ΕπιπλέονΕπιπλέον

Α'. Σχεδιάγραμμα, Β'. Κείμενα, Γ'. Βιβλιογραφία

Θέμα: Σχολικός εκφοβισμός (μπούλινγκ)

Σχετικά θέματα:

Α'. Σχεδιάγραμμα

Θέμα: Σχολικός εκφοβισμός

Πρόλογος

Κυρίως Θέμα

Ειδολογικός χωρισμός

Ε1. Αίτια

Ε2. Συνέπειες

Τις περισσότερες φορές τα παιδιά που βιώνουν εκφοβισμό δεν το λένε σε κανένα γιατί:

Ε3. Τρόποι αντιμετώπισης

Γι’ αυτό οι γονείς θα πρέπει:

Επίλογος

Β'. Κείμενα

9 ερωτήσεις-απαντήσεις για το bullying

Λαΐνας Θοδωρής, εφ. Το Βήμα, 19/3/2015⇗

Όσα πρέπει να γνωρίζουμε για τον σχολικό εκφοβισμό. Τι οδηγεί κάποιον να κάνει bullying, τι σκέφτονται τα θύματα και τι πρέπει να προσέχουμε

9 ερωτήσεις-απαντήσεις για το bullying

Η συγκλονιστική ιστορία του νεαρού φοιτητή που έδωσε τέλος στη ζωή του στα Γιάννενα επανέφερε με τον πιο τραγικό τρόπο το φαινόμενο του bullying. Οι συζητήσεις και οι απορίες γύρω από το θέμα αυτό είναι πολλές. Ζητήσαμε από την Κατερίνα Παπανικολάου, ψυχολόγο, MSc Κλινικής Ψυχολογίας, απαντήσεις στα βασικότερα ερωτήματα γύρω από αυτό το κοινωνικό πρόβλημα θέτοντας στο επίκεντρο τον λεγόμενο «σχολικό εκφοβισμό» που λαμβάνει ολοένα και μεγαλύτερες διαστάσεις.

1. Τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός και πώς εκδηλώνεται;

Σχολικός εκφοβισμός είναι η σκόπιμη, απρόκλητη και επαναλαμβανόμενη επιθετική συμπεριφορά από μαθητές σε συμμαθητές τους με σκοπό την επιβολή και την πρόκληση σωματικού ή ψυχικού πόνου. Μπορεί να είναι σωματικός, που εκδηλώνεται με τραυματισμό και απειλή τραυματισμού, απρεπή αγγίγματα, κλείδωμα σε έναν περιορισμένο χώρο, ή λεκτικός, που εκδηλώνεται με συστηματική χρήση υβριστικών ή αγενών εκφράσεων, απειλών, ειρωνικών σχολίων και παρατσουκλιών. Μπορεί να εκδηλώνεται και με έμμεσες συμπεριφορές, μέσω της άσκησης επιρροής στην ομάδα των συνομηλίκων και τη διάδοση κακόβουλων φημών ώστε να αισθανθούν αντιπάθεια για κάποιον συμμαθητή τους με στόχο την κοινωνική του απομόνωση. Στις μέρες μας έχει προστεθεί ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός, με τη διάδοση ντροπιαστικών σχολίων, ειρωνικών εκφράσεων και παρατσουκλιών μέσω του Διαδικτύου, τον αποκλεισμό κάποιου από μια δικτυακή ομάδα, την αποστολή απειλητικών μηνυμάτων και τη χρήση ή παραποίηση των προσωπικών δεδομένων κάποιου ατόμου.

2. Ποιοι είναι οι θύτες;

Αρχηγός του εκφοβισμού είναι συνήθως ένα άτομο το οποίο αντλεί από την πράξη του ευχαρίστηση και κύρος και έχει επιρροή σε μια ομάδα ατόμων που ακολουθούν τη συμπεριφορά του για να πάρουν δύναμη και αναγνώριση. Οι θύτες είναι άτομα με εσωτερικευμένο θυμό και επιθετικότητα, που τα βγάζουν σε ένα άλλο άτομο, το οποίο επιλέγουν ως στόχο λόγω κάποιας αδυναμίας του σε σχέση με τους ίδιους.

3. Γιατί ένα θύμα bullying δεν μοιράζεται το πρόβλημα που αντιμετωπίζει και δεν ζητεί τη βοήθεια του φιλικού ή οικογενειακού περιβάλλοντός του;

Το θύμα ντρέπεται να μιλήσει για αυτό που του συμβαίνει ή ακόμη σκέφτεται πως ο ίδιος φταίει για τον χλευασμό αφού όταν κοιτάζεται στον καθρέφτη μπορεί να βλέπει ένα «ελάττωμα» για το οποίο χλευάζεται. Οσον αφορά το φιλικό περιβάλλον μπορεί να πιστεύει ότι αν μιλήσει για την επίθεση θα εκτεθεί απέναντι σε τρίτους και θα δεχτεί εκ νέου απόρριψη. Σε ό,τι αφορά την απόκρυψη του προβλήματος από την οικογένεια του, αυτό οφείλεται στο ότι το θύμα νιώθει πως ούτε εκεί θα βρει στήριξη - πιθανώς μάλιστα να φοβάται απόρριψη και από τους οικείους του.

4. Ποιες είναι οι ψυχικές επιπτώσεις του bullying τόσο στα θύματα όσο και στους θύτες;

Οι επιπτώσεις του bullying είναι σοβαρές: τα παιδιά-στόχοι φοβούνται να πάνε σχολείο και νιώθουν δυστυχισμένα όταν βρίσκονται εκεί. Η κοινωνική τους απομόνωση επεκτείνεται αφού οι άλλοι συμμαθητές μπορεί να αποφεύγουν την παρέα τους από φόβο ότι η επαφή μαζί τους θα μειώσει το κοινωνικό τους κύρος μέσα στο σχολείο, ή από φόβο μήπως επεκταθεί η επίθεση στο δικό τους πρόσωπο. Η αυτοεκτίμησή τους φθείρεται και μπορεί ακόμη να αναπτύξουν συμπτώματα κατάθλιψης και άγχους. Δυστυχώς οι επιπτώσεις συχνά δεν σταματούν με το τέλος του σχολείου, αλλά μπορεί να συνοδεύουν το άτομο και στην ενήλικη ζωή του.

Οσον αφορά τους θύτες, μπορεί να συνεχίσουν αυτό το πρότυπο συμπεριφοράς - με πιο εξελιγμένες, «ενήλικες» μορφές και αργότερα στη ζωή στις και κυρίως στον εργασιακό χώρο. Στις ακραίες περιπτώσεις τα παιδιά-θύτες που μπορεί να ανήκουν στην κατηγορία των παιδιών με διαταραχή διαγωγής εξελίσσονται σε παραβατικούς ενηλίκους με αντικοινωνική συμπεριφορά.

5. Τι είναι αυτό που θα οδηγήσει ένα θύμα bullying στο να αρχίσει να σκέφτεται την αυτοκτονία και πολύ περισσότερο να αποφασίσει να προχωρήσει σε αυτή την ενέργεια;

Η συστηματική επιθετικότητα που δέχεται το θύμα, η αδυναμία του να τη σταματήσει, το αίσθημα ντροπής για αυτό που υφίσταται, το οποίο δεν τον αφήνει να μιλήσει για το πρόβλημά του και να λάβει βοήθεια, τον κάνουν να αισθάνεται ανημπόρια (helplessness). Το αίσθημα της έλλειψης ελπίδας σχετίζεται περισσότερο με την αυτοκτονία από ό,τι σχετίζεται η παρουσία κατάθλιψης, σύμφωνα με έρευνες.

6. Κάποιος που σκέφτεται (ή που έχει αποφασίσει) να αυτοκτονήσει εκδηλώνει κάποιες συμπεριφορές που θα μπορούσε το φιλικό ή οικογενειακό του περιβάλλον ναδιακρίνει ώστε να προλάβει την αρνητική εξέλιξη;

Τα άτομα που κάνουν απόπειρα αυτοκτονίας συνήθως έχουν μιλήσει για αυτό άμεσα ή έμμεσα. Εμμεσες λεκτικές εκφράσεις «δεν αντέχω άλλο» μπορεί να μην είναι ένα απλό καθημερινό παράπονο αλλά να κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου ότι το άτομο βρίσκεται σε απόγνωση. Επίσης κάποιες συμπεριφορές μπορεί να υποδηλώνουν αυτοκτονικό ιδεασμό, όπως πειραματισμοί με δυνητικά θανατηφόρα μέσα (μαχαίρια, χάπια), διευθέτηση προσωπικών υποθέσεων, εκδραματίσεις μέσω ατυχημάτων.

7. Στην περίπτωση του νεαρού φοιτητή στα Γιάννενα προκαλεί εντύπωση ο τρόπος που επέλεξε να δώσει τέλος στη ζωή του, ο οποίος μοιάζει αντίθετος με τον χαρακτήρα και την ιδιοσυγκρασία του. Θα περίμενε κάποιος από ένα πολύ συνεσταλμένο, χαμηλών τόνων και πολύ φοβισμένο άτομο, όπως παρουσιάζεται τουλάχιστον στα ρεπορτάζ ότι ήταν ο αυτόχειρας, να επέλεγε έναν πιο απλό και λιγότερο οδυνηρό τρόπο να φύγει από τη ζωή. Υπάρχει κάποια εξήγηση για αυτή την επιλογή;

Συνήθως οι άντρες που αυτοκτονούν χρησιμοποιούν πιο βίαιες μεθόδους για να το κάνουν (μαχαίρι, σχοινί, πτώση στο κενό) σε σχέση με τις γυναίκες που επιλέγουν πιο «παθητικές» μεθόδους, συνήθως τη λήψη χαπιών. Η εκτίμηση του τόπου και του χρόνου που επιλέγει κανείς για να κάνει την απόπειρα είναι ενδεικτική και του πόσο αποφασισμένος είναι για να ολοκληρωθεί, αφού η επιλογή ενός απομονωμένου μέρους μειώνει τις πιθανότητες διάσωσης. Στην περίπτωση του νεαρού φοιτητή τα στοιχεία που γνωρίζουμε δείχνουν ότι ήταν αποφασισμένος να δώσει τέλος στη ζωή του και επέλεξε μια διαδικασία (χρόνο, τόπο, μέθοδο) που αυτό θα γινόταν χωρίς να βρει κάποιο εμπόδιο.

8. Τι πρέπει να κάνουν οι γονείς σε προληπτικό επίπεδο και τι πρέπει να προσέχουν; Ποιες είναι οι πιθανές ενδείξεις ότι το παιδί τους είναι θύμα bullying;

Υπάρχουν μια σειρά από σημάδια στη συμπεριφορά του παιδιού τα οποία πρέπει να απασχολήσουν τους γονείς. Αν το παιδί πηγαίνει στο σπίτι τραυματισμένο ή με σχισμένα ρούχα, αν αναφέρει πως χάνει αντικείμενα, αν παραπονείται συχνά ότι είναι άρρωστο, αν έχει δυσκολίες με τον ύπνο ή το φαγητό, αν είναι λυπημένο, αγχωμένο, θυμωμένο, αν δεν θέλει να πάει σχολείο, αν έχει λιγότερους φίλους από ό,τι είχε στο παρελθόν, αν δεν συμμετέχει σε κοινές δραστηριότητες με συμμαθητές του, αν εμφανίζει πτώση των επιδόσεών του στο σχολείο και γενικότερα αν το παιδί παρουσιάζει κάποια περίεργη ή ασυνήθιστη σε σύγκριση με το πρόσφατο παρελθόν συμπεριφορά, θα πρέπει οι γονείς να διερευνήσουν το ενδεχόμενο να έχει πέσει θύμα εκφοβισμού, δεδομένου ότι το παιδί από μόνο του δεν θα τους το εκμυστηρευθεί.

9. Τι πρέπει να κάνουν οι γονείς σε περίπτωση που διαπιστώσουν ότι το παιδί τους είναι θύμα bullying;

Πρέπει να πλησιάσουν το παιδί με διάθεση να ακούσουν και να κατανοήσουν, όχι να κρίνουν ή να θυμώσουν για αυτό που του συμβαίνει. Αυτό που έχει ανάγκη το παιδί είναι να νιώσει ασφαλές και αποδεκτό. Οι γονείς πρέπει να το βοηθήσουν να εκφράσει τα συναισθήματα και τις ανάγκες του. Να του επισημάνουν την αξία του και πως δεν φταίει το ίδιο που κάποιος άλλος τού επιτίθεται. Παράλληλα θα πρέπει να επικοινωνήσουν με το σχολείο για να ενημερωθούν για αυτό που συμβαίνει και για να συλλέξουν πληροφορίες γύρω από το θέμα. Θα πρέπει να υπάρξει μια δέσμευση από τη διεύθυνση του σχολείου ότι θα αναλάβει δράση ώστε να αντιμετωπιστεί η κατάσταση και να προστατευθεί το παιδί. Αν οι γονείς δουν ότι παρά τις ενέργειες και τα μέτρα που έχουν λάβει, κάποιες από τις ανησυχητικές συμπεριφορές του παιδιού συνεχίζουν να υπάρχουν, πρέπει να ζητήσουν τη βοήθεια ειδικού.

Η σιωπή κακοποιεί τα παιδιά

Παπαδημητρίου Λένα, εφ. Το Βήμα, 18/3/2015

Γιατί οι έλληνες γονείς πρέπει να πάψουν να φοβούνται και να αρχίσουν να μιλούν

Προ καιρού ένας αγαπητός φίλος μού εξιστόρησε μια μικρή, αλλά αρκούντως τραυματική εμπειρία που είχε η δωδεκάχρονη κόρη του. Ενα απόγευμα έλαβε από άγνωστο αποστολέα στο Viber (η εξαιρετικά δημοφιλής μεταξύ των εφήβων εφαρμογή για την ανταλλαγή μηνυμάτων, εικόνων, βίντεο κ.ο.κ.) το εξής: «Στείλε αυτό το μήνυμα σε άλλους 10, διαφορετικά θα πάθει κάτι κακό ένα αγαπημένο σου πρόσωπο». Η μικρή, που έχει την τύχη να μεγαλώνει σε ένα εξαιρετικά «προνομιούχο» περιβάλλον (υπό την έννοια ότι έχει δύο ευαισθητοποιημένους και ουσιαστικά παρόντες γονείς), έτρεξε θορυβημένη να το δείξει στον πατέρα της. Εκείνος αρχικά έστειλε μια οργισμένη προειδοποίηση στον αποστολέα. Τα μηνύματα όμως συνέχισαν να καταφθάνουν: «Στείλε αυτό το μήνυμα σε άλλους 10, διαφορετικά θα σε επισκεφθεί στον ύπνο σου ένα νεκρό κορίτσι».

Ο πατέρας ενεπλάκη για λίγες, ευτυχώς, ημέρες σε μια αυτοσχέδια noir καταδίωξη του διανοητικά διαταραγμένου που παρενοχλούσε το παιδί του στο κινητό τηλέφωνό του. Οταν τελικά κατάφερε να ξεμπλέξει το κουβάρι των ανώνυμων μηνυμάτων, συνειδητοποίησε ότι τα έστελνε μια συμμαθήτρια της κόρης του. Μια φοβισμένη συμμαθήτριά της που είχε λάβει και αυτή ένα τέτοιο μήνυμα στο κινητό της και απλώς υπάκουσε στον «εισβολέα». Ποια η διαφορά ανάμεσα στις δύο δωδεκάχρονες; Η μία το ανέφερε κατευθείαν στον πατέρα της. Η άλλη σιώπησε και βίωσε (ολομόναχη) τον τρόμο.

Οι ειδικοί προειδοποιούν ότι η σιωπή παραμένει ο ειδεχθέστερος «ανώμαλος», εκείνος που τραυματίζει βαθύτερα και πλέον ανεπανόρθωτα την παιδική ηλικία. Και όχι μόνο η προς μαζική κατανάλωση σιωπή (του τύπου «όλοι στη γειτονιά ξέραμε ότι είναι παιδόφιλος, αλλά δεν το λέγαμε»). Αλλά η άλλη, η οικόσιτη σιωπή, που στερεί από τα παιδιά τη σωστή πληροφόρηση και το θάρρος να ενημερώσουν τους γονείς τους για οτιδήποτε τα προβληματίζει, τα φοβίζει, τα κάνει να νιώθουν ανίσχυρα.

Η ελληνική οικογένεια (πόσω μάλλον η ελληνική οικογένεια της κρίσης με τους στρεσαρισμένους και υπεραπασχολημένους γονείς) εξακολουθεί να ζει με χαοτικά ταμπού. Και αυτή η διάχυτη «γονεϊκή αμηχανία» δεν αφορά μόνο θέματα ειδικού χειρισμού, όπως είναι η σεξουαλική κακοποίηση. Δεν είναι τυχαίο ότι σε πρόσφατη έρευνα οι έλληνες έφηβοι (ηλικίας 13-16 ετών) παραδέχονται ότι η «εκπαίδευσή» τους γύρω από το σεξ γίνεται πρωτίστως από τους φίλους τους και το Internet, αλλά ότι οι ίδιοι θα προτιμούσαν να ενημερώνονται από πιο αξιόπιστες πηγές: τους γονείς τους και το σχολείο.

Είχα την τύχη προσφάτως να συνομιλήσω με τον αμερικανό ειδικό στην παιδική σεξουαλική κακοποίηση Κρις Νιούλιν (είχε έρθει στην Αθήνα εν όψει του Κέντρου Ημέρας που εγκαινιάζεται στις αρχές Απριλίου από το Χαμόγελο του Παιδιού). Μου τόνισε ότι είναι υποκριτικό και αφελές να σιωπάς για κάτι που υπάρχει. Και, όπως μου εξήγησε, δεν είναι μόνο για τα «εξωτικά» περιστατικά (αυτά που πανικοβάλλουν κάθε πέντε χρόνια τους γονείς και «εξιτάρουν» τα media, όπως ο πρόσφατος «δράκος» του Περιστερίου) για τα οποία πρέπει να μιλήσουμε ανοιχτά. «Σκεφτείτε το, ως γονιός», μου είχε πει, «με ποιους ανθρώπους αφήνετε το παιδί σας; Σίγουρα όχι με τον οποιονδήποτε, αλλά με προπονητές, δασκάλους της μουσικής, μπέιμπι σίτερ, οικογενειακούς φίλους, θείους κ.λπ.». Δεν είναι μύθος, στα περισσότερα περιστατικά σεξουαλικής κακοποίησης θύτης είναι ένα πρόσωπο οικείο στο παιδί, που έχει κερδίσει (συχνά με περισσή μαεστρία) την αποδοχή του γονέα. «Σκεφτείτε το λίγο, τι ζητούν οι γονείς από τα παιδιά τους να προσέχουν σχεδόν σε καθημερινή βάση;» με ρώτησε ξανά ο Νιούλιν. Να μην καούν στο μάτι της κουζίνας ή να περάσουν με ασφάλεια τον δρόμο. Ούτε «κιχ» για τα «αγγίγματα» που πρέπει να προσέχουν, ούτε κουβέντα για τις «ιδιωτικές περιοχές» του σώματός τους που πρέπει να τις αγγίζουν μόνο συγκεκριμένοι άνθρωποι.

Ας μη μείνουμε στον πανικό που σκόρπισε ο παιδόφιλος με το βανάκι. Οι έλληνες γονείς πρέπει επιτέλους να πάψουν να είναι φοβισμένοι και αμήχανοι, πρέπει να πετύχουν (από νωρίς) τη διάνοιξη μιας διαρκούς διόδου επικοινωνίας με το παιδί τους. Γιατί η «γονεϊκή» σιωπή κακοποιεί τα παιδιά περισσότερο από το εκάστοτε «ανθρωπόμορφο τέρας» που εμφανίζεται - οι στατιστικές λένε σπάνια - στο αστυνομικό δελτίο.

Η κατασκευή της «ενδοσχολικής βίας»

lefterisp, https://lefterisp.wordpress.com, 11/12/2014

Η είδηση πέφτει σαν κεραυνός. Η Ελλάδα είναι στην τέταρτη θέση (ανάμεσα στις χώρες που μελετήθηκαν) στην έκταση του φαινομένου της «ενδοσχολικής βίας». Το συμπέρασμα είναι το ίδιο άμεσο: κάτι πρέπει να κάνουμε και μάλιστα το συντομότερο! Ποιο άκαρδο τέρας είναι στο κάτω-κάτω ευχαριστημένο με το γεγονός ότι τα παιδιά μας περνούν τόσο άσχημα στο σχολείο, με τραύματα που τους μένουν μέχρι τα γεράματα? (βάλε έναν αστερίσκο εδώ, θα δούμε ποιο είναι το πραγματικό άκαρδο τέρας προς το τέλος…).

Εδώ και λίγο καιρό λοιπόν, τα ελληνικά σχολεία (ακολουθώντας τη διεθνή μόδα) ζούνε στους ρυθμούς του φαινομένου αυτού. Μελέτες για το φαινόμενο, σεμινάρια για το φαινόμενο, επιτροπές και υπεύθυνοι για το φαινόμενο, «δράσεις» για το φαινόμενο. Λέω λοιπόν από την αρχή ότι για μένα το φαινόμενο αυτό είναι μια κατασκευή, μια επινόηση. Ακόμα περισσότερο, ισχυρίζομαι ότι η κατασκευή αυτού του φαινομένου έχει βαθύτερα και σκοτεινά κίνητρα, δηλαδή τη δημιουργία συναίνεσης στην ένταση του κοινωνικού ελέγχου και την πειθάρχηση της νεολαίας.

Πριν αρχίσουμε, ας διευκρινίσουμε κάτι πολύ βασικό. Η έννοια της «ενδοσχολικής βίας» δεν έχει να κάνει με κάποιον τοπολογικό προσδιορισμό της βίας, δηλαδή δεν σημαίνει «η βία που ασκείται στο χώρο του σχολείου». Η έννοια αυτή υποδηλώνει έναν ξεχωριστό, αυτόνομο τύπο βίας, που αναπτύσσεται στο Σχολείο και τροφοδοτείται απ’αυτό ή στην καλύτερη περίπτωση μια ειδική έκφανση της βίας στους εφήβους η οποία αποκτά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στο Σχολείο. Ποια ακριβώς είναι αυτά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και ποιος αυτός ο ξεχωριστός χαρακτήρας του φαινομένου «κανένα στόμα δεν το’βρε και δεν το’πε ακόμα». Όχι τυχαία. Όσο περισσότερη ασάφεια υπάρχει στους βασικούς όρους που περιγράφουν το φαινόμενο, τόσα περισσότερα περιστατικά μπορεί να χωρέσει και τόσο περισσότερο μπορεί να επεκταθεί ο επιθυμητός έλεγχος με την αφορμή του.

Μίλησα πριν για κατασκευή του φαινομένου, πράγμα που μπορεί να είναι αντίθετο με την καθημερινή εμπειρία μας με τα παιδιά. Τα παιδιά τσακώνονται, πλακώνονται, προσβάλουν συχνά το ένα το άλλο (και μάλιστα σκληρά). Ακόμη, κάνουν αποτυχημένες προσπάθειες να εκδηλώσουν τις πρωτόγνωρες γι’αυτά σεξουαλικές ορμές, δοκιμάζουν ρόλους, χειραγωγούν και χειραγωγούνται, λένε ψέματα και πολλά άλλα. Είναι αυτό κάτι νέο? Δεν αποτελούν όλα αυτά (μαζί με άλλα πολλά) μέρος τις διαδικασίας κοινωνικοποίησης του παιδιού? Ποιο είναι εκείνο το παιδί που μεγάλωσε χωρίς να πληγωθεί σωματικά ή «ψυχικά» από τους φίλους του? Ισχυρίζομαι εδώ ότι αυτός ο τρόπος (η μέθοδος της δοκιμής και του λάθους) είναι ο μόνος τρόπος που μαθαίνουμε και χτίζουμε την προσωπικότητά μας, συνεπώς ότι η απαίτηση για ένα παιδί που δεν θα πληγωθεί ποτέ και από τίποτα, είναι η συνταγή για έναν άνθρωπο χωρίς ιδιότητες, έναν άνθρωπο χωρίς την ανθρώπινη υπόσταση, δηλαδή την ικανότητα να βρίσκεται σε συνύπαρξη με άλλους ανθρώπους. Η αναγωγή όλων αυτών των παιδικών ή εφηβικών εμπειριών σε μια προβληματική κατάσταση με τον όρο «ενδοσχολική βία» ψυχιατρικοποιεί αυτόματα την παιδική ηλικία.

Επιμένω στον ισχυρισμό της κατασκευής. Το Σεπτέμβριο του 2013 ξεκίνησε στο ελληνικό Σχολείο η εκστρατεία καταγραφής των κρουσμάτων «ενδοσχολικής βίας» με σκοπό να προσδιοριστεί η έκταση του φαινομένου. Μιλάμε για μια εντελώς αυθαίρετη και αντιεπιστημονική διαδικασία. Σε κάθε σχολείο ορίστηκε ένας υπεύθυνος για την καταγραφή των περιστατικών. Ο υπεύθυνος αυτός ήταν ένας συνάδελφος από το σύλλογο διδασκόντων, πράγμα που σημαίνει ότι δεν ήταν ψυχολόγος, κοινωνιολόγος ή τέλος πάντων κάποιος που έχει ειδικευθεί στον τρόπο που συλλέγονται αυτά τα δεδομένα. Αυτό με τη σειρά του σημαίνει ότι κατέγραφε τα περιστατικά που ταίριαζαν στο μυαλό του σ’αυτό το αόριστο πράγμα που είναι η ιδέα της «ενδοσχολικής βίας», από έναν επαναλαμβανόμενο καυγά μέχρι ένα ατυχές ερωτικό «πέσιμο». Το αποτέλεσμα επιβεβαίωσε την από τα πριν επιβαλλόμενη αντίληψη: ότι το η έκταση της «ενδοσχολικής βίας» είναι σημαντική και πρέπει να ληφθούν μέτρα. Πρόκειται για μια τιτάνια λαθροχειρία. Όπως αντιλαμβάνεσαι, ο τρόπος που έγινε η συλλογή των στοιχείων προϋπέθετε την αποδοχή του φαινομένου που υποτίθεται ότι ανίχνευε!!! Ο τρόπος που έγινε η μελέτη λοιπόν, είναι ο κλασικός τρόπος που κατασκευάζονται οι κοινωνικές υστερίες, η μελέτη απλά υπηρετεί το συμπέρασμα που από την αρχή θέλαμε να εξάγαγουμε (με την ίδια λογική δικαιολογεί εδώ και χρόνια το αμερικανικό κράτος το βαθύ ρατσισμό του, με την ίδια λογική εδραιώθηκε η ισλαμοφοβία, με την ίδια λογική στήνεται κάθε κρατικά κατευθυνόμενη μαζική υστερία).

Αν όμως πρόκειται περί κατασκευής, τότε γιατί τόσος κόπος? Ποιο σκοπό εξυπηρετεί η συγκεκριμένη κατασκευή? Το είπα ήδη από την αρχή. Η κατασκευή αυτή προετοιμάζει το έδαφος για μια ευρεία συναίνεση στην όξυνση των πολιτικών πειθάρχησης της νεολαίας, πολιτικών που το κράτος έχει ανάγκη ειδικά μετά την τομή της εξέγερσης του Δεκέμβρη του 2008. Εάν το κράτος πείσει την κοινωνία ότι το Σχολείο είναι ένας χώρος που τα παιδιά κυρίως κινδυνεύουν, τότε εξασφαλίζεται η συναίνεση στις πολιτικές του εντεινόμενου αυταρχισμού και του καθολικού ελέγχου. Με τον ίδιο τρόπο που το πλαίσιο ελέγχου των εκπαιδευτικών, η Αξιολόγηση, πάτησε πάνω σε μια τεράστια εκστρατεία δυσφήμισης τους (ανισόρροποι, ανεπαρκείς, λουφαδόροι, φοροφυγάδες, παιδεραστές, ποιος θα ήθελε το παιδί του να μπλέξει με τέτοιους εκπαιδευτικούς?), το πλαίσιο ελέγχου και πειθάρχησης των νεολαίων θα επιβληθεί πάνω στην κατασκευή της ιδέας της «ενδοσχολικής βίας», θα επιβληθεί τελικά «για το καλό τους»…

Ακόμη περισσότερο, η ιδέα της «ενδοσχολικής βίας» έρχεται να καθίσει πάνω στον καθένα/μια από μας. Ο επιτακτικός τρόπος με τον οποίο απαιτείται η ανίχνευση (επιβεβαίωση όπως είπαμε πριν) της «ενδοσχολικής βίας» έχει κρεμάσει πάνω από κάθε μέλος της σχολικής κοινότητας ένα ερωτηματικό. Αυτό σημαίνει ότι το πλαίσιο αυτό επιτυγχάνει κάτι ακόμη μεγαλύτερο απ’αυτό που περιέγραψα πιο πριν, πετυχαίνει την «αυθόρμητη» εξάπλωση ενός γενικευμένου καθεστώτος ελέγχου απ’όλους προς όλους!

Για να μην παρεξηγηθώ, δεν βλέπω πίσω από την υστερία της «ενδοσχολικής βίας» κάποια συνωμοσία. Δεν πιστεύω ότι οι ιεραρχικές/ταξικές κοινωνίες χρειάζονται τις συνωμοσίες για να γεννήσουν μια κοινωνική υστερία. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι που ασχολούνται με το ζήτημα δεν είναι πιόνια κάποιου σκοτεινού κέντρου που προωθεί το ζήτημα, όμως μοιράζονται την ίδια ιδεολογία, το ίδιο σύνολο αξιών ή δεν έχουν αντιστάσεις απέναντί του. Αρκεί να αναφέρουμε ότι, κι εδώ είναι το εξαιρετικά ανησυχητικό, το στρατόπεδο της ριζοσπαστικής Αριστεράς τηρεί σιγή ισχύος για το θέμα, όταν δεν το αποδέχεται (η Αριστερά γενικά έχει παρασυρθεί εδώ και πολλά χρόνια σε μια απόλυτα οικονομίστικη θεώρηση του σχολείου με αποτέλεσμα τη σύγχυση που επικρατεί σήμερα μπροστά στις νέες εξελίξεις).

Στο ελληνικό Σχολείο η ιδέα της «ενδοσχολικής βίας» είναι σχετικά νεαρή. Με έναν ειρωνικό τρόπο το λανσάρισμά της συμπίπτει με την εποχή «το μνημόνιο είναι ευλογία». Είναι μέσα σ’αυτή την εποχή της Κρίσης και της καταστροφής εκατοντάδων χιλιάδων ζωών που το πλαίσιο της ιδέας της «ενδοσχολικής βίας» μου φαντάζει ακόμη πιο επικίνδυνο. Μέσα σ’αυτό το πλαίσιο τα προβλήματα των παιδιών εξατομικεύονται και συνεπώς ψυχολογικοποιούνται. Η βία ως μια κατάσταση που εξαπολύεται από το ίδιο το κράτος απέναντι στις ζωές μας και ποτίζει κάθε πτυχή τους, απλά εξαφανίζεται. Όλη η ιστορία πια είναι να δούμε «πού είναι το πρόβλημα» με το κάθε παιδί που μπαίνει στο μικροσκόπιο. Η βία εξετάζεται σαν μια ατομική υπόθεση και, ανεξάρτητα από το αν υπάρχουν τεχνικές που μπορεί να αμβλύνουν την κατάσταση, τελικά δικαιολογείται ως τέτοια και το σύστημα που την παράγει αθωώνεται πανηγυρικά. Δεν είναι λοιπόν ο κόσμος μας που έχει το πρόβλημα, είναι το κάθε παιδί. Αυτά τα ίδια παιδιά που πια δεν μπορούν να μας φέρουν το συμβολικό αντίτιμο για κάποιο μουσείο ή παράσταση, που δεν έχουν να πάρουν κάτι να φάνε στο διάλειμμα, που γυρνούν σπίτι για να ζήσουν το υπόλοιπο της μέρας με την απόγνωση των άνεργων γονιών τους, που για μέλλον βλέπουν την ερήμωση, αυτά τα παιδιά που δεν τα ακούει κανείς και μόνο τα λοιδορεί, είναι τα παιδιά που «έχουν προβλήματα».

Η εκστρατεία κατά της «ενδοσχολικής βίας» όμως έχει και μια άλλη λειτουργία. Μεταλλάσσει δραματικά τη σχέση εκπαιδευτικού-παιδιού. Ο παιδαγωγικός ρόλος του εκπαιδευτικού υποχωρεί μπροστά στο νέο ρόλο του παιδονόμου/ψυχολόγου/αξιολογητή. Το νέο σχολείο είναι ένα κάτεργο ολικού ελέγχου. Τα «στελέχη» είναι οι παιδονόμοι του εκπαιδευτικού, ο εκπαιδευτικός είναι ο παιδονόμος των μαθητών/ριων. Κάθε πόρτα ελεύθερης έκφρασης κλείνει ερμητικά μην τυχόν και βγει απ’αυτή κάτι «αποκλίνον». Η παιδαγωγική ελευθερία των εκπαιδευτικών καταργείται, η ελεύθερη έκφραση των παιδιών (σωματική, συναισθηματική, πνευματική) καταργείται επίσης. Το σχολείο διαμορφώνεται ως ένας χώρος στον οποίο επικρατούν τα «προληπτικά μέτρα». Οι υπέρμαχοι της ιδέας αυτής βέβαια έχουν (σαν πλασιέ ασφαλειών ζωής) πάντα κάποιο κακό λόγο να πουν για να σε πείσουν: κι αν κάποιος χτυπήσει το παιδί σου? Κι αν κάποιος το προσβάλλει? Δεν θα ήθελες ο χώρος του σχολείου να ελέγχεται απόλυτα ώστε να μην συμβούν αυτά? Κι αν οι εκπαιδευτικοί δεν φτάνουν να αστυνομεύσουν όλο το χώρο? Μήπως θα ήταν καλό να βάλουμε και μια κάμερα? Ή ακόμη, μήπως να σκεφτόμαστε έναν ανιχνευτή μετάλλων στην είσοδο? Ο κατάλογος της καταστροφολογίας δεν κλείνει φυσικά ποτέ. Η επιλογή ήταν πάντα η ίδια: ή «τα δίνουμε όλα» στην πρόληψη και τον έλεγχο, στην αστυνόμευση δηλαδή, ή οι προσπάθειές μας στρέφονται στη ρίζα του κακού, στο ίδιο το κοινωνικό σύστημα. Αλλά ποιος από τους γραφειοκράτες και τις επιτροπές θα ήθελε κάτι τέτοιο?

Μια ακόμη παράμετρος της υστερίας είναι ότι υπονομεύει την ίδια την παιδαγωγική πράξη. Έγραψα και παλιότερα ότι ένα από τα μεγαλύτερα λάθη που μπορούμε να κάνουμε θεωρώντας την Εκπαίδευση είναι το να την αντιμετωπίσουμε σαν μια συλλογή δεξιοτήτων και «γνώσεων» ενός συγκεκριμένου ατόμου. Η Εκπαίδευση είναι μια διαδικασία κοινωνική και ως τέτοια διδάσκει πολύ περισσότερα από τις «ξερές» γνώσεις των διαφόρων αντικειμένων. Μέσα στη σχολική τάξη, στη ζωή της τάξης, το παιδί μπορεί να πάρει σημαντικά μαθήματα. Μπορεί να εκτιμήσει την αξία της συνεργασίας, να συνειδητοποιήσει ότι έχει να μάθει ακόμη κι από τα λάθη των άλλων παιδιών, να αντιμετωπίσει το ενδεχόμενο να μην τα καταφέρει σε μια δοκιμασία και να κρίνει πού χρειάζεται βελτίωση, να σταθεί δίπλα σε ένα άλλο παιδί σε κάποιο πρόβλημά του ή ακόμη και σε μια σκανταλιά που σκάρωσε, να αστειευτεί και να αυτοσαρκαστεί, να προσπαθήσει να λύσει μια άσκηση Χημείας ενώ δεν μπορεί να πάρει τα μάτια του από το μπροστινό θρανίο που κάθεται ο έρωτάς του, να αγαπήσει τη γνώση σαν κάτι που κάνει όλη την τάξη λίγο καλύτερη. Το να λέει κάποιος ότι χρειαζόμαστε ένα ειδικό πρόγραμμα πρόληψης ενάντια στην «ενδοσχολική βία» σημαίνει ότι αυτόματα ακυρώνει το παιδαγωγικό ευεργέτημα της διδασκαλίας της «Ελένης» και την «Αντιγόνης», της προσπάθειας να λύσουμε όλοι μαζί ένα πρόβλημα Μαθηματικών, της κατανόησης των νόμων κίνησης της Φύσης και των Κοινωνιών. Με λίγα λόγια, είναι μια ευθεία παραδοχή ότι τελικά η Εκπαίδευση δεν μπορεί να σε κάνει καλύτερο άνθρωπο, ότι καλύτερο άνθρωπο σε κάνουν οι «δράσεις κατά της ενδοσχολικής βίας». Αν αναρωτιέσαι ποιες είναι αυτές οι δράσεις, δεν θα εκπλαγείς από την απάντηση: Διαλέξεις από «ειδικούς» (ψυχολόγους δηλαδή, μιας και είπαμε ότι τα παιδιά «έχουν πρόβλημα»), σεμινάρια της Αστυνομίας στα μικρά παιδιά (για να βελτιωθεί και το κλίμα μεταξύ του υποτελούς και του επιστάτη του), συζητήσεις στην τάξη για την καλή συμπεριφορά και «συμβόλαια τάξης» (έτσι, για να φορτώνεται το παιδί και με την παραπανίσια ενοχή ότι έσπασε και το συμβόλαιο αν κάνει μια βλακεία. Μια διαδικασία που αυτόματα το καθιστά αποδιοπομπαίο).

Αυτά λοιπόν είναι τα νέα της «ενδοσχολικής βίας». Τα παιδιά «έχουν προβλήματα». Όλως παραδόξως, τα πραγματικά προβλήματα που γεννά το εκπαιδευτικό μας σύστημα ούτε καν αναφέρονται στους τόμους που έχουν γραφεί τα τελευταία χρόνια. Η εξετασιομανία και η συνεχής αξιολόγηση/πιστοποίηση του παιδιού που τσακίζει κάθε φυσική δίψα για μάθηση, το τέρας των Πανελλαδικών Εξετάσεων που έχει οδηγήσει χιλιάδες παιδιά στην απόγνωση και δεκάδες ακόμη και στην αυτοκτονία, ο αυταρχισμός και η εντατικοποίηση, ο απίστευτος ανταγωνισμός που ισοπεδώνει το χαρακτήρα του παιδιού, το συνεχές ταξικό ξεσκαρτάρισμα. Ψάξε σε κάθε εγκύκλιο, σκάλισε τα πρακτικά κάθε σεμιναρίου και θα δεις ότι δεν υπάρχει ούτε λέξη για όλα αυτά, γιατί αυτό το σχολείο είναι που θέλουν τα αφεντικά. Αν λοιπόν καλοπροαίρετα λες «γιατί να μην κάνουμε κι αυτά τα προγράμματα κατά της βίας?», αναρωτήσου γιατί τόσα χρόνια το κράτος δεν έχει κάνει τίποτα για τα σοβαρά προβλήματα της Εκπαίδευσης παρά τους τόνους προτάσεων των εκπαιδευτικών?

Η άποψή μου είναι απλή. Τα προβλήματα της Εκπαίδευσης δεν λύνονται με περισσότερο έλεγχο, αλλά με περισσότερη Δημοκρατία και Ελευθερία. Ενιαίο, δημόσιο και δωρεάν, πολυτεχνικό σχολείο για όλα τα παιδιά, κατάργηση κάθε μορφής εξετάσεων και βαθμολογίας, σχολικές και μαθητικές κοινότητες που θα διοικούν αμεσοδημοκρατικά το σχολείο, γενναία αύξηση στη χρηματοδότηση για να μπορούν να γίνουν τα σχολεία χώροι που θα καλύπτουν όλες τις δημιουργικές ορμές της νεολαίας. Όλα αυτά, μαζί με την εμπλοκή ολόκληρης της τριμερούς σχολικής κοινότητας στους κοινωνικούς αγώνες για την απόκρουση της καπιταλιστικής επιθετικότητας και την κοινωνική αλλαγή. Στις φράσεις-κλισέ κάθε πολιτικού και «στελέχους» είναι ότι «το σχολείο πρέπει να διαμορφώνει υπεύθυνους πολίτες». Ε, ας το κάνουμε κάποια στιγμή πράξη αυτό, αλλά με ειλικρίνεια, όχι να λέμε «υπεύθυνους» και να εννοούμε «υποταγμένους»!

Ξέρω, κάθε φορά που φτάνω στον επίλογο, στο «δια ταύτα», ξυνίζεις τα μούτρα σου. Σου φαίνονται πολύ προπαγανδιστικά όλα αυτά που προτείνω και μάλλον ουτοπικά. Εντάξει, αν λοιπόν αυτά σου φαίνονται ουτοπικά, ας συνεχίσουμε να κάνουμε αυτό που κάναμε τόσα χρόνια μπας και φιλοτιμηθεί να δουλέψει. Ας εντείνουμε το πλαίσιο του Ελέγχου μέχρι να μην μπορούμε καν να ανασάνουμε. Τότε θα είμαστε όλοι ασφαλείς. Άνευροι και ψόφιοι, άβουλοι και μαριονέτες. Αλλά ασφαλείς…

Το bullying είναι λέξη... ελληνική!

Τσώλη Θεοδώρα, εφ. Το Βήμα, 21/9/2014

Τα κρούσματα σχολικού εκφοβισμού αυξάνονται ραγδαία στη χώρα μας. Εκεί δε που το πράγμα παίρνει θηριώδεις διαστάσεις είναι στο Διαδίκτυο. Η Ελλάδα έρχεται δεύτερη στην Ευρώπη σε περιστατικά ψηφιακής βίας

Το bullying είναι λέξη... ελληνική!

Ο δακτυλοδεικτούμενος της τάξης, το θύμα του εκφοβισμού τόσο στο σχολείο όσο και στους δρόμους του Internet, νιώθει πόνο ψυχικό αλλά και σωματικό

Τα σχολικά κουδούνια χτύπησαν για άλλη μια χρονιά πριν από λίγες ημέρες και μέσα στις αίθουσες χιλιάδες παιδιά θα προσπαθήσουν να κατακτήσουν και εφέτος γνώση, κοινωνικότητα, καλές επιδόσεις, όνειρα για το μέλλον. Σε αυτό το όμορφο κάδρο όμως υπάρχουν και γκρίζες φιγούρες. Πρόκειται για κάποια παιδιά – δυστυχώς ολοένα αυξανόμενα, σύμφωνα με τα ερευνητικά στοιχεία – για τα οποία οι σχολικές αίθουσες θα μοιάζουν με φυλακή, η αυλή του σχολείου με εκτελεστικό απόσπασμα και ο δρόμος από και προς το σχολείο στρωμένος με αγκάθια. Και αυτό διότι το μεγάλο «αγκάθι» μέσα τους θα είναι ο σχολικός εκφοβισμός που υφίστανται από τους συμμαθητές τους. Το bullying αποτελεί κατά τους ειδήμονες ένα φαινόμενο όχι μόνο υπαρκτό και στη χώρα μας αλλά συνεχώς εντεινόμενο – ελέω και της οικονομικής κρίσης –, το οποίο μάλιστα τα τελευταία χρόνια έχει βρει έναν μεγάλο «σύμμαχο», ο οποίος το βοηθά να γιγαντώνεται. Δεν είναι άλλος από το Διαδίκτυο, που όσα καλά προσφέρει, άλλα τόσα επικίνδυνα μπορεί να σημαίνει για τη ζωή των εφήβων αν γονείς, εκπαιδευτικοί αλλά και η Πολιτεία δεν έχουν τα μάτια τους δεκατέσσερα. Οσα θα διαβάσετε στις σελίδες που ακολουθούν μπορεί να σας κάνουν να φοβηθείτε, ιδιαιτέρως αν είστε γονείς. Ισως μόνο έτσι όμως μπορέσετε να καταλάβετε τον φόβο ενός θύματος του σχολικού εκφοβισμού, ώστε κάποτε με συντονισμένες κινήσεις στο όμορφο κάδρο του σχολείου να μην υπάρχουν πλέον γκρίζες φιγούρες αλλά μόνο εφηβικά χαμόγελα.

Πρόσφατα στη Βόρεια Ελλάδα (δεν αποκαλύπτουμε την πόλη για ευνόητους λόγους) μια 15χρονη μαθήτρια έπεσε... και ξαναέπεσε και ξαναέπεσε θύμα σωματικής και λεκτικής βίας από τους συμμαθητές της. Επρόκειτο για ένα παιδί με ιδιαιτερότητες στη συμπεριφορά, απομονωμένο και δύσθυμο, κυρίως λόγω προβλημάτων στο οικογενειακό περιβάλλον του, το οποίο όμως δεν ενοχλούσε κανέναν. Κάποιοι συμμαθητές όμως της έφηβης θεώρησαν «μαγκιά» να την ενοχλήσουν με τον χειρότερο τρόπο. Και όταν δεν μπορούσαν πια να το πράξουν εντός του σχολείου, επειδή τους πήραν είδηση και τους έγιναν οι σχετικές παρατηρήσεις, άρχισαν να την εκφοβίζουν μέσω Διαδικτύου. Μέσω του Internet συνεννοήθηκαν και μεταξύ τους οι «νταήδες» για το ραντεβού που θα αποδείκνυε για άλλη μία φορά την... εξουσία τους. Ετσι ένα απόγευμα περίμεναν τη 15χρονη στη στάση του λεωφορείου όπου ήξεραν ότι θα βρίσκεται μετά το μάθημά της και τη χτύπησαν αλύπητα. Η μικρή, η οποία δεν είχε μιλήσει στους γονείς της για τον εκφοβισμό που δεχόταν επί μακρόν, γύρισε εκείνη την ημέρα στο σπίτι πολύ τραυματισμένη σωματικά (και πόσο άραγε ψυχικά). Αρχικώς οι γονείς της απευθύνθηκαν στους γονείς των θυτών, οι οποίοι όμως αδιαφόρησαν, και τελικώς κατέληξαν στον ιατροδικαστή. Συγχρόνως έχει ξεκινήσει μια παρέμβαση στο πλαίσιο του σχολείου ώστε να μπει τέλος σε αυτή τη φοβερή και... φοβιστική (κυριολεκτικώς και μεταφορικώς) ιστορία. Η υπόθεση βρίσκεται σε εξέλιξη, ένα μεγάλο τραύμα όμως σε αυτό το κορίτσι έχει ήδη ανοιχτεί και κανένας δεν μπορεί να ξέρει τη δική του εξέλιξη...

Στη θέση τώρα της 15χρονης τοποθετήστε παιδιά οπουδήποτε ανά την Ελλάδα, διότι, όπως δείχνουν όλα τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία, το bullying ή αλλιώς ο σχολικός εκφοβισμός δεν γνωρίζει τόπους (ούτε καν σύνορα). Και μάλιστα, όπως σημειώνουν μιλώντας στο «Βήμα» οι ειδήμονες επί του θέματος, τα περιστατικά φαίνεται να αυξάνονται - πιθανότατα πρόκειται σε μεγάλο βαθμό για άλλη μία «παρενέργεια» της κρίσης, που πρωτίστως είναι κοινωνική και έχει άμεσο αντίκτυπο στην ψυχοσύνθεση των παιδιών κάνοντάς τα επιθετικά, καθιστώντας τα θύτες απίστευτων πράξεων (αλλά και μαζί θύματα ενός συστήματος το οποίο σίγουρα δεν δημιούργησαν τα ίδια και δεν ευθύνονται για αυτό). Τα σχολεία μόλις άνοιξαν και μαζί τους, δυστυχώς σε κάποιες περιπτώσεις, άνοιξε και ένας νέος κύκλος εκφοβισμού παιδιών από τους συμμαθητές τους - πρόκειται μάλιστα για έναν κύκλο που ξεφεύγει πλέον πολύ συχνά από τα όρια της αυλής του σχολείου και μετατρέπεται σε τσουνάμι μέσω του πιο βολικού «μέσου» που μας φέρνει πιο κοντά (ως φαίνεται όμως, κάποιες φορές επικίνδυνα κοντά), του Διαδικτύου.

Τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός

Ο νόμος του φόβου επικρατεί σε πολλά σχολεία - μάλιστα οι «νταήδες» μπορεί να δρουν μεμονωμένα ή σε ομάδες

Ας ξεκινήσουμε όμως από τους «ξύλινους» αλλά απαραίτητους ορισμούς προκειμένου να τεθεί ένα συγκεκριμένο πλαίσιο σχετικά με το τι ακριβώς σημαίνει σχολικός εκφοβισμός (school bullying). Επιστημονικώς λοιπόν, σύμφωνα με την Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου (ΕΨΥΠΕ), ως σχολικός εκφοβισμός ορίζεται η εσκεμμένη και επαναλαμβανόμενη βία και επιθετική συμπεριφορά με σκοπό την πρόκληση σωματικού ή και ψυχικού πόνου σε μαθητές από συμμαθητές τους, εντός και εκτός σχολείου. Για να σας το κάνουμε εικόνα, γενικώς ο σχολικός εκφοβισμός μπορεί να περιλαμβάνει σωματική βία (χτυπήματα, γροθιές κ.ά.), απειλές, εκβιασμούς, πειράγματα, «φαρμακερά» παρατσούκλια, κοροϊδία, διάδοση φημών, εσκεμμένο αποκλεισμό κάποιων παιδιών από κοινωνικές και σχολικές δραστηριότητες, σεξουαλική παρενόχληση, κλοπές των αντικειμένων του θύματος ή πρόκληση ζημιών σε αυτά.

Και αν όλα αυτά σάς ακούγονται υπερβολικά ή μακρινά, σαν σενάρια ταινιών, να ξέρετε ότι, όπως δείχνουν διαφορετικές έρευνες, τέτοια βίαια σενάρια παίζονται συχνά με άκρως αληθινούς «πρωταγωνιστές» μέσα στις σχολικές τάξεις.

Στοιχεία που συγκλονίζουν

Τα πιο πρόσφατα διαθέσιμα στοιχεία (2012) του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ) μαρτυρούν ότι το 8,5% των μαθητών αναφέρει ότι υφίσταται εκφοβισμό δύο-τρεις φορές τον μήνα, ενώ το 15,8% αναφέρει ότι εκφοβίζει τους άλλους δύο-τρεις φορές τον μήνα. Ενα στα τέσσερα αγόρια (ποσοστό 23,9%) αναφέρει σωματική βία το τελευταίο έτος έναντι 8,3% των κοριτσιών που εμπλέκονται συχνότερα σε λεκτική βία.

Σύμφωνα με τα ίδια στοιχεία, το 15,9% των εφήβων απάντησε ότι έχει υποστεί σωματική βία τον τελευταίο χρόνο, ενώ ένας στους δύο (49%, για την ακρίβεια) ανέφερε ότι κάτι τέτοιο τού έχει συμβεί τουλάχιστον μία φορά στη ζωή του. Λεκτικά πειράγματα ανέφερε ότι έχει υποστεί το 5,5%, ενώ το 4,4% έχει πέσει θύμα πειραγμάτων ή χειρονομιών σεξουαλικού περιεχομένου. Σημειώνεται ότι «Το Βήμα» ήλθε σε επαφή με τους υπευθύνους του ΕΠΙΨΥ, οι οποίοι ανέφεραν ότι η επόμενη σχετική έκθεση με τα στοιχεία για τον σχολικό εκφοβισμό βρίσκεται σε φάση επεξεργασίας και αναμένεται να δημοσιοποιηθεί μέσα στους επόμενους μήνες.

Παράλληλα μελέτη ειδικών του Τμήματος Ψυχιατρικής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων με επικεφαλής τον αναπληρωτή καθηγητή Ψυχιατρικής κ. Πέτρο Σκαπινάκη, η οποία περιελάμβανε 5.614 μαθητές 16-18 ετών από 25 Γενικά Λύκεια της χώρας, έδειξε ότι συνολικά περίπου 12% των μαθητών έχει υπάρξει θύμα επιθετικότητας, ενώ το 20% έχει εμπλακεί ως θύτης σε περιστατικά σχολικού εκφοβισμού. Πάντως συχνή εμπλοκή - δηλαδή τουλάχιστον μία φορά την εβδομάδα - είχαν (ευτυχώς) λιγότερα παιδιά (1,4% και 2,8% αντιστοίχως).

Η εξουσία του ισχυρού

Οπως εξηγεί ο κ. Σκαπινάκης μιλώντας στο «Βήμα», η μελέτη αυτή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων που «ακτινογραφεί» τον σχολικό εκφοβισμό ξεκίνησε λίγο πριν από την κρίση, και συγκεκριμένα το 2007, και η συλλογή των στοιχείων ολοκληρώθηκε το 2009, ωστόσο η ανάλυσή τους συνεχίζεται αποκαλύπτοντας συνεχώς ενδιαφέρουσες πτυχές του bullying. Μέσα στο 2015 η ερευνητική ομάδα αναμένεται να προχωρήσει σε νέα συλλογή δεδομένων τα οποία θα αποτυπώσουν και την επίπτωση της «λαίλαπας» που πέρασε πάνω από τη χώρα τα τελευταία χρόνια στα ποσοστά του σχολικού εκφοβισμού. Πάντως, κατά τον καθηγητή, ήδη οι κρούσεις παιδιών και των οικογενειών τους δείχνουν ότι το φαινόμενο λαμβάνει μεγαλύτερες διαστάσεις. «Πρόκειται για ένα εκτεταμένο φαινόμενο που δίνει λανθασμένα μηνύματα, με κυριότερο το ότι δεν είμαστε καθόλου ανεκτικοί στη διαφορετικότητα, όποια και αν είναι αυτή - είτε αφορά φυλή και χρώμα, είτε παιδιά με καλύτερες επιδόσεις από εμάς, τα οποία είναι και από τα κύρια θύματα του bullying, είτε παιδιά που δεν είναι τόσο κοινωνικά. Πρέπει να εξηγήσουμε ότι το bullying δεν αφορά έναν τσακωμό μεταξύ "τσαμπουκάδων". Κλείνει μέσα του μια ασυμμετρία δύναμης - οι δυνατοί εκφοβίζουν εκείνους που θεωρούν πιο αδύναμους. Και πρέπει να δείχνουμε μηδενική ανοχή σε τέτοια φαινόμενα, καθώς μπορεί να κοστίσουν πολύ σοβαρά στην ψυχική υγεία των θυμάτων στο μέλλον».

Κατάθλιψη και αυτοκτονίες

Ο σχολικός εκφοβισμός έχει βρει νέα μέσα για να γιγαντώνεται, με κυριότερο το Διαδίκτυο. Οι γονείς δεν θα πρέπει να αισθάνονται απαραίτητα ασφαλείς όταν το παιδί είναι «ήσυχο στο δωμάτιό του»

Ο κ. Σκαπινάκης τονίζει πως έχει αποδειχθεί ότι το έντονο bullying συνδέεται με κατάθλιψη, με αυτοκτονικό ιδεασμό, ακόμη και με αυτοκτονίες. «Ευτυχώς δεν έχουμε καταγράψει αυτοκτονίες παιδιών στη χώρα μας, αλλά στο εξωτερικό οι αυτοκτονίες εφήβων λόγω σχολικού εκφοβισμού συνεχώς αυξάνονται. Και για την Ελλάδα όμως, όσο το φαινόμενο εντείνεται, κανένας δεν μπορεί να γνωρίζει αν θα δούμε έφηβους αυτόχειρες στο μέλλον οι οποίοι έχουν πέσει θύματα σχολικού εκφοβισμού. Είναι χαρακτηριστικό ότι μελέτη της ομάδας μας που δημοσιεύθηκε το 2011 στο "BMC Psychiatry" έδειξε πως τα θύματα του bullying, και κυρίως αυτά που υφίσταντο σχολικό εκφοβισμό σε εβδομαδιαία βάση, εμφάνιζαν συχνότερα αυτοκτονικό ιδεασμό, κάτι πάντως που δεν φάνηκε να αφορά και τους θύτες. Μάλιστα η ιδέα της αυτοκτονίας φάνηκε να στοιχειώνει το μυαλό κυρίως των αγοριών που είχαν υποστεί τον εκφοβισμό». Το bullying λοιπόν μπορεί να σκοτώσει και τα περιστατικά αυτοκτονιών παιδιών-θυμάτων είναι πολλά. Μόνο τις τελευταίες ημέρες στη Βρετανία ένας 11χρονος πήρε υπερβολική δόση παυσίπονων και κατέληξε από καρδιακή προσβολή επειδή οι συμμαθητές του τον κορόιδευαν λόγω της... εξυπνάδας του. Λίγες εβδομάδες πριν και πάλι στη Βρετανία ένας 16χρονος και μια 15χρονη που υφίσταντο σχολικό εκφοβισμό επί έτη αποφάσισαν να βάλουν τέλος στη ζωή τους ενώ μέσα στην εβδομάδα που μας πέρασε, στη Φλόριδα, ένα 14χρονο αγόρι αυτοκτόνησε μέσα στις τουαλέτες του σχολείου του επειδή υφίστατο λεκτική και σωματική βία από τους συμμαθητές του λόγω του ότι ήταν... μικρόσωμο. Και ο μακάβριος κατάλογος συνεχώς μεγαλώνει...

Το προφίλ θυμάτων και θυτών

Ποιος είναι όμως αυτός ο υποτιθέμενος «αδύναμος κρίκος» της αλυσίδας του σχολείου που οι δυνατοί συμμαθητές του κρίνουν ότι πρέπει να... αποβληθεί με τον πιο σκληρό τρόπο από τη ζωή της τάξης; Στοιχεία των ερευνητών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων που δημοσιεύθηκαν το 2012 στο επιστημονικό περιοδικό «Child & Adolescent Psychiatry & Mental Health» σκιαγραφούν το «προφίλ» τόσο των θυτών όσο και των θυμάτων. Οπως φαίνεται, τα θύματα είναι συνήθως παιδιά που ξεφεύγουν από τον μέσο όρο είτε στις επιδόσεις είτε στην εμφάνιση είτε στη συμπεριφορά. «Μπορεί να είναι ένα παιδί υπέρβαρο ή παχύσαρκο, ένα παιδί κλειστό, ένας πολύ καλός μαθητής. Σε ό,τι αφορά τους θύτες, οι κακές επιδόσεις στο σχολείο και η ανεργία του πατέρα φάνηκε να αποτελούν ισχυρούς παράγοντες για τέτοιου είδους επιθετικές συμπεριφορές. Είναι επίσης αξιοσημείωτο ότι συχνά οι πατεράδες των θυτών ήταν ελεύθεροι επαγγελματίες. Πώς μπορεί να εξηγηθεί αυτή η σύνδεση; Συνήθως όταν ο πατέρας είναι μονίμως απών ως ελεύθερος επαγγελματίας που πασχίζει να τα καταφέρει εργασιακά σε έναν δύσκολο στίβο, το παιδί εκ των πραγμάτων μπαίνει σε ό,τι αφορά την ανατροφή του στον "αυτόματο πιλότο" και είναι πολύ πιο εύκολο να ξεφύγει. Είναι πιθανό πάλι οι ελεύθεροι επαγγελματίες να περνούν έστω και ασυναίσθητα επιθετικότερα μηνύματα στα παιδιά τους, καθώς και οι ίδιοι γίνονται πιο διεκδικητικοί για να επιβιώσουν στην αρένα του ελεύθερου επαγγέλματος» εξηγεί ο κ. Σκαπινάκης.

Η Ελλάδα στην κορυφή της ψηφιακής βίας

Τα κορίτσια συνήθως επιδίδονται σε λεκτική βία και από τα κύρια θύματα των κακόβουλων σχολίων τους είναι παιδιά που διαφέρουν στην εμφάνιση, όπως λόγω κάποιων περιττών κιλών

Ο σχολικός εκφοβισμός όμως έχει περάσει εδώ και καιρό τα σύνορα της αυλής του σχολείου τρέχοντας με ιλιγγιώδεις ταχύτητες στους ιντερνετικούς δρόμους. Πρόσφατη μελέτη σε εφήβους ηλικίας 14-17 ετών από επτά ευρωπαϊκές χώρες (Ελλάδα, Ισπανία, Πολωνία, Γερμανία, Ρουμανία, Ολλανδία και Ισλανδία) που διεξήχθη από κονσόρτσιουμ επιστημόνων με πρώτη συγγραφέα την κυρία Αρτεμη Τσίτσικα, επίκουρη καθηγήτρια Παιδιατρικής - Εφηβικής Ιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και επιστημονική υπεύθυνη της Μονάδας Εφηβικής Υγείας στη Β' Παιδιατρική Κλινική του Πανεπιστημίου Αθηνών στο Νοσοκομείο Παίδων «Π. & Α. Κυριακού», έδειξε ότι περισσότερα από δύο στα δέκα παιδιά (για την ακρίβεια, ποσοστό 21,9%) ανέφεραν ότι είχαν δεχθεί διαδικτυακό εκφοβισμό τους τελευταίους 12 μήνες από τη διεξαγωγή της μελέτης. Είναι μάλιστα αξιοσημείωτο ότι κύρια θύματα του διαδικτυακού εκφοβισμού ήταν τα κορίτσια (24,1% έναντι 21,9% στα αγόρια). Η χώρα μας φάνηκε να κρατά τη δεύτερη θέση στο διαδικτυακό bullying (26,8%), πίσω μόνο από τη Ρουμανία (37,3%). Τα χαμηλότερα ποσοστά κατεγράφησαν σε Ισπανία και Ισλανδία (13,3% και 13,5% αντιστοίχως). Και βέβαια ο εκφοβισμός αυτός στοιχίζει ακριβά στην ψυχική υγεία των θυμάτων, σύμφωνα με τις ίδιες τις δηλώσεις τους. Ενας στους δύο εφήβους που τον υφίσταται αναφέρει ότι επηρεάστηκε αρνητικά αρκετά ως πολύ, κάτι που φαίνεται να αντικατοπτρίζεται και στη συμπεριφορά, αφού ο διαδικτυακός εκφοβισμός αποδείχθηκε ότι συσχετίζεται με συναισθηματικά προβλήματα και προβλήματα συμπεριφοράς. Οι ερευνητές τονίζουν με βάση τα ευρήματα ότι «ο διαδικτυακός εκφοβισμός αποτελεί ένα σημαντικό πρόβλημα που αφορά περισσότερους από έναν στους πέντε ευρωπαίους εφήβους που συμμετείχαν στη μελέτη. Η αντιμετώπιση του φαινομένου αποτελεί ανάγκη και απαιτείται πολιτικός σχεδιασμός που να στοχεύει στην πρόληψή του».

Η επιθετικότητα της ανωνυμίας

Οπως επισημαίνει στο «Βήμα» η κυρία Τσίτσικα, το Διαδίκτυο φαίνεται να «λύνει τα χέρια» των θυτών καθιστώντας ακόμη πιο εύκολο, χωρίς κανέναν έλεγχο, τον εκφοβισμό συμμαθητών τους. «Χαρακτηριστικό της κακής δύναμης του Διαδικτύου που τρέφει το cyberbullying είναι ένα περιστατικό που αντιμετωπίσαμε στη Μονάδα Εφηβικής Υγείας. Ενα έφηβο κορίτσι είχε ανεβάσει στο Διαδίκτυο ένα "χαζούλικο" βίντεο. Αυτό το βίντεο έγινε ο εφιάλτης της. Οι συμμαθητές της άρχισαν να την κοροϊδεύουν ασταμάτητα, την απομόνωσαν πλήρως και εκείνη εμφάνισε πολύ σημαντική δυσλειτουργία, με αποτέλεσμα ακόμη και να εγκαταλείψει για ένα διάστημα το σχολείο. Το Τμήμα Ασφαλείας Διαδικτύου της Μονάδας μας προσπάθησε να κατεβάσει το υλικό, κάτι που δεν κατέστη δυνατόν. Το κοριτσάκι αυτό υπέστη πολύ σοβαρή βλάβη από αυτή τη φαινομενικά "χαζούλικη" ιστορία». Η ειδικός εξηγεί ότι το Διαδίκτυο προσφέρει ανωνυμία και κάνει παιδιά που στον φυσικό κόσμο θεωρούνται μέτρια να διαπρέπουν στον εικονικό κόσμο, ο οποίος τους χαρίζει, με λανθασμένο τρόπο, τη χαμένη αυτοπεποίθησή τους. «Εχουν το Διαδίκτυο για δεκανίκι και αισθάνονται ότι τους προσδίδει δύναμη. Ετσι τα παιδιά αυτά νιώθουν ξαφνικά άτρωτα και βγάζουν όλα τα συσσωρευμένα αρνητικά συναισθήματά τους επάνω στους αθώους συμμαθητές τους».

Απουσία και ψευδαισθήσεις γονέων

Και μέσα σε όλα αυτά, πού βρίσκονται οι γονείς; Η κυρία Τσίτσικα σημειώνει ότι τα περιστατικά bullying είναι μεμονωμένα στο Δημοτικό, ίσως επειδή υπάρχει καλύτερος έλεγχος των δασκάλων και των γονέων επάνω στα παιδιά. Στο Γυμνάσιο όμως, σε συνδυασμό με τη δύσκολη φάση της εφηβείας, τα περιστατικά αυξάνονται. Στη δίνη της κρίσης μάλιστα που βιώνει τα τελευταία χρόνια η χώρα μας, συχνά οι γονείς, προσηλωμένοι στο πώς θα εξασφαλίσουν τα απαραίτητα για την επιβίωση της οικογένειάς τους, είναι απόντες από την εφηβεία των παιδιών τους. «Δεν είναι τυχαίο ότι μέσα στην κρίση τα τηλεφωνήματα στη Μονάδα μας για bullying αυξήθηκαν. Ενας γονέας που είναι άνεργος και ψάχνει καθημερινά δουλειά ή που αντιθέτως εργάζεται ατελείωτες ώρες για να τα βγάλει πέρα, ακόμη και σε δύο ή περισσότερες δουλειές, είναι επόμενο να παραμελεί την επικοινωνία με το παιδί του. Συγχρόνως πολλοί γονείς έχουν πλήρη άγνοια του Διαδικτύου και των κινδύνων του. Θεωρούν πως όταν το παιδί τους βρίσκεται στο δωμάτιό του μπροστά στον υπολογιστή είναι ασφαλές. Αλλά τα άσχημα του Διαδικτύου, μεταξύ των οποίων και το bullying, καραδοκούν πίσω από τις κλειστές πόρτες».

Σωματικά συμπτώματα για θύματα και θύτες

Ακόμη και αν ένα παιδί δεν μιλήσει στους γονείς του για το ότι έχει εμπλακεί σε bullying - είτε ως θύτης είτε ως θύμα -, κάτι που συχνά συμβαίνει λόγω φόβου ή ντροπής, μπορεί το σώμα του να «φωνάζει» το πρόβλημα, φθάνει οι γονείς να δουν τα σημάδια. Μελέτη που δημοσιεύθηκε πριν από μερικές ημέρες από την ομάδα του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων στο «ΒΜC Research Notes» και περιελάμβανε 2.427 παιδιά 16-18 ετών από σχολεία της χώρας έδειξε ότι τα θύματα του σχολικού εκφοβισμού συχνά αναφέρουν πόνους στη μέση, ζαλάδες και κόπωση. Οσο για τους θύτες, η συχνότερη αναφορά τους σε σωματικά συμπτώματα αφορούσε πόνους στη μέση. Τόσο οι θύτες όσο και τα θύματα ανέφεραν επίσης προβλήματα στον ύπνο και πόνους στην κοιλιά. Σχολιάζοντας τα ευρήματα ο κ. Σκαπινάκης εξηγεί ότι «πολλά παιδιά εκφράζουν μέσω των σωματικών συμπτωμάτων τους αυτό που τους κατατρώγει τη ζωή και δεν μπορούν να το εκφράσουν με λέξεις».

Και βέβαια δεν είναι μόνο οι γονείς που οφείλουν να «μυρίζονται» το bullying ώστε να σώσουν εγκαίρως τα παιδιά τους. Είναι πρωτίστως η Πολιτεία, η οποία πρέπει να προλαμβάνει τέτοιες καταστάσεις και όταν δεν καταφέρνει να τις προλάβει τουλάχιστον να παρεμβαίνει εγκαίρως ώστε να γίνεται το μικρότερο δυνατό κακό. Τι κινήσεις έχουν γίνει προς αυτές τις κατευθύνσεις και αν έχουν γίνει, επαρκούν; Οπως αναφέρει στο «Βήμα» η κυρία Τατιάνα Γκάτσα, συντονίστρια Δράσεων Πρόληψης Σχολικής Βίας και Εκφοβισμού του υπουργείου Παιδείας στην Περιφέρεια της Ηπείρου (σημειώνεται ότι έχουν τοποθετηθεί 13 τέτοιοι συντονιστές σε ολόκληρη την Ελλάδα, ένας σε κάθε Περιφέρεια), έχουν γίνει κινήσεις τόσο σε επίπεδο χώρας όσο και σε επίπεδο ΕΕ. Εχει δημιουργηθεί ένα Ευρωπαϊκό Δίκτυο Antibullying στο οποίο συμμετέχουν 13 χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας, με πληθώρα δράσεων, ενώ στο τέλος του 2012 το υπουργείο Παιδείας ίδρυσε Παρατηρητήριο ενάντια στον Σχολικό Εκφοβισμό, το οποίο διαχειρίζεται τα «εργαλεία» που πρέπει να χρησιμοποιηθούν στην εκπαίδευση για την πάταξη του φαινομένου. Σε κάθε περίπτωση, παρά τις θετικές αυτές κινήσεις, η κυρία Γκάτσα υπογραμμίζει ότι «είμαστε σε πρώιμα στάδια τόσο στην πρόληψη όσο και στην αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού. Είναι πολλά αυτά που πρέπει να γίνουν, και κυρίως τώρα, μέσα στην κρίση η οποία εντείνει το φαινόμενο: απαιτούνται κοινωνικές μορφές βοήθειας, ιδίως σε οικογένειες με προβλήματα επιβίωσης, απαιτείται συνεχής ψυχολογική υποστήριξη στους θύτες και στα θύματα. Ολα αυτά όμως πώς θα καταστούν δυνατά όταν υπάρχουν σημαντικές ελλείψεις προσωπικού όπως είναι οι ψυχολόγοι;».

Η ομαδική βία κερδίζει έδαφος

Ο κ. Γρηγόρης Μιχάλης, ο οποίος αντιμετωπίζει περιστατικά σχολικού εκφοβισμού λόγω της θέσης του ως υπευθύνου του Συμβουλευτικού Σταθμού Νέων Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης στον Νομό Ιωαννίνων (υπάρχει ένας τέτοιος σύμβουλος ψυχικής υγείας σε κάθε νομό της χώρας), αναφέρει ότι με βάση τα αιτήματα για bullying που δέχεται υπάρχει πράγματι πρόβλημα με τον εκφοβισμό στα ελληνικά σχολεία. Και εκείνος σημειώνει από την πλευρά του ότι «παρατηρείται ένταση του φαινομένου με την κρίση, καθώς οι αυξανόμενες δυσκολίες στην οικογένεια αντικατοπτρίζονται στο παιδί. Μάλιστα το τελευταίο διάστημα καταγράφονται και περιστατικά ομαδικής βίας. Δημιουργούνται ομάδες - κυρίως στις τελευταίες τάξεις του Γυμνασίου ως και τη Β' Λυκείου - που στοχοποιούν άτομα και διαπράττουν βίαιες πράξεις εναντίον τους». Ο κ. Μιχάλης, από την επαφή του με το bullying, «χαρτογραφεί» τη συμπεριφορά των θυμάτων αλλά και του περίγυρου: «Τα θύματα αργούν να μιλήσουν στους γονείς για το πρόβλημα, αλλά όταν τελικώς μιλήσουν τόσο σε αυτούς όσο και σ' εμάς είναι ασυγκράτητα, κραυγάζουν για βοήθεια. Οι γονείς των θυτών πάλι συχνά δεν δέχονται το πρόβλημα, ενώ οι γονείς των θυμάτων πράττουν και εκείνοι λάθη, καθώς λένε στο παιδί τους να εκδικηθεί και εκείνο τον θύτη. Κάτι τέτοιο όμως δεν έχει αποτέλεσμα. Χρειάζεται λοιπόν εκπαίδευση για το bullying τόσο στα παιδιά, και μάλιστα από το Δημοτικό, όσο και στους γονείς».

Αυτή τη στιγμή οι δράσεις εντός του σχολείου είναι κυρίως κατασταλτικές, αφού δεν υπάρχει η κατάλληλη εκπαίδευση εξ απαλών ονύχων, μας πληροφορεί ο κ. Μιχάλης. «Μετά την αναφορά για τέτοια περιστατικά γίνονται παρεμβάσεις όπως η ψυχολογική υποστήριξη του θύματος αλλά και ο σχεδιασμός πρωτοβουλιών όπως η ευαισθητοποίηση των μαθητών κυρίως μέσω βιωματικών δράσεων: οι μαθητές αναλαμβάνουν να προστατεύσουν τον συμμαθητή τους από τους θύτες, διαδραματίζουν ενεργό ρόλο. Η τεχνική αυτή έχει φανεί ότι αποδίδει, καθώς κάνει το θύμα να νιώθει αποδεκτό από τους συμμαθητές του, ενώ παράλληλα αποτρέπει τους θύτες να συνεχίσουν τον εκφοβισμό. Και βέβαια υπάρχει συνεργασία του Συμβουλευτικού Σταθμού Νέων με τους εκπαιδευτικούς για σωστή καθοδήγηση στην τάξη αλλά και για τη διαχείριση των γονέων θυτών και θυμάτων».

Το θέμα βέβαια είναι να φθάσει εκείνη η ημέρα κατά την οποία η καταστολή δεν θα χρειάζεται, αφού το bullying θα έχει «σβηστεί» από τον σχολικό πίνακα. Διαφορετικά θα συνεχίσει να... σβήνεται το μέλλον αθώων παιδιών.

Γραμμές βοήθειας απέναντι στον φόβο

Γραμμή αποκλειστικά για εκπαιδευτικούς: 11130

Είναι μια γραμμή αποκλειστικά για εκπαιδευτικούς που θέλουν να μιλήσουν για θέματα που αφορούν τον εκφοβισμό. Η γραμμή λειτουργεί καθημερινά από τις 08.30 ως τις 14.00.

Ευρωπαϊκή Γραμμή στήριξης παιδιών και εφήβων 116 111

Η ευρωπαϊκή «Γραμμή στήριξης παιδιών και εφήβων 116 111» είναι μια συμβουλευτική τηλεφωνική γραμμή αποκλειστικά για παιδιά και εφήβους μέχρι 18 ετών. Μπορεί να τηλεφωνήσει ανώνυμα οποιοδήποτε παιδί νιώθει την ανάγκη βοήθειας, υποστήριξης ή συμβουλής σε θέματα ψυχικής υγείας, για οτιδήποτε μπορεί να το απασχολεί, χωρίς κόστος, από κινητό ή σταθερό τηλέφωνο.

«Γραμμή-Σύνδεσμος 801 801 1177» για την ψυχοκοινωνική υγεία παιδιών και εφήβων

Η γραμμή απευθύνεται αποκλειστικά σε γονείς και ενηλίκους που θέλουν να μιλήσουν για κάποιο θέμα ψυχικής υγείας που τους απασχολεί σε σχέση με ένα παιδί ή έναν έφηβο. Λειτουργεί από Δευτέρα ως και Παρασκευή από τις 09.30 ως τις 20.30 και Σάββατο από τις 09.30 ως τις 14.00.

Μονάδα Εφηβικής Υγείας (Β' Παιδιατρική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών, Νοσοκομείο Παίδων «Π. & Α. Κυριακού»)

Γραμμή χωρίς χρέωση: 8001180015

Σελίδα του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων για τους εφήβους

http://stressteen.stress.gr/

Σελίδα του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων για την πρόληψη της αυτοκτονικότητας στους νέους

http://helpsuicide.wordpress.com/

Εθνική Τηλεφωνική Γραμμή για τα Παιδιά SOS: 1056

Σε αυτή την τηλεφωνική γραμμή του Χαμόγελου του Παιδιού ο καθένας μπορεί να τηλεφωνήσει δωρεάν και ανώνυμα. Η γραμμή που λειτουργεί όλο το 24ωρο είναι στελεχωμένη με κοινωνικούς λειτουργούς και ψυχολόγους οι οποίοι προσφέρουν τηλεφωνική υποστήριξη για τη διαχείριση φαινομένων όπως ο σχολικός εκφοβισμός.

Τεντωμένες «κεραίες» οι γονείς

Τις περισσότερες φορές τα θύματα του εκφοβισμού σιωπούν καθώς φοβούνται, ντρέπονται, νιώθουν ότι φταίνε, αλλά συγχρόνως στο μυαλό τους κλωθογυρίζει ότι θα απογοητεύσουν τους γονείς τους με την «αδυναμία» τους. Για τον λόγο αυτόν οι γονείς πρέπει να είναι άκρως προσεκτικοί ώστε να «διαγνώσουν» εγκαίρως το πρόβλημα.

Είναι σημαντικό να παρατηρούν τη συμπεριφορά του παιδιού τους. Οποιαδήποτε ξαφνική, χωρίς εμφανές αίτιο αλλαγή στη συμπεριφορά, στη διάθεση, στην όρεξη, στον ύπνο, στη σχολική επίδοσή τους αλλά και στη γνώμη που εκφράζουν για κάποια άτομα θα πρέπει να τους προβληματίσει και να τους οδηγήσει στο να διερευνήσουν με διακριτικό τρόπο τι μπορεί να συμβαίνει.

Αν αντιληφθούν ότι το παιδί τους βιώνει εκφοβισμό θα πρέπει να προσπαθήσουν να κουβεντιάσουν μαζί του τόσο γενικά για το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού όσο και ειδικά για την εμπειρία του.

Σε κάθε περίπτωση πρέπει να απενοχοποιήσουν το παιδί και να του εξηγήσουν ότι κανένας δεν έχει το δικαίωμα να του φέρεται άσχημα.

Πρέπει να επιβραβεύουν το παιδί που ήταν δεκτικό στη συζήτηση για την εμπειρία του με τον σχολικό εκφοβισμό και αποκάλυψε σημαντικά πράγματα για αυτήν.

Το μεγαλύτερο λάθος είναι να βάλουν το παιδί τους που έχει υποστεί τον εκφοβισμό σε διαδικασία αντεκδίκησης, καθώς τέτοιες «στρατηγικές» δεν έχουν κανένα αποτέλεσμα.

Πρέπει να δείξουν στο παιδί ότι έχει μεγάλη σημασία η επικοινωνία του με τους δασκάλους ή τους καθηγητές του και να του εξηγήσουν τη διαφορά μεταξύ του «μαρτυράω» και του «ζητώ βοήθεια».

Ας θυμούνται πάντα ότι στόχος τους είναι να βοηθήσουν το δικό τους παιδί και όχι να τιμωρήσουν τον θύτη.

Είναι απολύτως απαραίτητη η επικοινωνία με τον δάσκαλο ή τους καθηγητές του παιδιού.

Πηγή: Το Χαμόγελο του Παιδιού

Τρία στα δέκα Ελληνόπουλα θύματα ή θύτες μπούλινγκ

Άννα Στεργίου, εφ. Ελευθεροτυπία, 7/3/2014

Λεκτική βία, εκφοβισμός με απειλές, σπρωξιές, μπουνιές, κλοτσιές ή ακόμη και με τη χρήση μαχαιριών, στην πιο ακραία μορφή. Τα τρία στα δέκα Ελληνόπουλα έχουν πέσει θύματα βίας ή έχουν ασκήσει βία, ενώ το 34,69% απαντά ότι έχει πέσει θύμα εκφοβισμού.

Τα ανησυχητικά στοιχεία προκύπτουν έπειτα από πανελλήνια έρευνα του Παρατηρητηρίου κατά της Βίας του υπουργείου Παιδείας, στην οποία συμμετείχαν 61.000 μαθητές και παρουσιάστηκε χθες, στο πλαίσιο της Πανελλήνιας Ημέρας κατά της Σχολικής Βίας και του Εκφοβισμού.

Τα απανωτά περιστατικά βίας στα σχολεία (Bullying) με συμπεριφορές που μπορεί να περιλαμβάνουν λεκτική βία, εκφοβισμό με απειλές, σπρωξιές, μπουνιές, κλοτσιές, ή ακόμη και με τη χρήση μαχαιριών, στην πιο ακραία μορφή τους, καθώς φαίνεται συμβαίνουν πια και στα ελληνικά σχολεία και είναι ώρα εκπαιδευτικοί και γονείς να σκύψουν πιο επισταμένα στο πρόβλημα.

Όπως προέκυψε από την έρευνα, βία ασκήθηκε σε ποσοστό 33% λόγω του τόπου καταγωγής του θύματος, 19% επειδή ανήκε σε άλλη ομάδα-παρέα, 11% επειδή ανήκε σε μειονότητα, 4% λόγω του φύλου του και 33% για κανέναν από τους παραπάνω λόγους. Το 34,69% απαντά ότι έχει πέσει θύμα εκφοβισμού, ενώ το 65,11% απαντά αρνητικά. Στην ερώτηση «Έχεις ασκήσει βία;» απαντά θετικά το 34,01% και το 65,69% αρνητικά.

Ο υφυπουργός Παιδείας Συμεών Κεδίκογλου αναφέρθηκε στα μέτρα που έχει λάβει η Πολιτεία για τον περιορισμό του φαινομένου. Ανάμεσα σ' αυτά είναι ο ορισμός υπεύθυνου εκπαιδευτικού σε κάθε σχολική μονάδα, ώστε κάθε παιδί και κάθε γονέας να μπορεί να απευθυνθεί και να συζητήσει μαζί του οποιοδήποτε θέμα το απασχολεί.

Όπως αναφέρθηκε, έχει αναλάβει πιο ενεργό ρόλο το Παρατηρητήριο για την Πρόληψη της Σχολικής Βίας και του Εκφοβισμού μέσω και των 13 συντονιστών δράσης που ορίστηκαν, ενώ γίνονται και επιμορφώσεις εκπαιδευτικών.

Η βία στα σχολεία και η σιωπή που τη θρέφει

Μαρία Kατσουνάκη, εφ. Καθημερινή, 27/1/2013

Γιατί ένας μαθητής να θέλει να προκαλέσει σε κάποιον άλλον πόνο ή αναστάτωση; «Όποιος δεν έχει λέξεις είναι ευάλωτος», θα απαντούσε η Νατάσα Πολονύ, Γαλλίδα δημοσιογράφος και εκπαιδευτικός, συγγραφέας του σημαντικού δοκιμίου «Τα χαμένα παιδιά μας», που αν και έχει κυκλοφορήσει πριν από έξι χρόνια, παραμένει υποδειγματικό για τον θεσμό της εκπαίδευσης και τη δυσλειτουργία των σύγχρονων σχολείων. Όσο η γλώσσα βάλλεται, είμαστε σχεδόν καταδικασμένοι να καταφεύγουμε στον θυμό και στη βίαιη έκφρασή του.

Θα πείτε ότι σε αυτή την περίοδο της ανεξέλεγκτης κρίσης, όπου οι οικογένειες διαλύονται από την ανεργία και την ανέχεια, τα παιδιά μεταφέρουν στο σχολείο ό,τι βιώνουν και συσσωρεύουν ως ατμόσφαιρα στο σπίτι. Η γλώσσα παύει να είναι, από μόνη της, επαρκής ερμηνεία.

Η Ελλάδα καταλαμβάνει την 4η θέση ανάμεσα σε 41 χώρες σε περιστατικά ενδοσχολικής βίας και εκφοβισμού ή bullying όπως ονομάζεται διεθνώς. Βία λεκτική, ψυχολογική, σωματική, ακόμη και διαδικτυακή ή ηλεκτρονική. Όπως επισημαίνει ο ευρωβουλευτής Γιώργος Κουμουτσάκος (ο οποίος προώθησε στην Ευρωπαϊκή Ένωση την καθιέρωση Ευρωπαϊκής Ημέρας κατά του εκφοβισμού και της βίας στα σχολεία) ο διαχωρισμός «θύματος - θύτη είναι λανθασμένος, αφού και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται για παιδιά, μπλεγμένα στα δίχτυα αυτού του νοσηρού φαινομένου».

Η σιωπή που καλύπτει παρόμοιες πράξεις είναι το αυγό του φιδιού: ο θύτης γνωρίζει ότι η συμπεριφορά του είναι τιμωρητέα, το θύμα ντρέπεται, ο δάσκαλος φοβάται να αναλάβει την ευθύνη, η οικογένεια τις περισσότερες φορές αγνοεί. «Δημιουργείται ο κύκλος μιας ιδιότυπης ομερτά μεταξύ των εμπλεκομένων, που το μόνο που κάνει είναι να δηλητηριάζει τις ψυχές των μαθητών, στοιχειώνοντας τα όνειρα και τις ελπίδες τους», επισημαίνει ο ευρωβουλευτής.

Μπορεί αυτό που συνέβη πριν από τέσσερις μέρες στη Λάρισα -11 νεαροί κρατώντας ξύλινα ρόπαλα και φωνάζοντας ρατσιστικά συνθήματα επιτέθηκαν σε στέκι μεταναστών- να μην εντάσσεται στο φαινόμενο bullying. Τι συμβαίνει όμως όταν αποκαλύπτεται ότι τα περισσότερα παιδιά από την ομάδα είναι ανήλικοι μαθητές; Πώς αντιμετωπίζεται η τροφοδότηση μίσους; Πώς εξουδετερώνεται η κοινωνική αδικία, η ανισότητα, η αναπαραγωγή των παθογενειών που διογκώνονται και πολλαπλασιάζονται μέσα από το Διαδίκτυο;

Τα περιστατικά πληθαίνουν και βαθαίνουν σε σύγχυση και διαστροφή. Η πρώτη μαθήτρια ενός σχολείου έλαβε μέιλ όπου εμφανιζόταν σε γυμνές φωτογραφίες. Στο κεφάλι της είχε προσαρμοστεί το σώμα μιας άλλης. Το κορίτσι άρχισε να υποφέρει, να χάνει την όρεξή της, να υστερεί στα μαθήματα. Οι γονείς της απευθύνθηκαν στην υπηρεσία Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος. Αποκαλύφθηκε ότι ο εκβιάζων ήταν ο δεύτερος τη τάξει μαθητής, ο οποίος συνέλαβε αυτό τον τρόπο για να εξουδετερώσει τον «αντίπαλο». Οι δυο γιοι του κ. Κουμουτσάκου πηγαίνουν σε δημόσιο σχολείο και ο ίδιος αποφάσισε να δραστηριοποιηθεί όταν του μετέφεραν περιστατικά που υπέπιπταν στην αντίληψή τους, τα οποία μπορεί να μη χαρακτηρίζονταν από σφοδρότητα ή μεγάλη σκληρότητα, προεικόνιζαν όμως ένα δυσοίωνο μέλλον. Η ενδοσχολική βία είναι δύσκολο πολλές φορές να ανιχνευτεί και όταν εντοπιστεί μπορεί να είναι ήδη αργά. Μπορεί, δηλαδή, η ζημιά να έχει προκληθεί. Υπάρχουν πολλές μαρτυρίες καθηγητών που βρίσκονται απέναντι σε έξαλλα και απελπισμένα παιδιά, επειδή βλέπουν μπροστά τους έναν τοίχο. Η άμυνα μετασχηματίζεται σε επιθετικότητα. Για να ελέγξει το συναίσθημά του και να διατυπώσει τον συλλογισμό του χρειάζεται λέξεις. Αν αποκοπεί από την επικοινωνία αυτής της μορφής και απορροφηθεί από το Διαδίκτυο ο κίνδυνος μεγαλώνει.

Σημειώνει η Ν. Πολονύ: «Όταν ένας νέος λέει ότι κάτι είναι “κουλό” μπορεί να θέλει να πει “είναι εκπληκτικό”, “είναι τρομερά βαρετό”, “είναι συναρπαστικό” και πολλές ακόμα έννοιες της αντίληψης και του συναισθήματος, από το αρνητικό ώς το θετικό. Αλλά ο συνομιλητής γενικά μαντεύει τι θέλει να του μεταδώσει αυτή η φράση χωρίς να χρειαστεί να επιστρατεύσει συλλογισμούς. Μαντεύει γιατί και το δικό του αισθητήριο είναι παρόμοιο, γιατί οι παραστάσεις του είναι ίδιες. Αντίθετα με όποιον δεν ανήκει στην ίδια πολιτισμική σφαίρα».

Μπορεί η άποψη αυτή να φαντάζει ήδη μακρινό παρελθόν σε μια κοινωνία και ένα σχολικό περιβάλλον κατ’ επέκταση, όπου η βία αποτελεί ρυθμιστικό παράγονται σχέσεων και συμπεριφορών. Μαθητές ταπεινώνονται, στοχοποιούνται, ξυλοκοπούνται λόγω χρώματος, καταγωγής, επειδή τραυλίζουν, είναι παχύσαρκοι, φοράνε γυαλιά, αριστεύουν ή μένουν στην ίδια τάξη, είναι πολύ ντροπαλοί και συνεσταλμένοι, διαφοροποιούνται από το περιβάλλον τους (ένας ανήμπορος γονιός ή μια άρρωστη αδελφή). Η επιθετικότητα δεν έχει μία μόνο γενεσιουργό αιτία, εκδηλώνεται με πολλούς τρόπους, τραυματίζει για να «επιστρέψει» το τραύμα που την έχει θρέψει.

Τι δουλειά έχει η γλώσσα μέσα σε αυτό τον ορυμαγδό του bullying ή του cyber bullying. Μα η γλώσσα είναι η αρχιτεκτονική με την οποία χτίζουμε το εγώ και τον τρόπο που μας περιβάλλει· δίνει νόημα στον κόσμο που αντιλαμβανόμαστε, τον διευθετεί. Εμπλουτίζει την πραγματικότητα. Της δίνει σχήμα και περιεχόμενο. Αντιστρατεύεται τη σιωπή και ό,τι εκείνη συγκαλύπτει.

Η απελπισία γενεσιουργός αιτία της ενδοσχολικής βίας

Μίτση Σχοινά*, εφ. Ελευθεροτυπία, 24/4/2009

Η ενδοσχολική βία κλιμακώνει επικίνδυνα την παρουσία της. Σε σημείο που να μην μπορούμε άλλο να της γυρνάμε την πλάτη. Για να προσεγγίσουμε την ενδοσχολική βία δεν θα πρέπει να την εξετάσουμε μεμονωμένα και ανεξάρτητα από τον κοινωνικό μας περίγυρο, την οικογένεια και το ίδιο το εκπαιδευτικό μας σύστημα. Τα παιδιά αναπαράγουν την ενδοοικογενειακή βία, τα κοινωνικά αδιέξοδα και τις ανεπάρκειες του εκπαιδευτικού μας συστήματος μέσα στο ίδιο το σχολικό περιβάλλον.

Για την Ελλάδα, τα τελευταία τραγικά γεγονότα του Ρέντη ήταν η μοιραία κατάληξη των όσων είχαν προηγηθεί και αντιμετωπίζονταν ως μεμονωμένα περιστατικά. 

Από το 2006 (έρευνα ΕΚΚΕ) η σχολική βία στη χώρα μας περιλαμβάνει καταστροφές σχολικού εξοπλισμού, βανδαλισμούς, λεκτική και σωματική βία (ξυλοδαρμούς), εκφοβισμούς και αποκλεισμούς από τις παρέες. Στα αστικά κέντρα εμφανίζεται το μεγαλύτερο ποσοστό. Μαθητές με χαμηλή βαθμολογία εμπλέκονται περισσότερο σε παρόμοια περιστατικά, είτε ως θύτες είτε ως θύματα. Τα αγόρια είναι συχνότερα δράστες και θύματα σχολικού εκφοβισμού, με εξαίρεση τη περίπτωση σεξουαλικής προσβολής όπου θύματα είναι κυρίως τα κορίτσια. 

Από έρευνα που διενεργήθηκε από την εταιρία ερευνών PULSE R.C με την επιστημονική συνεργασία του ΕΚΚΕ υπό τον τίτλο ‘παιδική και νεανική βία μέσα από τα μάτια των γονέων’ προκύπτει ότι σε σύνολο 1566 γονέων με παιδιά ηλικίας 10-17 ετών από το λεκανοπέδιο Αττικής, ένας στους δύο γονείς ‘ομολόγησε ότι τα παιδιά τους πάσχουν από άγχος ή κατάθλιψη’ ! Το 92% των γονέων δηλώνει ότι έχει πολύ καλές ή καλές σχέσεις με το παιδί του, εντούτοις, οι 3 στους 10 ομολογούν ότι αφιερώνουν την ημέρα λιγότερο από 1 ώρα έως καθόλου για το παιδί τους. 

Η σχολική βία ως βία «που εκφράζει αίτημα» χρειάζεται πάνω απ’ όλα μία απάντηση ανοχής, διαλόγου, στήριξης και διαθεσιμότητας και όχι εύκολες ακυρωτικές λύσεις τύπου ‘αποδιοπομπαίου τράγου’. Στόχος του κάθε σχολείου και της εκπαίδευσης είναι η κοινωνικοποίηση των μαθητών και η ανάδειξη της ατομικότητας μέσα από την συλλογικότητα, τη συνεργασία της ομάδας, την αποδοχή του διαφορετικού. Ο στόχος αυτός δεν επιτυγχάνεται, γιατί απλούστατα δεν έχει τεθεί ποτέ. Το υπάρχον εκπαιδευτικό σύστημα αδυνατεί να κάνει την αυτοκριτική του και να εκσυγχρονιστεί απαντώντας στην ανάγκη δημιουργίας ενός ομαδο-συνεργατικού συστήματος εκπαίδευσης όπου ο ρόλος του μαθητή θα μεταβληθεί από μία παθητική στάση ατομικής αποδοχής γνώσεων σε μία ενεργητική αναζήτηση και επεξεργασία γνώσεων, έκφρασης ιδεών και συναισθημάτων σε ομαδική βάση. 

Το κυρίαρχο εκπαιδευτικό σύστημα με την στείρα και άκριτη αποστήθιση της διδακτέας ύλης οδηγεί στην τυποποίηση της γνώσης και στην αδυναμία να αναπτύξει ο μαθητής μία προσωπική σχέση με αυτή και μέσω αυτής με τους συμμαθητές του. Το γεγονός αυτό ακυρώνει τους νέους και τους οδηγεί σε σταδιακή συρρίκνωση της εικόνας εκτίμησης του εαυτού τους, σε αδυναμία να εκφράσουν τη ματαίωση και το θυμό τους. Η ανεπάρκεια και η κρίση του εκπαιδευτικού συστήματος οδηγεί σε διάφορα επεισόδια (βίαιες συμπεριφορές και συγκρούσεις) που αναδεικνύουν τις δυσκολίες κοινωνικοποίησης και ενσωμάτωσης των μαθητών. Έτσι, η σχολική βία αναγορεύεται σε αίτημα-πρόφαση-αντίδραση. 

Το σχολικό περιβάλλον, για να αποκτήσει πρωτίστως σχέσεις συνοχής, αλληλεγγύης και ανθρωπισμού, πρέπει να εκπαιδεύει στα πλαίσια της ομάδας και όχι να οδηγεί στην αναπαραγωγή ενός εκπαιδευτικού μονόδρομου με στόχο την βαθμολογική αξιολόγηση του μαθητή από τον δάσκαλο όπως γίνεται σήμερα.  Ένα ομαδο-συνεργατικό σύστημα εκπαίδευσης αποβλέπει στο να κινητοποιήσει τον μαθητή με την ενεργητική ισότιμη συμμετοχή του στα πλαίσια της μαθητικής ομάδας με στόχο την κριτική επεξεργασία, κατανόηση, παρουσίαση και αφομοίωση της διδακτέας ύλης. Ο ρόλος του καθηγητή παραμένει τον ίδιο αναγκαίος και σημαντικός καθώς κατευθύνει και συντονίζει τις μαθητικές ομάδες στα νέα τους καθήκοντα, αξιολογεί και εμπλουτίζει το έργο τους. Η ανάπτυξη δυναμικής στα πλαίσια μιας σχολικής ομάδας απαντά στις πρωταρχικές και επιτακτικές ανάγκες των νέων για επικοινωνία, αυτοπραγμάτωση, δημιουργική έκφραση και αυτοαξιολόγηση. 

Ασφαλώς, η βία των μαθητών και των νέων έχει πολλές αιτίες πέραν της μονοδιάστατης σχολικής φίμωσης/ντρεσαρίσματος που υφίστανται. Παράγοντες όπως η οικογενειακή αποξένωση, η στέρηση σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης, οι απρόσωπες σχέσεις γειτονίας, το έλλειμμα φυσικού και κοινωνικού ζωτικού χώρου, η αλλοτρίωση και παθητικοποίηση των ηλεκτρονικών παιχνιδιών, της τηλεόρασης και των Η/Υ, η μαζική προβολή και η ηρωοποίηση της βίας, η αύξηση της φτώχειας, της εγκληματικότητας και του κοινωνικού ρατσισμού αποτελούν μερικές από τις βασικότερες αιτίες της νεανικής και σχολικής βίας. Όμως, το σχολείο είναι το βασικό εργαστήρι διάπλασης των νέων ανθρώπων και το ουσιαστικότερο μέσο παρέμβασης που διαθέτει η κοινωνία για την ισορροπημένη και υγιή ψυχοσωματική ανάπτυξή τους. Εάν δεν αξιοποιηθεί σωστά ο εργαλειακός του χαρακτήρας-κλειδί, τότε η νεολαία και η κοινωνία δεν θα μπορέσουν να αναπτύξουν αντιστάσεις στην κλιμακούμενη βία.

* Κλινικής Ψυχολόγου - Ψυχοθεραπεύτριας, D.E.A.

Σχολικός εκφοβισμός: η αναγνώριση ενός προβλήματος

Κώστας Θεριανός, www.filologoi.gr

Η ιστορία του σχολικού εκφοβισμού είναι μακρά και σε πολλές περιπτώσεις τραγική (αυτοκτονίες ή δολοφονίες παιδιών, το λεγόμενο bullycide). Όμως, η αναγνώριση του ως πρόβλημα και οι προσπάθειες για την αντιμετώπιση του βρίσκονται ακόμη σε νηπιακό στάδιο. Πολλοί δεν αναγνωρίζουν καν το πρόβλημα, άλλοι το θεωρούν μια «φυσιολογική» παράμετρο της σχολικής ζωής («παιδιά είναι, έτσι κάνουν») και ορισμένοι – οι πιο τραγικοί - το αντιμετωπίζουν σαν αναγκαίο τρόπο κοινωνικοποίησης του παιδιού σε μια σκληρή και ανταγωνιστική κοινωνία («θα φάει και θα δώσει χαστούκια για να σκληραγωγηθεί»).

Όμως, τίποτα από τα παραπάνω δεν ισχύει. Δεν είναι «φυσιολογικό» παιδιά να εκφοβίζουν παιδιά. Δεν υπάρχει κάποια δεδομένη ανθρώπινη φύση που να έχει βιολογικά εγγεγραμμένο στον κώδικα της τον κανόνα «δείξε ότι είσαι κάποιος εκβιάζοντας και χτυπώντας»! Ή για να το πούμε με άλλα λόγια, οι κοινωνικές επιστήμες εδώ και πολλά χρόνια έχουν δείξει ότι δεν υπάρχει κάποια εγγενώς βίαιη ανθρώπινη φύση. Δεν είμαστε όλοι «παιδιά του Κάιν» όπως προσπαθούν να μας πείσουν οι βιολογικές προσεγγίσεις που αντιμετωπίζουν τον άνθρωπο σαν ένα σύνολο από «εγωιστικά γονίδια», αθωώνοντας έτσι τις κοινωνικές ανισότητες και τις δομές που δημιουργούν τους όρους εκδήλωσης της βίας.

Εδώ αξίζει να προσθέσουμε, ως έμμεση απάντηση σε όσους θεωρούν ότι η ζωή είναι αγώνας στον οποίο κερδίζει ο πιο σκληραγωγημένος, προτρέποντας τα παιδιά τους να είναι ανταγωνιστικά και σκληρά, ότι δεν θα εκπλαγούν αν βρουν τον εαυτό τους στα παρακάτω λόγια: «Η ιδέα του αγώνα είναι τόσο παλιά όσο και η ίδια η ζωή, καθώς η ζωή διατηρείται μόνο επειδή άλλα πράγματα χάνονται μέσα από τον αγώνα. Σε αυτόν τον αγώνα, ο πιο ικανός κερδίζει, ενώ ο λιγότερο ικανός, ο αδύναμος, χάνει. Ο αγώνας είναι ο πατέρας όλων των πραγμάτων». Ενδεχομένως, να εκπλαγούν άσχημα όταν πληροφορηθούν ότι το απόσπασμα είναι από ομιλία του Χίτλερ στο Κάλενμπαχ το 1928.

Από την άλλη πλευρά, ένας γενικός και αφελής κοινωνιολογισμός που αποδίδει το πρόβλημα του σχολικού εκφοβισμού στις κοινωνικές δομές, τις ταξικές ανισότητες, τον καπιταλισμό κ.λπ. έχει ακριβώς τα ίδια πρακτικά αποτελέσματα με τον βιολογισμό: αποδίδει το πρόβλημα σε παράγοντες έξω και πέρα από το άτομο, οι οποίοι είναι τόσο γενικοί και τόσο μακρινοί με αποτέλεσμα να μην υπάρχει πεδίο παρέμβασης από τους εκπαιδευτικούς και τους μαθητές προκειμένου να αντιμετωπισθεί το πρόβλημα.

Ο σχολικός εκφοβισμός δεν είναι παιδί της «κακής ανθρώπινης φύσης» ή του «καπιταλισμού». Ο σχολικός εκφοβισμός είναι ένα κοινωνικό συμβάν που εκδηλώνεται μέσα και έξω από το σχολείο, ανάμεσα σε μαθητές, και μπορεί μέσω μιας συστηματικής και συλλογικής αντιμετώπισης να περιορισθεί.

Με άλλα λόγια, όπως θα δείξουμε και στην συνέχεια, ο εκφοβισμός έχει να κάνει με ένα πλέγμα σχέσεων:

Έτσι, η προσπάθεια ανάλυσης και αντιμετώπισης του εκφοβισμού πρέπει να κατευθύνεται:

Η εμπειρία δείχνει ότι όσο πιο αδύναμες είναι οι σχέσεις των παραγόντων της σχολικής ζωής (εκπαιδευτικοί, μαθητές, γονείς) τόσο καλύτερα διαμορφωμένοι είναι οι όροι για την εμφάνιση του σχολικού εκφοβισμού.

Σχολικός εκφοβισμός: η απόπειρα ενός ορισμού

Στην ελληνική γλώσσα, εκφοβισμός είναι η πρόκληση φόβου σε κάποιον/ -α. Στο Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Γ. Μπαμπινιώτη προστίθεται εύστοχα ότι ο εκφοβισμός είναι «μέσο ελέγχου των αντιδράσεων κάποιου» (σ. 580). Άρα αυτός/ -η που εκφοβίζει αποσκοπεί στο να ελέγξει τις αντιδράσεις των θυμάτων του. Ο σύζυγος που εκφοβίζει την σύζυγο του αποσκοπεί στο να έχει τον απόλυτο έλεγχο της. Ο εργοδότης που εκφοβίζει το προσωπικό του προσπαθεί μέσω του φόβου να επιβάλλει το στυλ και την ένταση εργασίας που θέλει. Ο εκπαιδευτικός που εκφοβίζει τους μαθητές του επιδιώκει τον έλεγχο της τάξης. Αλλά και περιπτώσεις μαθητών που έχουν εκφοβίσει τους καθηγητές τους επιδιώκουν το να μην τολμήσει να τους αποβάλλει ή να τους βαθμολογήσει άσχημα.

Ο σχολικός εκφοβισμός είναι μια ειδική μορφή εκφοβισμού. Εκδηλώνεται στο σχολείο, ανάμεσα σε μαθητές. Σύμφωνα με το Λεξικό Ψυχολογίας των Χουντουμάδη και Πατεράκη (εκδόσεις Τόπος, 2008) ο εκφοβισμός (bullying) είναι: «η άσκηση βίας και κοινωνικής απομόνωσης στο πλαίσιο του σχολείου. Ένας μαθητής θεωρείται «θύμα εκφοβισμού» όταν εκτίθεται κατ' επανάληψη και για κάποιο χρονικό διάστημα σε αρνητικές ενέργειες προερχόμενες από έναν ή περισσότερους μαθητές, οι οποίοι δρουν χωρίς να προκληθούν. Μια ενέργεια θεωρείται αρνητική όταν βλάπτει σκόπιμα ή επιχειρεί να βλάψει ή να ταλαιπωρήσει ένα άτομο. Αυτές οι αρνητικές ενέργειες μπορεί να είναι λεκτικές ή μη λεκτικές. Τόσο ο δράστης όσο και το θύμα μπορεί να είναι είτε μεμονωμένα άτομα είτε ομάδες, αν και ο στόχος είναι συνήθως μόνο ένας μαθητής. Χαρακτηριστικό του φαινομένου εκφοβισμού είναι ότι ανάμεσα στον δράστη και στο θύμα δεν υπάρχει συμμετρική σχέση δύναμης και εξουσίας» (σ. 181).

Ο ορισμός αυτός θέτει κάποια κομβικά στοιχεία του σχολικού εκφοβισμού αρκετά χρήσιμα για τον εκπαιδευτικό:

«Σεβόμαστε αυτούς που μας σέβονται»

Αυτή την φράση έγραψαν μαθητές που εμπλέκονται ως δράστες σε περιστατικά σχολικού εκφοβισμού και οι οποίοι συμμετέχουν σε ένα πρόγραμμα αντιμετώπισης του bullying σε ένα σχολείο στο κέντρο της Αθήνας. Η αποκωδικοποίηση αυτής της φράσης δείχνει ότι:

Αναζητώντας τα αίτια του σχολικού εκφοβισμού

Επανερχόμαστε στην αρχική μας επισήμανση: ότι ο σχολικός εκφοβισμός δεν είναι ούτε θέμα βιολογίας ούτε θέμα κοινωνικού συστήματος. Όπως επισημαίνει ο Ken Rigby (2008) τα αίτια του σχολικού εκφοβισμού μπορούν να αναζητηθούν:

Συνδέοντας την προηγούμενη παρατήρηση σχετικά με τον φόβο/ σεβασμό μπορούμε, αξιοποιώντας ευρήματα και θεωρητικές κατηγορίες της Κοινωνιολογίας της Εκπαίδευσης, να επισημάνουμε:

Έτσι, σε κάθε περίπτωση, ο σχολικός εκφοβισμός μπορεί να περιορισθεί μέσω της οικοδόμησης σχέσεων μέσα στο σχολείο. Οι ουσιαστικές σχέσεις είναι αυτές που θα αποδομήσουν σταδιακά την εικόνα που έχουν οι θύτες για τον εαυτό τους, θα τους βοηθήσουν να επαναπροσδιορίσουν το περιεχόμενο της σχέσης τους με το σχολείο, τους εκπαιδευτικούς και τους συμμαθητές τους. Οι σχέσεις θα βοηθήσουν, επίσης, το σπάσιμο του «κώδικα της σιωπής» που χαρακτηρίζει τα περισσότερα θύματα, τα οποία φοβούνται να αναφέρουν τα περιστατικά του εκφοβισμού που υφίστανται.

Για αυτό και είναι καθοριστικής σημασίας η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών σε ζητήματα πρόληψης και αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού καθώς και η αναοριοθέτηση του σχολείου όχι μόνο σε χώρο πρόσκτησης της γνώσης αλλά σε χώρο κοινωνικής και πολιτικής αγωγής.

Βιβλιογραφία για τον σχολικό εκφοβισμό

Γ'. Βιβλιογραφία