· τώρα όμως κανείς δεν τους βάζει μπροστά γι' αυτό, όπως στην προηγούμενη περίπτωση ―επειδή δηλαδή μπαίνουν στη μέση και δίνουν συμβουλές, ενώ σε κανένα σχολείο δεν πήγαν ούτε είχαν κανένα δάσκαλο, ολοφάνερα επειδή πιστεύουν ότι αυτά τα πράγματα δεν μπορεί να διδαχτούν. Και μη μου πεις ότι αυτό γίνεται μόνο στις δημόσιες υποθέσεις, γιατί και στην ιδιωτική τους ζωή οι πιο σοφοί κι οι πιο άξιοι πολίτες την αρετή αυτή που έχουν δεν μπορούν να τη μεταδώσουν σ' άλλους· να, ο πατέρας των νεαρών από δω, ο Περικλής, τους έδωσε καλή και γερή μόρφωση πάνω σ' ό,τι μπορούσαν να πάρουν απ' τους δασκάλους· όμως πάνω σ' αυτό που ο ίδιος του είναι σοφός ούτε ο ίδιος τούς μορφώνει ούτε σε κανέναν άλλον τούς εμπιστεύεται, αλλά γυρνούν εδώ κι εκεί μόνοι τους και βόσκουν σαν τα απολυτά ζωά ― μήπως κάπου στην τύχη συναπαντήσουν την αρετή. Και δεύτερο παράδειγμα: ο ίδιος αυτός άντρας, ο Περικλής, ανάλαβε να μεγαλώσει τον Κλεινία, τον μικρότερο αδερφό του Αλκιβιάδη από δω. Λοιπόν, επειδή φοβόταν μήπως ο Αλκιβιάδης ―τον ξέρουμε δα― τον παρασύρει στη διαφθορά, τον ξέκοψε απ' αυτόν, τον έβαλε οικότροφο στο σπίτι του Αρίφρονα και προσπαθούσε να τον μορφώσει. Δεν πέρασαν έξι μήνες ― και ο Αρίφρονας του τον έφερε πίσω, γιατί δεν ήξερε τι να κάμει μ' αυτόν. Μπορώ να σου αναφέρω κι ένα σωρό άλλους, που οι ίδιοι τους ήταν άξιοι, όμως κανέναν ποτέ δεν έκαναν καλύτερον, ούτε συγγενή τους ούτε ξένο. Αυτά λοιπόν παρατηρώ, Πρωταγόρα, και βγάζω το συμπέρασμα ότι η αρετή δεν διδάσκεται· αλλά, όταν ακούω από σένα να λες το αντίθετο, κλονίζομαι, και πιστεύω ότι τα λόγια σου κρύβουν κάποιαν αλήθεια· γιατί σχημάτισα τη γνώμη ότι πολλά πράγματα έμαθες από την πείρα, πολλά από τους δασκάλους, κι άλλα μόνος σου τ' ανακάλυψες. Λοιπόν, αν σου είναι εύκολο να μας αποδείξεις πιο καθαρά ότι η αρετή μπορεί να διδαχτεί, μην αρνηθείς, αλλά απόδειξέ το.

Καλά, Σωκράτη, δε θα αρνηθώ, είπε. Μόνο τι προτιμάτε, να σας το αποδείξω λέγοντας ένα μύθο, σαν μεγαλύτερος σε νέους, ή να το αναπτύξω με λόγο;

Που λες, πολλοί από τους ακροατές τού έδωσαν το ελεύθερο να πραγματευθεί το θέμα του όπως θέλει.

Ε τότε, είπε εκείνος, νομίζω πως είναι πιο ευχάριστο να σας διηγηθώ ένα μύθο.

Όταν πια όλοι καθίσαμε ολόγυρα, πήρε το λόγο ο Πρωταγόρας:

― «Τώρα» είπε «που είναι και οι άλλοι εδώ, θα μπορούσες, Σωκράτη, να μιλήσεις για όσα μου ανέφερες πριν από λίγο για το νεαρό».

― Κι εγώ είπα: «Θ' αρχίσω, Πρωταγόρα, να λέω πάλι όπως και πριν, ποιος είναι ο σκοπός που ήρθα. Δηλαδή να, ο Ιπποκράτης από 'δω συμβαίνει να έχει την έφεση να μπει στον κύκλο της συντροφιάς σου. Θα τον ευχαριστούσε λοιπόν να πληροφορηθεί, λέει, τι όφελος θα έχει, αν μείνει κοντά σου. Από την πλευρά μας αυτά είχαμε να πούμε».

― Τότε ο Πρωταγόρας πήρε πάλι το λόγο κι είπε: «Λοιπόν νεαρέ, αν έρθεις μαζί μου, το αποτέλεσμα θα είναι, την ίδια μέρα που θα μπεις στον όμιλό μου, να γυρίσεις σπίτι σου βελτιωμένος. Και την επόμενη πάλι το ίδιο. Και κάθε μέρα θα προοδεύεις όλο προς το καλύτερο».

― Κι εγώ σαν τ' άκουσα είπα: «Ως εδώ, Πρωταγόρα, δε λες βέβαια τίποτε απροσδόκητο, αλλά κάτι που είναι αυτονόητο. Αφού κι εσύ ακόμα, έστω και σε τέτοια ηλικία και με την τόση σοφία σου, αν κανείς σε δίδασκε κάτι που συμβαίνει να μην το ξέρεις, θα γινόσουν καλύτερος. Όμως μην το παίρνεις έτσι. Αλλά παρ' το σαν να μεταβλήθηκε ξαφνικά η επιθυμία του Ιπποκράτη από δω και θέλει τώρα να μπει στην ομάδα του γνωστού εκείνου νεαρού που τώρα τελευταία έχει έρθει στην πόλη μας, του Ζεύξιππου από την Ηράκλεια. Τον πλησιάζει, ας πούμε, όπως πλησίασε και σένα τώρα, κι από το στόμα του ακούει τα ίδια επίσης όπως κι από σένα, "κάθε μέρα που θα είναι μαζί του θα γίνεται καλύτερος και θα προοδεύει". Αν τον ρωτούσε ακόμα: "Και σε τι λες τέλος πάντων πως θα γίνομαι καλύτερος και πάνω σε τι θα προοδεύω;" να τι θα του απαντούσε ο Ζεύξιππος: "στη ζωγραφική". Και πες πως είναι πάλι σα να βρέθηκε κοντά στον Ορθαγόρα το Θηβαίο κι ακούει από το στόμα κι εκείνου τα ίδια όπως κι από σένα. Αν επιπλέον τον ρωτούσε, κάθε μέρα που θα μένει μαζί του σε τι θα γίνεται καλύτερος, αυτός θα του 'λεγε: "στην τέχνη του αυλού". Το ίδιο τώρα και συ, απάντησε στο νεαρό και σε μένα που ρωτώ γι' αυτόν: " Ο Ιπποκράτης από 'δω, αν πάει με τον Πρωταγόρα, την ίδια μέρα που θα μείνει κοντά του θα γυρίσει κιόλας πίσω βελτιωμένος. Και κάθε μέρα επίσης από κει και πέρα όμοια θα προοδεύει. Αλλά η πρόοδός του, Πρωταγόρα, πού θα αναφέρεται και με τι θα έχει σχέση;"»

― Και ο Πρωταγόρας, σαν άκουσε τα λόγια μου, είπε: «Και ωραία ερωτήματα μου θέτεις, Σωκράτη, κι εγώ χαίρομαι να απαντώ σε όποιους ωραία ρωτούν. Δηλαδή, αν ο Ιπποκράτης έρθει σε μένα, δε θα δοκιμάσει τις εμπειρίες που θα δοκίμαζε αν πήγαινε κοντά σε οποιονδήποτε άλλο σοφιστή. Οι άλλοι βλέπεις τους καταπιέζουν τους νέους. Πράγματι, ενώ τα παιδιά έχουν φτάσει να απωθούν τις τεχνικές τους μεθόδους, αυτοί τα σέρνουν πάλι πίσω και τα στρώνουν, θέλουν δε θέλουν εκείνα, σε τεχνικές μεθόδους. Κι έτσι τους διδάσκουν λογιστικά, αστρονομία, γεωμετρία και μουσική». Κι εκεί που μιλούσε, ξαφνικά έριξε ένα βλέμμα στον Ιππία. «Ενώ αν έρθει κοντά μου, η μάθησή του δε θα κατευθύνεται σε τίποτε άλλο παρά σ' αυτό που έρχεται να μάθει. Και το αντικείμενο μάθησης είναι σε μας: η σωστή λήψη αποφάσεων και για τα ιδιαίτερα δικά του ενδιαφέροντα, ώστε να διαχειρίζεται όσο πιο επιτυχημένα γίνεται την οικονομική κατάσταση του σπιτιού του, και για τα θέματα της πολιτείας, ώστε να είναι όσο γίνεται πιο ικανός σε δράση και σε λόγο για τα συμφέροντα της πολιτείας».

― «Σε παρακολουθώ άραγε σωστά» είπα «σε όσα λες; Μένω δηλαδή με την ιδέα ότι εννοείς την πολιτική τέχνη και πως αναλαμβάνεις να κάνεις τους ανθρώπους άρτιους πολίτες».

― «Ε λοιπόν, ακριβώς αυτή, Σωκράτη μου, είναι η ειδίκευση που εγώ προσφέρω» είπε.

― «Αλήθεια, ωραίο επάγγελμα θα έχεις άρα στην κατοχή σου, αν βέβαια κατέχεις κανένα. Γιατί ξέρεις, εγώ άλλο δεν έχω να σου πω, παρά ό,τι σκέφτομαι. Πραγματικά, Πρωταγόρα, ποτέ μου δε φανταζόμουν πως αυτό είναι κάτι που διδάσκεται, αλλά τώρα που το λες εσύ, δεν μπορώ να αμφιβάλλω. Χρέος μου είναι πια να πω, από πού το υποθέτω πως δεν πρόκειται για κάτι που διδάσκεται ούτε για κάτι που μεταδίδεται στους ανθρώπους από άλλους ανθρώπους. Υποστηρίζω ασφαλώς κι εγώ, όπως και οι άλλοι Έλληνες, πως ο αθηναϊκός λαός είναι σοφός. Λοιπόν, όποτε συγκεντρωθούμε στην εκκλησία του δήμου, να τι βλέπω: Εφόσον χρειάζεται να διεκπεραιώσει το κράτος μας κάτι σχετικό με οικοδομική δραστηριότητα, προσκαλούμε για συμβούλους στα οικοδομικά έργα τους κατασκευαστές οικοδομών. Εφόσον όμως χρειάζεται κάτι σχετικό με ναυπηγική δραστηριότητα, προσκαλούμε τους ναυπηγούς. Το ίδιο κάνουμε και σε καθετί άλλο, από αυτά που θεωρούμε ότι είναι προσιτά στη μάθηση και προσφέρονται για διδασκαλία.

»Κι αν επιμένει να μας δίνει συμβουλές κανένας άλλος, που εμείς δεν τον έχουμε για αναγνωρισμένο τεχνίτη, κι ας είναι όσο θέλει ωραίος και πλούσιος κι από μεγάλη γενιά, με κανέναν τρόπο δεν τον παραδεχόμαστε. Μάλιστα γελάμε σε βάρος του και ξεσηκώνουμε θόρυβο, ως την ώρα που ή θα ενοχληθεί αυτός που επέμενε να μιλήσει και θα αποσυρθεί μόνος του, ή θα 'ρθουν οι τοξότες να τον απομακρύνουν ή θα τον πετάξουν έξω με διαταγή των πρυτάνεων. Έτσι ενεργούμε λοιπόν για ό,τι θεωρούμε ότι είναι θέμα κάποιας τέχνης. Κι όμως, όσες φορές χρειάζεται να αποφασίσουμε για κάτι που αναφέρεται στη διαχείριση των συμφερόντων του κράτους, βγαίνει και μας δίνει συμβουλές πάνω σ' αυτά με την ίδια ευκολία ένας τεχνικός, με όση ένας σιδεράς ή βυρσοδέψης, εμπορευόμενος ή ναυτικός, πλούσιος ή φτωχός, ευγενής ή άσημος. Και κανείς μας δεν την προσβάλλει αυτή την τακτική σε τούτους εδώ, έτσι όπως στους προηγούμενους: Πώς εσύ, ενώ από πουθενά δεν έμαθες και κανένας δεν υπήρξε δάσκαλός σου, όμως εννοείς τώρα να μας δίνεις συμβουλές! Είναι φανερό πραγματικά ότι δεν πιστεύουμε πως είναι κάτι που διδάσκεται.

»Φυσικά, όχι πως αυτό το ιδίωμα το έχει μόνο η πολιτικά συγκροτημένη κοινωνία μας, αλλά και στον ιδιωτικό μας χώρο οι μεγαλύτεροι σοφοί και πιο αξιόλογοι πολίτες απ' όλους δεν είναι σε θέση να μεταβιβάσουν σε άλλους την αξία αυτή ακριβώς που έχουν. Γιατί να ο Περικλής, ο πατέρας των νεαρών από 'δω, τους έδωσε μόρφωση ωραία και σωστή, σε όσα εξαρτώνται από δασκάλους. Ενώ σε όσα είναι αυτός σοφός, ούτε ο ίδιος τους μορφώνει ούτε τους παραδίνει σε άλλους να τους μορφώσουν. Αλλά γυρνούν μονάχοι τους και βόσκουν σαν τίποτε απολυτά ζώα, μήπως τους έρθει κάπου τυχαία και πέσουν απάνω στην αξιοσύνη. Κι αν θέλεις σου λέω και τούτο. Ο ίδιος ο Περικλής τον Κλεινία, το μικρότερο αδερφό του Αλκιβιάδη από 'δώ, τον είχε στην κηδεμονία του ο ίδιος προσωπικά. Φοβήθηκε ωστόσο για το παιδί, μην το χαλάσει ο Αλκιβιάδης ασφαλώς, και το πήρε από κοντά του. Το εμπιστεύθηκε στου Αρίφρονα τα χέρια κι έτσι συνέχιζε τη μόρφωσή του. Εκείνος πριν περάσουν έξι μήνες τού το επέστρεψε, γιατί δεν ήξερε πώς να τα βγάλει πέρα μαζί του. Έχω ακόμα να σου αναφέρω κι άλλους πάρα πολλούς, που ήταν οι ίδιοι άξιοι, όμως κανέναν δεν έκαναν καλύτερον από ό,τι ήταν πριν ούτε δικό τους ούτε άλλον απ' έξω.

»Αυτά λοιπόν έχω υπόψη μου εγώ, Πρωταγόρα, και δε θεωρώ πως η αξιοσύνη είναι κάτι που διδάσκεται. Όταν όμως ακούω να το υποστηρίζεις αυτό εσύ, κλονίζομαι και φαντάζομαι πως κάποιο λόγο θα 'χεις, επειδή σε εκτιμώ έτσι που σε πολλά έχεις πείρα προσωπική, αλλά και πολλά έχεις διδαχτεί κι άλλα επίσης επινόησες μόνος σου. Λοιπόν, αν μπορείς να μας το αναλύσεις ακόμα καθαρότερα, πως η αξιοσύνη διδάσκεται, μη μας το αρνηθείς. Ανάλυσέ μας το».

― «Αλλά πώς να σας αρνηθώ, Σωκράτη; Όχι δε γίνεται» είπε. «Μόνο με τι τρόπο να σας κάνω την ανάλυση αυτή: μύθο να σας παρουσιάσω ―σαν γεροντότερος σε νεότερους― ή ν' αναπτύξω το θέμα με μια ομιλία;»

― Τότε πολλοί από τα πίσω καθίσματα πετάχτηκαν και του είπαν να το διαπραγματευθεί με όποιον τρόπο θέλει.

― «Εμένα λοιπόν μου φαίνεται» είπε «ότι θα 'χει πιο πολλή χάρη να σας πω ένα μύθο».

Πλάτων, Πρωταγόρας, 324d–328d

Μτφρ. Η.Σ. Σπυρόπουλος. 1992. Πλάτωνος Πρωταγόρας. Εισαγωγή, κείμενο, μετάφραση, ερμηνευτικά σχόλια. 4η έκδ. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη)

Μτφρ. Κ.Ν. Πετρόπουλος. 1981. Πλάτωνα Πρωταγόρας. Κείμενο, μετάφραση, σχόλια. Αθήνα: Πατάκης

Ἔτι δὴ λοιπὴ ἀπορία ἐστίν, ἣν ἀπορεῖς περὶ τῶν ἀνδρῶν τῶν ἀγαθῶν, τί δήποτε οἱ ἄνδρες οἱ ἀγαθοὶ τὰ μὲν ἄλλα τοὺς αὑτῶν ὑεῖς διδάσκουσιν ἃ διδασκάλων ἔχεται καὶ σοφοὺς ποιοῦσιν, ἣν δὲ αὐτοὶ ἀρετὴν ἀγαθοὶ οὐδενὸς βελ- τίους ποιοῦσιν. τούτου δὴ πέρι, ὦ Σώκρατες, οὐκέτι μῦθόν σοι ἐρῶ ἀλλὰ λόγον. ὧδε γὰρ ἐννόησον· πότερον ἔστιν τι ἓν ἢ οὐκ ἔστιν οὗ ἀναγκαῖον πάντας τοὺς πολίτας μετέχειν, [324e] εἴπερ μέλλει πόλις εἶναι; ἐν τούτῳ γὰρ αὕτη λύεται ἡ ἀπορία ἣν σὺ ἀπορεῖς ἢ ἄλλοθι οὐδαμοῦ. εἰ μὲν γὰρ ἔστιν, καὶ τοῦτό ἐστιν τὸ ἓν οὐ τεκτονικὴ οὐδὲ χαλκεία οὐδὲ κεραμεία [325a] ἀλλὰ δικαιοσύνη καὶ σωφροσύνη καὶ τὸ ὅσιον εἶναι, καὶ συλλήβδην ἓν αὐτὸ προσαγορεύω εἶναι ἀνδρὸς ἀρετήν ―εἰ τοῦτ’ ἐστὶν οὗ δεῖ πάντας μετέχειν καὶ μετὰ τούτου πάντ’ ἄνδρα, ἐάν τι καὶ ἄλλο βούληται μανθάνειν ἢ πράττειν, οὕτω πράττειν, ἄνευ δὲ τούτου μή, ἢ τὸν μὴ μετέχοντα καὶ δι- δάσκειν καὶ κολάζειν καὶ παῖδα καὶ ἄνδρα καὶ γυναῖκα, ἕωσπερ ἂν κολαζόμενος βελτίων γένηται, ὃς δ’ ἂν μὴ ὑπα- κούῃ κολαζόμενος καὶ διδασκόμενος, ὡς ἀνίατον ὄντα τοῦτον [325b] ἐκβάλλειν ἐκ τῶν πόλεων ἢ ἀποκτείνειν― εἰ οὕτω μὲν ἔχει, οὕτω δ’ αὐτοῦ πεφυκότος οἱ ἀγαθοὶ ἄνδρες εἰ τὰ μὲν ἄλλα διδάσκονται τοὺς ὑεῖς, τοῦτο δὲ μή, σκέψαι ὡς θαυμασίως γίγνονται οἱ ἀγαθοί. ὅτι μὲν γὰρ διδακτὸν αὐτὸ ἡγοῦνται καὶ ἰδίᾳ καὶ δημοσίᾳ, ἀπεδείξαμεν· διδακτοῦ δὲ ὄντος καὶ θεραπευτοῦ τὰ μὲν ἄλλα ἄρα τοὺς ὑεῖς διδάσκονται, ἐφ’ οἷς οὐκ ἔστι θάνατος ἡ ζημία ἐὰν μὴ ἐπίστωνται, ἐφ’ ᾧ δὲ ἥ τε ζημία θάνατος αὐτῶν τοῖς παισὶ καὶ φυγαὶ μὴ μαθοῦσι [325c] μηδὲ θεραπευθεῖσιν εἰς ἀρετήν, καὶ πρὸς τῷ θανάτῳ χρη- μάτων τε δημεύσεις καὶ ὡς ἔπος εἰπεῖν συλλήβδην τῶν οἴκων ἀνατροπαί, ταῦτα δ’ ἄρα οὐ διδάσκονται οὐδ’ ἐπι- μελοῦνται πᾶσαν ἐπιμέλειαν; οἴεσθαί γε χρή, ὦ Σώκρατες. ἐκ παίδων σμικρῶν ἀρξάμενοι, μέχρι οὗπερ ἂν ζῶσι, καὶ διδάσκουσι καὶ νουθετοῦσιν. ἐπειδὰν θᾶττον συνιῇ τις τὰ λεγόμενα, καὶ τροφὸς καὶ μήτηρ καὶ παιδαγωγὸς καὶ αὐτὸς [325d] ὁ πατὴρ περὶ τούτου διαμάχονται, ὅπως <ὡς> βέλτιστος ἔσται ὁ παῖς, παρ’ ἕκαστον καὶ ἔργον καὶ λόγον διδάσκοντες καὶ ἐνδεικνύμενοι ὅτι τὸ μὲν δίκαιον, τὸ δὲ ἄδικον, καὶ τόδε μὲν καλόν, τόδε δὲ αἰσχρόν, καὶ τόδε μὲν ὅσιον, τόδε δὲ ἀνόσιον, καὶ τὰ μὲν ποίει, τὰ δὲ μὴ ποίει. καὶ ἐὰν μὲν ἑκὼν πείθη- ται· εἰ δὲ μή, ὥσπερ ξύλον διαστρεφόμενον καὶ καμπτόμενον εὐθύνουσιν ἀπειλαῖς καὶ πληγαῖς. μετὰ δὲ ταῦτα εἰς δι- δασκάλων πέμποντες πολὺ μᾶλλον ἐντέλλονται ἐπιμελεῖσθαι [325e] εὐκοσμίας τῶν παίδων ἢ γραμμάτων τε καὶ κιθαρίσεως· οἱ δὲ διδάσκαλοι τούτων τε ἐπιμελοῦνται, καὶ ἐπειδὰν αὖ γράμματα μάθωσιν καὶ μέλλωσιν συνήσειν τὰ γεγραμμένα ὥσπερ τότε τὴν φωνήν, παρατιθέασιν αὐτοῖς ἐπὶ τῶν βάθρων ἀναγιγνώσκειν ποιητῶν ἀγαθῶν ποιήματα καὶ ἐκμανθάνειν [326a] ἀναγκάζουσιν, ἐν οἷς πολλαὶ μὲν νουθετήσεις ἔνεισιν πολ- λαὶ δὲ διέξοδοι καὶ ἔπαινοι καὶ ἐγκώμια παλαιῶν ἀνδρῶν ἀγαθῶν, ἵνα ὁ παῖς ζηλῶν μιμῆται καὶ ὀρέγηται τοιοῦτος γενέσθαι. οἵ τ’ αὖ κιθαρισταί, ἕτερα τοιαῦτα, σωφροσύνης τε ἐπιμελοῦνται καὶ ὅπως ἂν οἱ νέοι μηδὲν κακουργῶσιν· πρὸς δὲ τούτοις, ἐπειδὰν κιθαρίζειν μάθωσιν, ἄλλων αὖ ποιητῶν ἀγαθῶν ποιήματα διδάσκουσι μελοποιῶν, εἰς τὰ [326b] κιθαρίσματα ἐντείνοντες, καὶ τοὺς ῥυθμούς τε καὶ τὰς ἁρ- μονίας ἀναγκάζουσιν οἰκειοῦσθαι ταῖς ψυχαῖς τῶν παίδων, ἵνα ἡμερώτεροί τε ὦσιν, καὶ εὐρυθμότεροι καὶ εὐαρμοστότεροι γιγνόμενοι χρήσιμοι ὦσιν εἰς τὸ λέγειν τε καὶ πράττειν· πᾶς γὰρ ὁ βίος τοῦ ἀνθρώπου εὐρυθμίας τε καὶ εὐαρμοστίας δεῖται. ἔτι τοίνυν πρὸς τούτοις εἰς παιδοτρίβου πέμπουσιν, ἵνα τὰ σώματα βελτίω ἔχοντες ὑπηρετῶσι τῇ διανοίᾳ χρηστῇ [326c] οὔσῃ, καὶ μὴ ἀναγκάζωνται ἀποδειλιᾶν διὰ τὴν πονηρίαν τῶν σωμάτων καὶ ἐν τοῖς πολέμοις καὶ ἐν ταῖς ἄλλαις πράξεσιν. καὶ ταῦτα ποιοῦσιν οἱ μάλιστα δυνάμενοι <μά- λιστα> ―μάλιστα δὲ δύνανται οἱ πλουσιώτατοι― καὶ οἱ τούτων ὑεῖς, πρῳαίτατα εἰς διδασκάλων τῆς ἡλικίας ἀρξά- μενοι φοιτᾶν, ὀψιαίτατα ἀπαλλάττονται. ἐπειδὰν δὲ ἐκ διδασκάλων ἀπαλλαγῶσιν, ἡ πόλις αὖ τούς τε νόμους ἀναγ- κάζει μανθάνειν καὶ κατὰ τούτους ζῆν κατὰ παράδειγμα, [326d] ἵνα μὴ αὐτοὶ ἐφ’ αὑτῶν εἰκῇ πράττωσιν, ἀλλ’ ἀτεχνῶς ὥσπερ οἱ γραμματισταὶ τοῖς μήπω δεινοῖς γράφειν τῶν παίδων ὑπογράψαντες γραμμὰς τῇ γραφίδι οὕτω τὸ γραμ- ματεῖον διδόασιν καὶ ἀναγκάζουσι γράφειν κατὰ τὴν ὑφή- γησιν τῶν γραμμῶν, ὣς δὲ καὶ ἡ πόλις νόμους ὑπογράψασα, ἀγαθῶν καὶ παλαιῶν νομοθετῶν εὑρήματα, κατὰ τούτους ἀναγκάζει καὶ ἄρχειν καὶ ἄρχεσθαι, ὃς δ’ ἂν ἐκτὸς βαίνῃ τούτων, κολάζει· καὶ ὄνομα τῇ κολάσει ταύτῃ καὶ παρ’ ὑμῖν [326e] καὶ ἄλλοθι πολλαχοῦ, ὡς εὐθυνούσης τῆς δίκης, εὐθῦναι. τοσαύτης οὖν τῆς ἐπιμελείας οὔσης περὶ ἀρετῆς ἰδίᾳ καὶ δημοσίᾳ, θαυμάζεις, ὦ Σώκρατες, καὶ ἀπορεῖς εἰ διδακτόν ἐστιν ἀρετή; ἀλλ’ οὐ χρὴ θαυμάζειν, ἀλλὰ πολὺ μᾶλλον εἰ μὴ διδακτόν.

Διὰ τί οὖν τῶν ἀγαθῶν πατέρων πολλοὶ ὑεῖς φαῦλοι γίγνονται; τοῦτο αὖ μάθε· οὐδὲν γὰρ θαυμαστόν, εἴπερ ἀληθῆ ἐγὼ ἐν τοῖς ἔμπροσθεν ἔλεγον, ὅτι τούτου τοῦ πρά- [327a] γματος, τῆς ἀρετῆς, εἰ μέλλει πόλις εἶναι, οὐδένα δεῖ ἰδιω- τεύειν. εἰ γὰρ δὴ ὃ λέγω οὕτως ἔχει ―ἔχει δὲ μάλιστα πάντων οὕτως― ἐνθυμήθητι ἄλλο τῶν ἐπιτηδευμάτων ὁτιοῦν καὶ μαθημάτων προελόμενος. εἰ μὴ οἷόν τ’ ἦν πόλιν εἶναι εἰ μὴ πάντες αὐληταὶ ἦμεν ὁποῖός τις ἐδύνατο ἕκαστος, καὶ τοῦτο καὶ ἰδίᾳ καὶ δημοσίᾳ πᾶς πάντα καὶ ἐδίδασκε καὶ ἐπέπληττε τὸν μὴ καλῶς αὐλοῦντα, καὶ μὴ ἐφθόνει τούτου, ὥσπερ νῦν τῶν δικαίων καὶ τῶν νομίμων οὐδεὶς φθονεῖ οὐδ’ [327b] ἀποκρύπτεται ὥσπερ τῶν ἄλλων τεχνημάτων ―λυσιτελεῖ γὰρ οἶμαι ἡμῖν ἡ ἀλλήλων δικαιοσύνη καὶ ἀρετή· διὰ ταῦτα πᾶς παντὶ προθύμως λέγει καὶ διδάσκει καὶ τὰ δίκαια καὶ τὰ νόμιμα― εἰ οὖν οὕτω καὶ ἐν αὐλήσει πᾶσαν προθυμίαν καὶ ἀφθονίαν εἴχομεν ἀλλήλους διδάσκειν, οἴει ἄν τι, ἔφη, μᾶλλον, ὦ Σώκρατες, τῶν ἀγαθῶν αὐλητῶν ἀγαθοὺς αὐλητὰς τοὺς ὑεῖς γίγνεσθαι ἢ τῶν φαύλων; οἶμαι μὲν οὔ, ἀλλὰ ὅτου ἔτυχεν ὁ ὑὸς εὐφυέστατος γενόμενος εἰς αὔλησιν, οὗτος [327c] ἂν ἐλλόγιμος ηὐξήθη, ὅτου δὲ ἀφυής, ἀκλεής· καὶ πολλάκις μὲν ἀγαθοῦ αὐλητοῦ φαῦλος ἂν ἀπέβη, πολλάκις δ’ ἂν φαύλου ἀγαθός· ἀλλ’ οὖν αὐληταί γ’ ἂν πάντες ἦσαν ἱκανοὶ ὡς πρὸς τοὺς ἰδιώτας καὶ μηδὲν αὐλήσεως ἐπαΐοντας. οὕτως οἴου καὶ νῦν, ὅστις σοι ἀδικώτατος φαίνεται ἄνθρωπος τῶν ἐν νόμοις καὶ ἀνθρώποις τεθραμμένων, δίκαιον αὐτὸν εἶναι καὶ δημιουργὸν τούτου τοῦ πράγματος, εἰ δέοι αὐτὸν κρίνεσθαι [327d] πρὸς ἀνθρώπους οἷς μήτε παιδεία ἐστὶν μήτε δικαστήρια μήτε νόμοι μηδὲ ἀνάγκη μηδεμία διὰ παντὸς ἀναγκάζουσα ἀρετῆς ἐπιμελεῖσθαι, ἀλλ’ εἶεν ἄγριοί τινες οἷοίπερ οὓς πέρυσιν Φερεκράτης ὁ ποιητὴς ἐδίδαξεν ἐπὶ Ληναίῳ. ἦ σφόδρα ἐν τοῖς τοιούτοις ἀνθρώποις γενόμενος, ὥσπερ οἱ ἐν ἐκείνῳ τῷ χορῷ μισάνθρωποι, ἀγαπήσαις ἂν εἰ ἐντύχοις Εὐρυβάτῳ καὶ Φρυνώνδᾳ, καὶ ἀνολοφύραι’ ἂν ποθῶν τὴν τῶν ἐνθάδε ἀνθρώ- [327e] πων πονηρίαν. νῦν δὲ τρυφᾷς, ὦ Σώκρατες, διότι πάντες διδάσκαλοί εἰσιν ἀρετῆς καθ’ ὅσον δύνανται ἕκαστος, καὶ οὐδείς σοι φαίνεται· εἶθ’, ὥσπερ ἂν εἰ ζητοῖς τίς διδάσκαλος [328a] τοῦ ἑλληνίζειν, οὐδ’ ἂν εἷς φανείη, οὐδέ γ’ ἂν οἶμαι εἰ ζητοῖς τίς ἂν ἡμῖν διδάξειεν τοὺς τῶν χειροτεχνῶν ὑεῖς αὐτὴν ταύτην τὴν τέχνην ἣν δὴ παρὰ τοῦ πατρὸς μεμαθή- κασιν, καθ’ ὅσον οἷός τ’ ἦν ὁ πατὴρ καὶ οἱ τοῦ πατρὸς φίλοι ὄντες ὁμότεχνοι, τούτους ἔτι τίς ἂν διδάξειεν, οὐ ῥᾴδιον οἶμαι εἶναι, ὦ Σώκρατες, τούτων διδάσκαλον φανῆναι, τῶν δὲ ἀπείρων παντάπασι ῥᾴδιον, οὕτω δὲ ἀρετῆς καὶ τῶν ἄλλων πάντων· ἀλλὰ κἂν εἰ ὀλίγον ἔστιν τις ὅστις διαφέρει [328b] ἡμῶν προβιβάσαι εἰς ἀρετήν, ἀγαπητόν. ὧν δὴ ἐγὼ οἶμαι εἷς εἶναι, καὶ διαφερόντως ἂν τῶν ἄλλων ἀνθρώπων ὀνῆσαί τινα πρὸς τὸ καλὸν καὶ ἀγαθὸν γενέσθαι, καὶ ἀξίως τοῦ μισθοῦ ὃν πράττομαι καὶ ἔτι πλείονος, ὥστε καὶ αὐτῷ δοκεῖν τῷ μαθόντι. διὰ ταῦτα καὶ τὸν τρόπον τῆς πράξεως τοῦ μισθοῦ τοιοῦτον πεποίημαι· ἐπειδὰν γάρ τις παρ’ ἐμοῦ μάθῃ, ἐὰν μὲν βούληται, ἀποδέδωκεν ὃ ἐγὼ πράττομαι ἀργύριον· [328c] ἐὰν δὲ μή, ἐλθὼν εἰς ἱερόν, ὀμόσας ὅσου ἂν φῇ ἄξια εἶναι τὰ μαθήματα, τοσοῦτον κατέθηκε.

Τοιοῦτόν σοι, ἔφη, ὦ Σώκρατες, ἐγὼ καὶ μῦθον καὶ λόγον εἴρηκα, ὡς διδακτὸν ἀρετὴ καὶ Ἀθηναῖοι οὕτως ἡγοῦνται, καὶ ὅτι οὐδὲν θαυμαστὸν τῶν ἀγαθῶν πατέρων φαύλους ὑεῖς γίγνεσθαι καὶ τῶν φαύλων ἀγαθούς, ἐπεὶ καὶ οἱ Πολυκλείτου ὑεῖς, Παράλου καὶ Ξανθίππου τοῦδε ἡλικιῶται, οὐδὲν πρὸς τὸν πατέρα εἰσίν, καὶ ἄλλοι ἄλλων δημιουργῶν. τῶνδε δὲ [328d] οὔπω ἄξιον τοῦτο κατηγορεῖν· ἔτι γὰρ ἐν αὐτοῖς εἰσιν

ἐλπίδες· νέοι γάρ.

Ωστόσο μένει ακόμα η απορία που έχεις για τους άξιους ανθρώπους: τέλος πάντων γιατί οι άξιοι άνθρωποι όλα τ' άλλα, που είναι στα χέρια των δασκάλων, τα μαθαίνουν στα παιδιά τους και τα κάνουν παντογνώστες, όμως στην αρετή, όπου οι ίδιοι τους ξεχωρίζουν, δεν τα κάνουν ανώτερα από τον άλλο κόσμο; Πάνω σ' αυτό δε θα σου πω πια ένα μύθο, Σωκράτη, αλλά ένα λόγο. Λοιπόν κάνε αυτόν το συλλογισμό: υπάρχει άραγε ή δεν υπάρχει ένα ορισμένο πράγμα, που σ' αυτό οπωσδήποτε πρέπει όλοι οι πολίτες να έχουν μερίδιο, αν βέβαια είναι να σταθεί η πολιτεία; Εδώ βρίσκεται η λύση αυτής της απορίας σου, και πουθενά αλλού. Γιατί αν αληθινά υπάρχει αυτό το ένα, και αυτό δεν είναι ούτε του ξυλουργού ούτε του χαλκιά ούτε του κεραμιδά η τέχνη, αλλά η δικαιοσύνη και η σωφροσύνη και η οσιότητα ―που όλα μαζί μ' ένα όνομα τα λέω αρετή του ανθρώπου― αν αυτό είναι εκείνο, στο όποιο πρέπει όλοι να έχουν το μερίδιό τους, κι ο καθένας σ' αυτό να βασίζεται, αν θέλει και κάτι άλλο να μάθει ή να κάμει, και όχι να το παραμερίζει· αλλιώς, πρέπει να συμβουλεύουμε και να τιμωρούμε όποιον δεν έχει το μερίδιό του σ' αυτό, είτε είναι παιδί είτε άντρας είτε γυναίκα, ώσπου να γίνει καλύτερος με την τιμωρία, κι αν πρέπει να πετάμε έξω από τις πολιτείες και να σκοτώνουμε ―μια και δεν παίρνει γιατρειά― όποιον δε βάζει μυαλό με τις τιμωρίες και τις συμβουλές· αν λοιπόν ολ' αυτά είναι έτσι, και ενώ έτσι τα κανόνισε η φύση, οι άξιοι άντρες μαθαίνουν στα παιδιά τους όλα τ' άλλα, αυτό όμως όχι, βάλε με το νου σου πόσο παράξενα φέρνονται στην περίπτωση αυτή οι άξιοι. Γιατί αποδείξαμε ότι και στη δημόσια και στην ιδιωτική τους ζωή πιστεύουν ότι αυτό μπορεί να διδαχτεί. Και την ώρα που μπορεί να διδαχτεί και να καλλιεργηθεί, τα άλλα βέβαια τα μαθαίνουν στα παιδιά τους, που ―κι αν δεν τα μάθουν― κανείς νόμος δεν τα τιμωρεί με θάνατο, κι από την άλλη, εκεί που ο νόμος τιμωρεί με θάνατο και μ' εξορία τα παιδιά τους ―αν δεν μάθουν κι αν δεν καλλιεργηθούν στην αρετή― και, σαν να μην έφτανε αυτό, με δήμευση της περιουσίας και, ας το πούμε έτσι με δυο λόγια, με ξερίζωμα της γενιάς, τι λες, αυτό δεν τους το μαθαίνουν και σ' αυτό δεν αφιερώνουν όλες τους τις φροντίδες; Γίνεται να πιστεύεις κάτι τέτοιο, Σωκράτη;

Αρχίζουν από τότε που τα παιδιά τους είναι μικρά και, όσο αυτοί βρίσκονται στη ζωή, τα διδάσκουν και τα συμβουλεύουν. Από τη στιγμή κιόλας που το παιδί καταλαβαίνει τι του λένε, και η παραμάνα και η μητέρα και ο παιδαγωγός κι ο πατέρας ακόμη πασχίζουν για τούτο: με ποιον τρόπο το παιδί θα γίνει αψεγάδιαστο· έτσι, πάνω σε κάθε πράξη και λόγο το διδάσκουν και του εξηγούν, ότι το ένα είναι δίκαιο, το άλλο άδικο, το ένα ωραίο, το άλλο άσχημο, το ένα όσιο, το άλλο ανόσιο ― και τα πρώτα να τα κάνεις, τα δεύτερα να μην τα κάνεις. Κι αν το παιδί υπακούει με τη θέλησή του, πάει καλά· ειδάλλως, σαν βέργα που στραβώνει και καμπουριάζει το σιάζουν με φοβέρες και ξυλιές. Αργότερα το στέλνουν στο δάσκαλο, που του παραγγέλνουν να δώσει πολύ περισσότερη προσοχή στην καλή διαγωγή του παιδιού παρά στα γράμματα και την τέχνη της λύρας. Με τη σειρά τους οι δάσκαλοι γι' αυτό φροντίζουν. Και όταν πια τα παιδιά μάθουν γράμματα και είναι σε θέση να καταλαβαίνουν τα όσα βλέπουν γραμμένα ―όπως τότε τα λόγια―, οι δάσκαλοι τα βάζουν όρθια από τη θέση τους να διαβάζουν ποιήματα καλών ποιητών και τ' αναγκάζουν να τα μαθαίνουν απ' έξω. Μες στα ποιήματα αυτά βρίσκει κανείς ένα σωρό συμβουλές κι ένα σωρό διηγήσεις και παινέματα και ύμνους για τους ενάρετους ανθρώπους του παλιού καιρού, για να τους ζηλέψει το παιδί και να τους μιμηθεί και να λαχταρήσει να τους μοιάσει. Απ' τη μεριά τους πάλι οι δάσκαλοι της λύρας κάτι παρόμοιο κάνουν, δηλαδή κάνουν ό,τι μπορούν, για να γίνουν οι νέοι φρόνιμοι και να μην κάνουν κανένα κακό· κοντά σ' αυτά, αφού τους μάθουν την τέχνη της λύρας, στη συνέχεια τους διδάσκουν ποιήματα καλών ποιητών, διαφορετικών από τους προηγούμενους ―των λυρικών ποιητών― ταιριάζοντας τη μουσική τους στη φωνή της λύρας· έτσι, υποχρεώνουν τους ρυθμούς και τις αρμονίες να συγγενέψουν με την ψυχή του παιδιού, ώστε να γίνουν και πιο ήμερα και χρήσιμα στα λόγια και στις ενέργειές των, με το να ποτιστούν με το ρυθμό και την αρμονία· γιατί η ζωή του ανθρώπου σε κάθε εκδήλωσή της έχει ανάγκη από ρυθμό και αρμονία. Λοιπόν σαν να μην έφταναν όλα αυτά, τα στέλνουν ακόμα και στους γυμναστές, για να κάμουν κορμί δυνατότερο, κι έτσι το μυαλό τους το φωτισμένο να έχει βοηθό, και να μην αναγκάζονται να δείχνουν δειλία στους πολέμους και στις άλλες πράξεις, επειδή το σώμα τούς προδίνει. Κι αυτά τα κάνουν με το παραπάνω εκείνοι που έχουν στη διάθεσή τους περισσότερα μέσα· και τα περισσότερα μέσα τα διαθέτουν οι πιο πλούσιοι. Αυτών λοιπόν οι γιοι πρώτοι πρώτοι απ' τα παιδιά της ηλικίας τους αρχίζουν να πηγαίνουν στο σχολείο και σταματούν τις σπουδές χρόνια αργότερα από τους άλλους. Κι όταν πια φύγουν από τα χέρια των δασκάλων, η πολιτεία με τη σειρά της τα αναγκάζει να μάθουν τους νόμους και να ζουν σύμφωνα μ' αυτούς, για να μην κάνει το καθένα του κεφαλιού του, αλλά ακριβώς όπως οι δάσκαλοι (για τα παιδιά που ακόμα δεν τα καταφέρνουν στο γράψιμο) πρώτα με το κοντύλι χαράζουν απαλές γραμμές, και κατόπι τούς δίνουν την πλάκα και τα υποχρεώνουν να γράφουν καταπώς τους δείχνουν οι γραμμές, έτσι και η πολιτεία χαράζει τους νόμους, που τους βρήκαν οι καλοί νομοθέτες του παλιού καιρού· τα αναγκάζει και να δίνουν και να παίρνουν διαταγές σύμφωνα μ' αυτούς. Όποιος όμως παραστρατίζει απ' αυτούς, τον τιμωρεί, και η τιμωρία αυτή και στην πόλη σας αλλά και σε πολλά άλλα μέρη ονομάζεται ευθύνες, γιατί η τιμωρία φέρνει τον παραβάτη στον ευθύ δρόμο. Οικογένεια και πολιτεία λοιπόν τόση φροντίδα δείχνουν για την αρετή ― κι εσένα δεν το χωρεί το μυαλό σου, Σωκράτη, και αναρωτιέσαι αν η αρετή μπορεί να διδαχτεί; Πολύ περισσότερο θα 'πρεπε να σαστίζεις, αν δεν μπορούσε να διδαχτεί ― όχι τώρα.

Μια κι έτσι έχουν τα πράγματα, γιατί από πολλούς άξιους πατέρες βγαίνουν παιδιά παρακατιανά; Άκουσε ποιαν εξήγηση δίνω: αν τα όσα είπα παραπάνω είναι σωστά (δηλαδή ότι δεν πρέπει κανένας να μένει αμέτοχος σ' αυτό το πράγμα, την αρετή, αν είναι να σταθεί μια πολιτεία), δεν έχει θέση καμιά απορία. Γιατί, αν η άποψή μου βρίσκεται κοντά στην αλήθεια ―και δεν υπάρχει άποψη πιο κοντά στην αλήθεια απ' αυτήν― διάλεξε οποιοδήποτε άλλο επάγγελμα ή μάθημα και σκέψου: Ας υποθέσουμε ότι, αν δεν γινόμασταν όλοι αυλητές, ο καθένας μας όπως μπορούσε, θα ήταν αδύνατο να σταθεί μια πολιτεία· ποιος τότε δε θα προσπαθούσε να διδάξει αυτή την τέχνη στον καθένα και στο σπίτι και δημόσια, και ποιος δεν θα μάλωνε εκείνον πού θα έπαιζε άσχημα τον αυλό; ποιος θ' αρνιόταν να τη μεταδώσει ― όπως καληώρα ποιος αρνιέται και ποιος κρατά κρυφούς τους γραφτούς και τους άγραφους νόμους, όπως τα μυστικά από τις άλλες τέχνες; (γιατί ο καθένας μας, νομίζω, έχει κέρδος από τη δικαιοσύνη και την αρετή του άλλου· γι' αυτό κι ο καθένας μας στον καθένα με προθυμία και λέει και διδάσκει τους γραφτούς και τους άγραφους νόμους). Αν λοιπόν υποθέσουμε ότι και στην τέχνη του αυλού με τον ίδιο τρόπο είχαμε όλη την προθυμία και την απλοχεριά να δίνουμε μαθήματα ο ένας στον άλλο, πιστεύεις, Σωκράτη, ότι τα παιδιά των άξιων αυλητών θα είχαν περισσότερες πιθανότητες να βγουν άξιοι αυλητές απ' ό,τι τα παιδιά των παρακατιανών; Η γνώμη μου είναι ότι όχι ― αλλά εκείνου που ο γιος έτυχε να γεννηθεί πιο προικισμένος για αυλητής, θα ξεχώριζε και θ' αποχτούσε φήμη· το παιδί όμως εκεινού που το αδίκησε η φύση, θα 'μενε στην αφάνεια. Και πολλές φορές από άξιον αυλητή θα έβγαινε γιος παρακατιανός, πολλές φορές πάλι από παρακατιανόν άξιος· όπως και να 'χε όμως, όλοι θα ήταν αρκετά καλοί αυλητές απέναντι στους ανίδεους κι αυτούς που έχουν μεσάνυχτα από την τέχνη του αυλού. Πίστεψε ότι κάτι ανάλογο συμβαίνει και στην περίπτωσή μας· πάρε όποιον νομίζεις τον πιο άδικο απ' όλους όσοι μεγάλωσαν ανάμεσα σ' ανθρώπους που ζουν με νόμους· ε λοιπόν, τούτος είναι δίκαιος και δάσκαλος πάνω σ' αυτό, αν είχαμε να τον συγκρίνουμε με ανθρώπους που δεν έχουν ούτε μόρφωση ούτε δικαστήρια ούτε κανέναν τρόπο επιβολής, που να τους επιβάλλει απ' το πρωί ως το βράδυ να φροντίζουν για την αρετή ― αλλά αν ήταν τίποτα άγριοι, σαν και αυτούς που παρουσίασε ο Φερεκράτης ο ποιητής στο θέατρο πέρσι, στη γιορτή των Ληναίων. Αλήθεια, αν όπως οι μισάνθρωποί μας σ' εκείνη την κωμωδία, βρεθείς ανάμεσα σε τέτοιους ανθρώπους, θα 'λεγες «δόξα σοι, ο θεός!» συντυχαίνοντας τον Ευρύβατο και τον Φρυνώνδα και θα στέναζες νοσταλγώντας την κακοψυχία των ανθρώπων του τόπου μας. Αλλά τώρα κάνεις τον δύσκολο, Σωκράτη, γιατί όλοι είναι δάσκαλοι της αρετής ―καθένας κατά τη δύναμή του― και σου φαίνεται ότι κανένας δεν είναι. Να, είναι σαν να ψάχνεις ποιος διδάσκει την ελληνική γλώσσα· θα παρουσιαζόταν κανείς; Ή πάλι ψάξε να βρεις, φαντάζομαι, ποιος θα δίδασκε στα παιδιά των μαστόρων μας την ίδια τους την τέχνη, που βέβαια την έχουν μάθει από τον πατέρα τους, όσο μπορούσε ο πατέρας κι οι φίλοι του πατέρα που είναι του σιναφιού του· πιστεύω ότι δεν είναι εύκολο να βρεθεί δάσκαλος τους, Σωκράτη, που να τους μάθει περισσότερα, ενώ είναι το ευκολότερο πράγμα να βρεθεί για τους ανίδεους· το ίδιο συμβαίνει και με την αρετή και μ' όλα τ' άλλα. Άρα πρέπει να 'μαστε ευχαριστημένοι, αν βρίσκεται κάποιος κάπως ανώτερος από μας στο να φέρνει τους άλλους πιο κοντά στην αρετή. Λοιπόν πιστεύω πως κι εγώ είμαι ένας απ' αυτούς ― και ότι μπορώ να βοηθήσω έναν άνθρωπο να γίνει καλός και αγαθός, καλύτερα από κάθε άλλον, και ότι μου αξίζει ο μισθός που ζητώ και ακόμη μεγαλύτερος, έτσι που και ο μαθητής ο ίδιος να το παραδέχεται. Για τούτο κοίταξε πώς κανόνισα τον τρόπο της είσπραξης του μισθού: όταν ένας μαθητής τελειώνει τις σπουδές του κοντά μου, πληρώνει αμέσως τα χρήματα που του ζήτησα, αν θέλει· αν όχι, πηγαίνει σ' ένα ναό, ορκίζεται πόσα χρήματα κατά τη γνώμη του αξίζουν τα μαθήματά μου, και τόσα αφήνει για πληρωμή.

Τέτοιο μύθο και λόγο είχα να σου πω, Σωκράτη, μου είπε, για να καταλάβεις ότι η αρετή μπορεί να διδαχτεί και ότι αυτήν τη γνώμη έχουν οι Αθηναίοι· τώρα λοιπόν δεν πρέπει ν' αναρωτιέσαι πώς από άξιους πατέρες βγαίνουν παιδιά παρακατιανά κι από παρακατιανούς άξια· δες, και τα παιδιά του Πολυκλείτου, συνομήλικοι με τον Πάραλο κι αυτόν εδώ τον Ξάνθιππο, δεν αξίζουν τίποτα κοντά στον πατέρα τους, όπως και άλλα παιδιά άλλων τεχνιτών. Όσο γι' αυτούς εδώ, ας μη βιαστούμε ακόμη να τους κατηγορήσουμε· μπορούμε να έχουμε ακόμη ελπίδες σ' αυτούς· γιατί είναι νέοι.

»Απομένει τώρα ένα θέμα ακόμα για εξέταση. Είναι αυτό που θέτεις εσύ σχετικά με τους άξιους ανθρώπους: τι τρέχει λοιπόν κι οι άξιοι άνθρωποι, ενώ μορφώνουν τα παιδιά τους σε ό,τι εξαρτάται από δασκάλους και τα κάνουν σοφά, ωστόσο στην αρετή εκείνη όπου είναι οι ίδιοι άξιοι δεν τα κάνουν καθόλου πιο καλά από οποιονδήποτε; Τώρα, Σωκράτη, πάνω σ' αυτό θα σου αναπτύξω πια όχι μύθο αλλά ένα λόγο. Κοίταξε, αλήθεια, πώς να τοποθετήσεις το ζήτημα: υπάρχει άραγε ή δεν υπάρχει κάτι κοινό που να απαιτείται σ' αυτό να έχουν όλοι οι πολίτες συμμετοχή, αν πρόκειται να υπάρξει πολιτεία; Πράγματι, σ' αυτή την τοποθέτηση βρίσκει τη λύση του το πρόβλημα που θέτεις για εξέταση. Ειδεμή πουθενά αλλού. Θα υποθέσω δηλαδή πως κάτι τέτοιο κοινό υπάρχει και πως αυτό δεν είναι η τεχνοδομική ούτε η μεταλλουργία ούτε η κεραμική, αλλά είναι η δικαιοσύνη και η αυτοκυριαρχία και ο σεβασμός της θεϊκής βουλής, και για να ολοκληρώσω το χαρακτηρίζω ότι είναι όλο αυτό ένα: η αρετή του ώριμου ανθρώπου. Κατά την υπόθεσή μου, σ' αυτό είναι που πρέπει να μετέχουν όλοι και καθένας με αυτά να ενεργεί, αν αποβλέπει καθόλου και σε άλλες πιο πέρα επιδόσεις η ενέργειες, και ποτέ δίχως αυτό το εφόδιο. Αλλιώς, αν ένας δε μετέχει σ' αυτό, είτε παιδί είναι είτε άντρας είτε γυναίκα, χρειάζεται διδαχή και τιμωρία, ώσπου να γίνει καλύτερος με την τιμωρία την πολλή. Όποιος πάλι δε συμμορφώνεται με όλες τις τιμωρίες και τις διδαχές, αυτός πρέπει, μια και δεν παίρνει θεραπεία, να διώχνεται από τις πολιτείες ή να θανατώνεται.

»Αυτή είναι η υπόθεσή μου. Αν τώρα τέτοια είναι η φύση των πραγμάτων κι ωστόσο οι άξιοι άνθρωποι για όλα τα άλλα εξασφαλίζουν διδασκαλία στα παιδιά τους, όχι όμως γι' αυτή την αρετή, πρόσεξε να δεις τι παράδοξα όντα γίνονται οι άξιοί μας! Αυτή την αξιοσύνη αποδείξαμε βέβαια ότι άτομα κι ολότητα τη δέχονται ως κάτι που διδάσκεται. Αλλά ενώ είναι αυτό ένα αντικείμενο για διδαχή και καλλιέργεια, εκείνοι νοιάζονται να τους μάθουν τάχα των παιδιών τους όλα τ' άλλα, που και να μην τα ξέρουν δεν απειλούνται με θάνατο, και για ό,τι έρχεται στα παιδιά τους σαν τιμωρία ο θάνατος, τους έρχονται κι εκπατρισμοί, αν δεν το διδαχτούν και δεν καλλιεργηθούν σ' αυτό, στην αρετή ακριβώς, ακόμα πέρα κι από τη θανάτωσή τους έρχεται δήμευση των περιουσιών και γενικά, για να τα πούμε όλα, διάλυση των οικογενειών τους ―ε, τι λες;― τάχα δεν τους τα μαθαίνουν κι αυτά ούτε τα κοιτάζουν με κάθε τους φροντίδα; Ίσα ίσα έτσι πρέπει να πιστέψουμε ότι κάνουν, Σωκράτη!

»Οι άνθρωποι αρχίζουν από την πιο μικρή ηλικία των παιδιών τους κι όσο που ζουν οι ίδιοι συνέχεια τα διδάσκουν και τα καθοδηγούν. Με το πρώτο που θ' αρχίσει ένα παιδί να καταλαβαίνει από ομιλίες, αμέσως παραμάνα, μάνα, παιδαγωγός κι ο ίδιος ο πατέρας του για ένα συναγωνίζονται: πώς θα γίνει το παιδί τους ό,τι καλύτερο. Το μαθαίνουν μία μία τις δουλειές και τις φράσεις και παράλληλα το διαφωτίζουν: εδώ έχεις δίκιο, εκεί άδικο ή αυτό είναι ωραίο, εκείνο άσχημο ή πάλι αυτό αρέσει στο θεό, το άλλο δεν του αρέσει και τελικά τούτα κάνε, τα άλλα μην τα κάνεις. Και καλά να πειθαρχεί από μόνο του. Αλλιώτικα το φοβερίζουν και το χτυπούν: έτσι το ευθυγραμμίζουν σαν κανένα δέντρο που λυγίζει και γέρνει.

»Έπειτα έρχεται ο καιρός και στέλνουν τα παιδιά στους δασκάλους με την εντολή να προσέχουν πιο πολύ την άψογη στάση τους παρά τα γράμματα και την κιθάρα. Οι δάσκαλοι εξάλλου κι αυτά προσέχουν κι άλλα ακόμα: μόλις τα παιδιά εκπαιδευτούν στη γραφή κι ειν' έτοιμα τότε να καταλαβαίνουν από γραφτά κείμενα, όπως την πρώτη φορά από λόγο προφορικό, τους βάζουν στις θέσεις τους απάνω ποιητικά κείμενα από καλούς ποιητές, να κάνουν ανάγνωση. Και τα υποχρεώνουν να τα αποστηθίζουν. Σ' αυτά τα κείμενα βρίσκει κανείς πολλές σοφές συμβουλές, πολλές διηγήσεις που προβάλλουν και τιμούν ανθρώπους καταξιωμένους από παλιά. Ο σκοπός είναι να γεννηθεί στο παιδί ο ζήλος να τους μιμηθεί κι η έφεση για να γίνει σαν κι εκείνους.

»Από το άλλο μέρος πάλι είναι και οι κιθαριστές. Άλλο τόσο κι αυτοί προσέχουν τους νέους να αυτοπειθαρχούν κι επίσης πώς να μην ξεπέφτουν σε κανένα κακό. Όμως πέρα από αυτό, μόλις οι νέοι εκπαιδευτούν στην κιθάρα, τους μαθαίνουν ποιητικά έργα από καλούς ποιητές, άλλους αυτή τη φορά, λυρικούς. Τους τα βάζουν μελοποιημένα πάνω στη μουσική της κιθάρας και κάνουν αναγκαστικά τους ρυθμούς και τις αρμονίες να στεριώνουν μέσα στις παιδικές ψυχές. Ο σκοπός είναι να γίνονται τα παιδιά πιο εκλεπτυσμένα και με την εξοικείωσή τους στο ρυθμό και στην αρμονία να βγαίνουν επιτυχημένα και στην έκφραση και στη δράση τους. Γιατί πραγματικά η ανθρώπινη ζωή, όλη ανεξαίρετα, χρειάζεται ρυθμό μέσα της και αρμονικές σχέσεις. Έπειτα λοιπόν υπάρχει και συνέχεια. Οι νέοι στέλνονται στο γυμναστή: ο σκοπός εδώ είναι με τα φτιαγμένα τους πια σώματα να αντέχουν στην εξυπηρέτηση του πνεύματός τους, έτσι εύρωστο που είναι, κι όχι να τους υποχρεώνει τα καχεκτικό τους σώμα να κυριεύονται από τη δειλία είτε στους πολέμους είτε στις άλλες τους εκδηλώσεις. Και φυσικά πιο πολύ καταγίνονται σ' αυτά όσοι έχουν και τα μέσα τα πιο πολλά. Τα περισσότερα μέσα όμως τα έχουν οι πιο πλούσιοι. Γι' αυτό και τα δικά τους τα παιδιά όσο αρχίζουν από την πρωιμότερή τους ηλικία να παρακολουθούν τα μαθήματα στους δασκάλους, άλλο τόσο αργούν και να τα εγκαταλείψουν.

»Αλλά και μόλις σταματούν από τους δασκάλους, έρχεται πάλι το κράτος. Αυτό τώρα υποχρεώνει τους νέους να μελετούν τους νόμους και να κανονίζουν τη ζωή τους με αυτούς. Ο σκοπός είναι να μην ενεργούν αυθαίρετα μονάχοι τους όπως να 'ναι, αλλά όπως ακριβώς γίνεται με τους πρώτους δασκάλους στα γράμματα. Όταν ακόμα τα παιδιά δεν έχουν πάρει τον αέρα στο γράψιμο, οι ίδιοι πρώτα οι γραμματιστές τούς χαράζουν γραμμές από κάτω κι έπειτα τους δίνουν την πινακίδα τους να γράψουν, έτσι χαρακωμένη. Και τα υποχρεώνουν να γράφουν πάνω στην ευθεία όπου τα οδηγούν οι γραμμές. Το ίδιο κάνει και το κράτος. Μας έχει από κάτω χαραγμένους νόμους, όπως τους επινόησαν άξιοι νομοθέτες από παλιά. Και μας υποχρεώνει σύμφωνα με αυτούς να κυβερνάμε και να κυβερνιόμαστε. Εκείνον που θα πατήσει απ' έξω, τον υποβάλλει σε τιμωρία. Και αυτό το είδος τιμωρίας έχει κι εδώ σε σας και σε πολλά άλλα μέρη την ονομασία ευθύνες, σαν να μας λέει πως οι δικαστικές κυρώσεις ξαναφέρνουν στην ευθεία.

»Τόση φροντίδα λοιπόν γίνεται με κέντρο την αρετή, στον ιδιωτικό αλλά και στο δημόσιο βίο, κι εσένα Σωκράτη σου κάνει κιόλας εντύπωση και σε προβληματίζει αν η αρετή διδάσκεται; Ίσα ίσα το αντίθετο. Έπρεπε να σου 'κανε ακόμα πιο πολλή εντύπωση αν δεν ήταν κάτι που διδάσκεται.

»Γιατί λοιπόν από τους άξιους πατέρες γεννιούνται πολλές φορές ανάξια παιδιά; Να το καταλάβεις τώρα κι αυτό. Δεν είναι βέβαια κανένα παράδοξο, αν ήταν αλήθεια αυτά που έλεγα πιο πριν: ότι κανένας δηλαδή δεν πρέπει να είναι αμέτοχος από αυτή την πραγματική ιδιότητα που λέγεται αρετή, αν πρόκειται να υπάρξει πολιτεία. Γιατί αν είναι έτσι όπως τα λέω ―και με την πιο μεγάλη βεβαιότητα είναι έτσι― φέρε στη σκέψη σου κανένα άλλο από τα τεχνικά προσόντα ή από τα μορφωτικά εφόδια, όποιο προτιμάς. Υπόθεσε ότι πολιτεία δε θα μπορούσε να υπάρχει αν τάχα δεν είμαστε όλοι τεχνίτες στον αυλό, ως εκεί που θα μπορούσε να 'ναι τεχνίτης ο καθένας. Την τέχνη αυτή κι ανεπίσημα και δημόσια καθένας θα τη δίδασκε σε κάθε άλλον. Και παρατηρήσεις θα 'κανε σε όποιον δε θα 'παιζε καλά τον αυλό. Ούτε θα κρατούσε για τον εαυτό του την αποκλειστικότητα της τέχνης. Δηλαδή θα γινόταν όπως τώρα γίνεται στα θέματα της δικαιοσύνης και των νόμων. Κανείς δεν κρατά για τον εαυτό του την αποκλειστικότητά τους ούτε καμιά μυστικότητα σαν αυτή που κρατάμε στα διάφορα τεχνικά επαγγέλματα. Αυτό συμβαίνει θαρρώ γιατί του ενός η δικαιοσύνη κι η αρετή είναι ωφέλιμη και στον άλλο. Γι' αυτό καθένας μιλάει με όλη του τη διάθεση στον άλλο και τον κατατοπίζει στα θέματα του δικαίου και της νομιμότητας. Λοιπόν το ίδιο και στην τέχνη του αυλού, αν είχαμε κάθε καλή διάθεση και ελευθεροφροσύνη να διδάσκουμε ο ένας τον άλλο, τι θεωρείς πιο πιθανό, Σωκράτη: να γίνονταν άξιοι τεχνίτες του αυλού τα παιδιά των άξιων στην τέχνη του αυλού ή των ανάξιων; Εγώ βέβαια δε νομίζω τίποτε από αυτά, παρά όποιου το παιδί θα τύχαινε να γεννηθεί πιο προικισμένο από το φυσικό του για την τέχνη του αυλού θα ευδοκιμούσε μεγαλώνοντας κι όποιου δε θα 'χε τέτοιο φυσικό θα έμενε άσημο. Κι έτσι θα συνέβαινε πολύ συχνά να βγαίνει ένας ανάξιος από έναν άξιο τεχνίτη στον αυλό κι άλλο τόσο συχνά ένας άξιος από τεχνίτη ανάξιο. Πάντως όμως όλοι τους θα ήταν αρκετά καλοί τεχνίτες στον αυλό σε σύγκριση με τους αμέτοχους και τελείως ανίδεους από την τέχνη του αυλού.

»Με τον ίδιο τρόπο να φανταστείς τώρα και την άλλη περίπτωση: ότι κι ο άνθρωπος που εσύ θα τον έβλεπες να είναι ο πιο άδικος απ' όσους είναι αναθρεμμένοι μέσα σε ανθρώπινη συμβίωση με νόμους, είναι κι αυτός δίκαιος κι είναι ένας μάστορης στο είδος, δηλαδή σ' αυτή την πραγματικότητα. Έτσι θα 'πρεπε να τον εκτιμήσουμε σε σύγκριση με ανθρώπους χωρίς καθόλου παιδεία, δικαστήρια, νόμους ανάμεσά τους, που να μην έχουν καμιά δέσμευση να τους υποχρεώνει διαρκώς να φροντίζουν την αρετή, αλλά σαν να 'ταν τίποτε άγριοι. Τέτοιους «Άγριους» μας παρουσίασε ο ποιητής Φερεκράτης πέρσι, ξέρεις, στην παράσταση για τα Λήναια. Να βρισκόσουν αλήθεια κι εσύ ανάμεσα στους ανθρώπους αυτού του είδους, όπως βρέθηκαν τότε ανάμεσα στο χορό τους και κάτι άλλοι, οι μισάνθρωποι, και να δεις πώς θα παρακαλούσες να σ' έριχνε καλύτερα η τύχη σου πάνω σε καθάρματα τύπου Ευρύβατου ή Φρυνώνδα και με σπαραγμό θ' αναπολούσες την κακότητα που ξέρουμε στη δική μας ανθρώπινη συμβίωση. Τώρα βέβαια δείχνεις να σου κοστίζει, Σωκράτη, γιατί δάσκαλοι της αρετής είναι όλοι, καθένας ως εκεί που μπορεί, κι εσύ δε βρίσκεις κανένα. Επόμενο είναι: όπως κι αν ζητούσες "ποιος διδάσκει να μιλάμε ελληνικά;" δε θα 'βρισκες ούτε έναν. Θαρρώ επίσης ούτε αν ζητούσες "του κάθε χειροτέχνη μας τα παιδιά ποιος θα μπορούσε να τα διδάξει την ίδια τέχνη που τους την έχει μάθει κιόλας ο πατέρας τους, ως εκεί που ήταν σε θέση ο ίδιος ο πατέρας ή άλλοι από τους δικούς του, αν είναι ομότεχνοι ― αυτά τα παιδιά ποιος θα μπορούσε να τα διδάξει κι άλλο;" λέω λοιπόν, Σωκράτη, πως δε θα 'ταν εύκολο να βρεις έναν δάσκαλο γι' αυτά, ενώ είναι εύκολο να βρεις για τα τελείως ανίδεα. Το ίδιο και με την αρετή και με οτιδήποτε άλλο. Αλλά ας υπήρχε κάποιος που έστω και λίγο να ήταν ικανότερος από τους υπόλοιπους εμάς για να μας προχωρήσει στην αρετή, και να 'μαστε τότε κι ευχαριστημένοι!

»Τέτοιον θεωρώ λοιπόν τον εαυτό μου και ικανό μάλιστα πολύ περισσότερο από άλλους να βοηθήσω κάποιον για να γίνει ολοκληρωμένος κι άξιος. Κι όσο για το μισθό που ζητάω, μου αξίζει, κι ακόμα υψηλότερος μάλιστα, ως εκεί που φτάνει και του ίδιου του μαθητή μου η επιδοκιμασία. Με τέτοια κριτήρια έχω κανονίσει και τον τρόπο πληρωμής του μισθού μου ως εξής: μόλις ένας συμπληρώσει τα μαθήματά του κοντά μου, αν δεν έχει αντίρρηση, μου πληρώνει κιόλας την αμοιβή που ζητάω εγώ. Αν όμως έχει αντίρρηση, τότε πηγαίνει σ' ένα ναό, δηλώνει εκεί με όρκο ποια είναι η αξία των μαθημάτων μου κι αυτό το ποσόν το καταθέτει αμέσως.

»Σωκράτη, αυτός ήταν ο μύθος» είπε «κι αυτός ήταν ο λόγος που είχα να σου αναπτύξω, σχετικά με το ότι η αρετή είναι κάτι που διδάσκεται και έτσι παραδέχονται οι Αθηναίοι, κι επίσης ότι δεν αποτελεί παράδοξο να γεννιούνται από άξιους πατέρες ανάξια παιδιά κι από ανάξιους άξια, αφού και τα παιδιά του Πολύκλειτου, συνομήλικοι από 'δω του Πάραλου και του Ξάνθιππου, δεν αξίζουν τίποτα μπροστά στον πατέρα τους, το ίδιο μάλιστα συμβαίνει και με άλλων τεχνιτών τα παιδιά. Για τους αγαπητούς μας βέβαια από 'δω, εύστοχο δεν είναι από τώρα να τους το καταλογίσουμε αυτό. Ακόμα υπάρχουν γι' αυτούς ελπίδες. Είναι στ' αλήθεια νέοι».