Αρχαία ΕλληνικάΣυντακτικό

Αναφορικές προτάσεις

Αναφορικές ονομάζονται οι δευτερεύουσες προτάσεις που αναφέρονται σε όρο άλλης πρότασης, ο οποίος είτε υπάρχει είτε εννοείται. Όταν βρίσκονται σε στενή λογική σχέση με τον όρο που προσδιορίζουν, λειτουργούν ως αναγκαίοι προσδιορισμοί και κανονικά δε χωρίζονται με κόμμα. Αντίθετα, όταν περιλαμβάνουν πρόσθετες πληροφορίες που μπορεί να παραλειφθούν, ονομάζονται προσθετικές και χωρίζονται με κόμμα:

Γινώσκουσιν ἅπανθ' ἃ Φίλιππος παρασκευάζεται. [αναγκαίος προσδιορισμός]

Δερκυλίδας, ὅσπερ πολέμιος ἦν αὐτῷ, ἐν Ἀβύδῳ ἔτυχεν ὤν. [προσθετική]

N.E.: Αυτό είναι το βιβλίο που αγόρασα. / Έπαιζαν κοντά στο παράθυρο, το οποίο έβλεπε στον κήπο.

Οι δευτερεύουσες αναφορικές προτάσεις εισάγονται, όπως και στη Ν.Ε.:

α) Με αναφορικές αντωνυμίες: ὃς (ο οποίος, που), ὅστις (όποιος, ο οποίος), ὅσπερ (ο οποίος ακριβώς), ὅσος/ ὁπόσος (όσος), οἷος (τέτοιος που), ὁποῖος (όποιας λογής), ὁπότερος (όποιος από τους δύο), ἡλίκος/ὁπηλίκος (όσο μεγάλος), ὁποδαπός (από τον τόπο που): Κῦρος ἔχων οὗς εἴρηκα ὡρμᾶτο ἀπὸ Σάρδεων. / Οὐδέποτε τὴν μητέρα οὔτ' εἶπα οὔτ' ἐποίησα οὐδέν, ἐφ' ᾦ ᾐσχύνθη. [με εμπρόθετη αναφορική αντωνυμία]

β) Με αναφορικά επιρρήματα: ὅσον / ὅσω (όσο), οὗ/ ὅπου/ ἔνθα/ ὅποι (όπου), ᾖ / ὅπῃ (όπου, όπως), ἔνθεν/ ὅθεν / ὁπόθεν (απ' όπου), οἷον / οἷα (όπως, όπως ακριβώς), ὡς/ ὅπως (όπως), ὥσπερ/ ᾖπερ/ καθάπερ (όπως ακριβώς): Ἐκκλησίαν ἐποίησαν, ἔνθα δὴ ὁ Θρασύβουλος ἔλεξεν.

Τα ὅς, οὗ, ὅπου, ὅθεν, ὁπόθεν, ἔνθα, ἔνθεν έχουν δεικτική σημασία και εισάγουν κύρια πρόταση, όταν αναφέρονται στα προηγούμενα, βρίσκονται στην αρχή περιόδου ή ημιπεριόδου και δεν ακολουθεί άλλη κύρια πρόταση : Ὧν εἷς ἐγώ, ταύτην ἐμαυτῷ ῥαστώνην ἐξηῦρον. (Απ' αυτούς ένας εγώ, αυτό βρήκα ως ανακούφιση για τον εαυτό μου.) / Παρῄνει μεθορμίσαι εἰς Σηστόν· οὗ ὄντες ναυμαχήσετε, ἔφη. (Τους προέτρεπε να προσορμιστούν στη Σηστό· εκεί αν βρίσκεστε, θα ναυμαχήσετε, είπε.)

Οι δευτερεύουσες αναφορικές προτάσεις διακρίνονται σε: α) ονοματικές και β) επιρρηματικές.

Αναφορικές ονοματικές προτάσεις

Αναφορικές ονοματικές ονομάζονται οι δευτερεύουσες αναφορικές προτάσεις που χρησιμοποιούνται στον λόγο ως ονόματα: Οὐ καλὰ γ' ἦν ἃ ἔπραξα. (αυτά που έπραξα / οι πράξεις μου) N.E.: Όποιος ξέρει ας απαντήσει.

1. Εισαγωγή

Οι αναφορικές ονοματικές προτάσεις εισάγονται με αναφορικές αντωνυμίες: Ἀκούετε τοῦ νόμου τῆς φιλανθρωπίας ὃς οὐδὲ τοὺς δούλους ὑβρίζεσθαι ἀξιοῖ. / Ἐβουλόμην ἰσχύειν τοὺς νόμους οὗς ἐνομοθέτησεν ὁ Σόλων.

Μερικές φορές η αναφορική αντωνυμία δε βρίσκεται σε πτώση αιτιατική, όπως απαιτεί η σύνταξη του ρήματος της αναφορικής πρότασης, αλλά σε γενική ή δοτική, επειδή έλκεται από την πτώση (γενική ή δοτική) της λέξης την οποία προσδιορίζει. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται έλξη του αναφορικού: Ἐμέμνητο τῶν συμφορῶν ὧν ἔπαθεν. [αντί: τῶν συμφορῶν ἃς ἔπαθεν]

Ομοίως μπορεί να έλκεται ο προσδιοριζόμενος όρος από την πτώση της αναφορικής αντωνυμίας (αντίστροφη έλξη ή ανθέλξη): Τὴν οὐσίαν ἣν κατέλιπε τῷ υἱεῖ οὐ πλείονος ἀξία ἐστίν ἢ τετττάρων καὶ δέκα ταλάντων. [αντί: ἡ ουσία ἣν κατέλιπε]

2. Εκφορά

Οι αναφορικές ονοματικές προτάσεις εκφέρονται, ανάλογα με τη σημασία τους και τον χρόνο του ρήματος εξάρτησης (αρκτικό ή ιστορικό):

α) Όταν είναι προτάσεις κρίσης (άρνηση οὐ), με οριστική, δυνητική οριστική, δυνητική ευκτική και ευκτική του πλάγιου λόγου (ύστερα από ρήμα εξάρτησης ιστορικού χρόνου).

β) Όταν είναι προτάσεις επιθυμίας (άρνηση μή), με υποτακτική, ευχετική ευκτική, προστακτική και ευκτική του πλάγιου λόγου (ύστερα από ρήμα εξάρτησης ιστορικού χρόνου).

3. Συντακτικός ρόλος

Οι αναφορικές ονοματικές προτάσεις χρησιμοποιούνται στον λόγο, όπως και στη N.E., κυρίως ως:

α) Υποκείμενα (Y): Ὅστις ζῆν ἐπιθυμεῖ, πειράσθω νικᾶν. [Υ στα πειράσθω και νικᾶν]

β) Αντικείμενα (A): Ὃ σὺ μισεῖς, μὴ ποιήσῃς. [Α στο μὴ ποιήσῃς]

γ) Κατηγορούμενα (K): Οὗτός ἐστιν ὃς ψεύδεται. [αντί ὁ ψεύστης: Κ στο οὗτος]

δ) Ομοιόπτωτοι προσδιορισμοί (παραθέσεις, επεξηγήσεις, επιθετικοί προσδιορισμοί): Ἦν δέ τις Ἀπολλοφάνης, ὃς καὶ Φαρναβάζῳ ἐτύγχανε ξένος ὤν. [παράθεση στο Απολλοφάνης] / Ὦ Κλέαρχε, ἀπόφηναι γνώμην, ὅ,τι σοὶ δοκεῖ. [επεξήγηση στο γνώμην] / Τόδ' ἐστὶ τὸ στρατόπεδον ὃ κατεκαύθη ὑπὸ τῶν Συρακοσίων. [τό στρατόπεδον τό κατακαυθέν· επιθετικός προσδιορισμός στη λέξη τό στρατόπεδον]

ε) Ετερόπτωτοι προσδιορισμοί σε μια από τις πλάγιες πτώσεις: Βούλομαι λαβεῖν τι ὧν ἔχεις. [γενική διαιρετική]

Αναφορικές επιρρηματικές προτάσεις

Αναφορικές επιρρηματικές ονομάζονται οι δευτερεύουσες αναφορικές προτάσεις που αναφέρονται σε όρο της πρότασης εξάρτησης, ο οποίος υπάρχει ή εννοείται, αλλά συγχρόνως εκφράζουν και κάποια επιρρηματική σχέση. N.E.: Πηγαίνει όπου τον καλούν. [εκεί όπου]

1. Εισαγωγή

Οι αναφορικές επιρρηματικές προτάσεις εισάγονται με τα αναφορικά επιρρήματα οὗ, , ὅθεν, ἔνθεν ὅπου, ὅποι, ὅπῃ.

2. Εκφορά

Οι αναφορικές επιρρηματικές προτάσεις εκφέρονται όπως και οι αναφορικές ονοματικές.

3. Συντακτικός ρόλος

Οι αναφορικές επιρρηματικές προτάσεις χρησιμοποιούνται στον λόγο ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί τόπου ή τρόπου: Καταλαμβάνει τὰ κύκλῳ ὄρη τοῦ πεδίου, ὅθεν οἱ ξὺν Φιλώτᾳ ἐπισιτιεῖσθαι ἔμελλον. / Σῴζεσθε ὅπῃ δυνατόν ἐστι. (όπως, με όποιον τρόπο)

Από τις αναφορικές προτάσεις πολλές:

A. Εκφράζουν τις επιρρηματικές σχέσεις της αιτίας, του σκοπού, του αποτελέσματος και της υπόθεσης. Έτσι διακρίνονται σε:

1. Αναφορικές αιτιολογικές· εξαρτώνται κυρίως από ρήματα ψυχικού πάθους, εισάγονται συνήθως με τις αναφορικές αντωνυμίες ὅς, ὅστις, ὅσος, οἷος, εκφέρονται όπως οι αιτιολογικές προτάσεις και χρησιμοποιούνται ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί της αιτίας: Τὴν μητέρα ἐμακάριζον, οἵων τέκνων ἔτυχεν. [ὅτι τοιούτων τέκνων ἔτυχεν]

2. Αναφορικές τελικές· εξαρτώνται κυρίως από ρήματα κίνησης ή σκόπιμης ενέργειας, εισάγονται συνήθως με τις αναφορικές αντωνυμίες ὅς, ὅστις, εκφέρονται με οριστική μέλλοντα και χρησιμοποιούνται ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί του σκοπού: Μάρτυρας πεπόρισται, οἳ μαρτυρήσουσιν αὐτῷ. [ἵνα οὗτοι μαρτυρήσωσιν αὐτῷ]

3. Αναφορικές συμπερασματικές· εισάγονται συνήθως με τις αναφορικές αντωνυμίες ὅς, ὅστις, ὅσος, οἷος, εκφέρονται όπως οι συμπερασματικές προτάσεις και χρησιμοποιούνται ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί του αποτελέσματος. Συνήθως των προτάσεων αυτών προηγούνται οι λέξεις οὕτω(ς), τοιοῦτος, τοσοῦτος, τηλικοῦτος: Οὐδεὶς ἦν οὕτω φαῦλος, ὃς οὐκ ἂν ἔπραττε ταῦτα. [ὥστε οὗτος οὐκ ἂν ἔπραττε ταῦτα]

4. Αναφορικές υποθετικές· εισάγονται με αναφορικές αντωνυμίες και αναφορικά επιρρήματα, εκφέρονται όπως οι υποθετικές προτάσεις και σχηματίζουν με την κύρια πρόταση υποθετικούς λόγους όλων των ειδών: Οὐκ ἂν ἐπεχειροῦμεν πράττειν, ἃ μὴ ἠπιστάμεθα [εἴ τινα μὴ ἠπιστάμεθα: το αντίθετο του πραγματικού] / Οἱ τύραννοι ἀποκτεινύασι ὃν ἂν βούλωνται. [ἐάν τινα βούλωνται: αόριστη επανάληψη στο παρόν-μέλλον]

N.E.: Υπάρχουν και οι αναφορικές εναντιωματικές / παραχωρητικές: Όσο κι αν προσπαθώ, δεν τα καταφέρνω.

B. Δηλώνουν σύγκριση ή παρομοίωση και ονομάζονται αναφορικές παραβολικές ή παρομοιαστικές προτάσεις. Πιο συγκεκριμένα, εκφράζουν ποσό (ηλικία, μέτρο, βαθμό), ποιόν (ιδιότητα), τρόπο, και είναι συχνά ελλειπτικές ως προς το ρήμα: Ὅπως γιγνώσκετε, οὕτω καὶ ποιεῖτε.

N.E.: Κοιτούσε σαν να ζήταγε βοήθεια.

1. Εισαγωγή

Οι αναφορικές παραβολικές ή παρομοιαστικές προτάσεις εισάγονται:

α) Όταν εκφράζουν ποσό, με τις αναφορικές αντωνυμίες ὅσος, ὁπόσος, ἡλίκος, ὁπηλίκος και τα αναφορικά επιρρήματα ὅσον, ὅσῳ: Αἴτιον ἦν οὐχ ἡ ὀλιγανθρωπία τοσοῦτον ὅσον ἡ ἀχρηματία [αἴτιον ἦν].

β) Όταν εκφράζουν ποιόν, με τις αναφορικές αντωνυμίες οἷος, ὁποῖος: Συμβαίνει τοιοῦτον, οἷον καὶ τὰ νῦν [συμβαίνει].

γ) Όταν εκφράζουν τρόπο, με τα αναφορικά επιρρήματα ὡς, ὥσπερ, ὅπως, καθάπερ, περ, , οἷον, οἷα: Τὴν ἑαυτοῦ ἀδελφὴν δίδωσιν Σεύθῃ, ὥσπερ ὑπέσχετο. N.E.: Εισάγονται με τα καθώς, όπως, σαν να.

2. Eκφορά

Οι αναφορικές παραβολικές προτάσεις εκφέρονται με:

α) Απλή οριστική, όταν δηλώνουν το πραγματικό: Ἐμὲ ἠγάπα, ὥσπερ καὶ ὑμεῖς τοὺς ὑμετέρους παῖδας ἀγαπᾶτε.

β) Δυνητική οριστική, υποτακτική με ή χωρίς το αοριστολογικό ἄν, ευκτική με ή χωρίς το δυνητικό ἄν, όταν δηλώνουν το δυνατόν ή υποτιθέμενο (σπανιότερη εκφορά): Ὥσπερ οὖν ἐμοὶ ἂν ὠργίζεσθε καὶ ἠξιοῦτε δίκην τὴν μεγίστην ἐπιτιθέναι, οὕτως ἀξιῶ ὑμᾶς πονηροὺς αὐτοὺς νομίζειν. / Ἐξαρχῆς οὖν ὑμῖν, ὅπως ἂν δύνωμαι, διηγήσομαι τὰ πεπραγμένα. / Ταῦθ'οὕτως, ὥσπερ ἂν φήσαιμεν, ἔχειν συμφέρει.

3. Συντακτικός ρόλος

Οι αναφορικές παραβολικές προτάσεις χρησιμοποιούνται στον λόγο, όπως και στη N.E., ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί σύγκρισης - παρομοίωσης.