Α'. Σχεδιάγραμμα, Β'. Κείμενα, Γ'. Βιβλιογραφία, Διαδικτυακές παραπομπές

Θέμα: Εφηβεία

Παράλληλα θέματα

Α) Σχεδιάγραμμα

Θέμα: Εφηβεία

Πρόλογος

Κυρίως Θέμα

Ε1. Γνωρίσματα/χαρακτηριστικά εφηβείας

Ε2. Προβλήματα που αντιμετωπίζουν

Β'. Κείμενα

Το τσιγάρο και το αλκοόλ «δηλητηριάζουν» τους εφήβους

http://news.in.gr, 19/3/2015

Από την εφηβεία ξεκινούν τις κακές συνήθειες τα ελληνόπουλα: το 36,9% των 15χρονων παραδέχεται ότι έχει καπνίσει τουλάχιστον μία φορά στην ζωή του, εκ των οποίων ένας στους τρεις ανάβει τσιγάρο καθημερινά.

Τα στοιχεία αυτά προκύπτουν από νέα μελέτη, σύμφωνα με την οποία οι έφηβοι κάνουν την… επανάστασή τους και μέσω της κατανάλωσης αλκοόλ...

Εφηβεία: Ερωτήσεις-απαντήσεις

http://users.sch.gr/symfo/sholio/ekthesi/a_likiu/a03e.efivia.htm

Είναι η αναπτυξιακή εκείνη περίοδος της ζωής του ανθρώπου που ξεκινάει με ειδικές βιολογικές αλλαγές στο σώμα του παιδιού (που έχουν παράλληλα και ψυχοσωματικές επιπτώσεις) και τελειώνει ψυχολογικά με την τελική γενετήσια ολοκλήρωση και αυτόνομη ωρίμανση του ατόμου. Θα λέγαμε αδρά ότι η εφηβεία αρχίζει γενικά περί το 11ο έτος της ηλικίας και φτάνει μέχρι το 18ο. Όμως υπάρχουν μεγάλες ατομικές διαφορές στα όρια αυτά.

Η εξελικτική ψυχολογία μας λέει ότι σ’ αυτή την περίοδο ο έφηβος πρέπει να πετύχει και να αποκρυσταλλώσει την ταυτότητα του φύλου του. Τι σημαίνει αυτό; Να μπορεί κανείς να είναι άνετος με το φύλο του (είτε είναι αγόρι είτε κορίτσι), να μάθει να εκφράζει αλλά και να ελέγχει τα ερωτικά του συναισθήματα με τον κατάλληλο τρόπο. Ακόμη να μπορεί να δέχεται ανάλογες εκδηλώσεις από το άλλο φύλο, όταν χρειαστεί. Με λίγα λόγια να έχει ενσωματώσει και αποδεχτεί τους ρόλους και τη συμπεριφορά του φύλου του, όπως τα έχει προσδιορίσει η κοινωνία μας.

Για να το πετύχει αυτό ο έφηβος θα πρέπει να είναι κατ’ αρχήν άνετος με το σώμα του. Έπειτα θα πρέπει να έχει αναπτύξει μια καλή και ισόρροπη σχέση με τους δύο γονείς του και σ αυτό θα πρέπει να τον βοηθήσουν και εκείνοι, αλλά και οι συνθήκες μέσα στην οικογένεια. Παράλληλα όμως, θα πρέπει να τον ενισχύουν με το να ενθαρρύνουν τις πρωτοβουλίες του, αλλά και να μπορούν να πουν μια καλή κουβέντα για το παράστημά και την εμφάνισή του.

Οι έφηβοι συμμετέχουν πλέον και σε ομάδες που αποτελούνται από νέους και των δύο φύλων. Εκεί μέσα ο ένας υποστηρίζει τον άλλο και αποκτά αυτοπεποίθηση κάτω από το άγρυπνο βλέμμα του άλλου φύλου, με το οποίο μαθαίνει έτσι να συναναστρέφεται και να αποκτά άνεση. Οι σχέσεις των εφήβων μπορεί να επεκτείνονται και σε άλλους τομείς εκτός οικογένειας. Έτσι συχνά συνδέονται με έναν ή δύο ενήλικες ή ακόμη μπορεί να δείξουν φροντίδα σε μικρότερα παιδιά. Αυτές όλες είναι σπουδαίες αλληλεπιδράσεις και εκθέτουν τους εφήβους σε τρόπους ζωής και φιλοσοφίες διαφορετικές από εκείνες της οικογένειάς τους. Ας μην ανησυχούν όμως χωρίς σοβαρό λόγο οι γονείς, βρίσκονται τώρα στα πλαίσια της αναπτυξιακής εξερεύνησης και συνήθως όταν οι έφηβοι ενηλικιωθούν, διαμορφώνουν παρόμοιες πολιτικές και φιλοσοφικές απόψεις με τους γονείς τους.

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτή είναι η πιο δύσκολη περίοδος που συνήθως αντιμετωπίζουν οι γονείς και θα πρέπει να είναι έτοιμοι για κάτι τέτοιο. Τα παιδιά μπορεί να είναι αμφιθυμικά στη σχέση τους μαζί τους καθώς παλεύουν να αποκτήσουν τη δική τους ταυτότητα. Έχουν ήδη εκφράσει την ανάγκη τους για ανεξαρτησία, αλλά τώρα αντιλαμβάνονται ότι μια τέλεια ανεξαρτησία στη φάση αυτή τους εκθέτει σε ευθύνες και κινδύνους. Έτσι ο έφηβος ταλαντεύεται πότε προς την αναζήτηση συμπαράστασης από τους γονείς του και πότε προς την άρνηση κάθε βοήθειας όταν φοβάται μήπως χάσει την ανεξαρτησία του. Πρόκειται για μια φυσική αντίδραση και έχει σημασία η στάση των γονιών ώστε να βρει τη διέξοδό της. Πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι για να βοηθήσουν το παιδί τους χρειάζεται να παραμείνουν μια σταθερή φιγούρα, πρόθυμοι να το ακούσουν ανά πάσα στιγμή χωρίς να προσπαθούν να κυριαρχήσουν πάνω του. Ο γονιός θα παραμείνει ωστόσο, ένας πολύτιμος σύμβουλος στις αναζητήσεις και τα προβλήματά του εφήβου.

Όμηροι των εξαρτήσεων οι έφηβοι

Μαίρη Κατσανοπούλου, εφ. Τα Νέα, 27/5/2010

Αύξηση του καπνίσματος στα κορίτσια, ιδιαίτερα της Αθήνας, παρατηρείται...

Νωρίτερα στην εφηβεία

Εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 20/3/2011

Η ΗΒΗ ΕΡΧΕΤΑΙ ΕΝΑ ΧΡΟΝΟ ΠΙΟ ΝΩΡΙΣ ΓΙΑ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΜΑΣ

Στα μέσα του 19ου αιώνα, η ηλικία των 17 ετών σηματοδοτούσε για τα κορίτσια την έναρξη της εμμηνόρροιας.

Απ' τα δώδεκα ξεκινάει το ξύρισμα, ενώ οι διαδηλώσεις για την Παιδεία σφύζουν από εφήβους. Απ' τα δώδεκα ξεκινάει το ξύρισμα, ενώ οι διαδηλώσεις για την Παιδεία σφύζουν από εφήβους. Σήμερα αυτό συμβαίνει συνήθως στα 13 τους χρόνια. Επίσης το στήθος τους αρχίζει να αναπτύσσεται σε πολύ μικρότερη ηλικία. Την τελευταία δεκαπενταετία το στήθος των κοριτσιών αρχίζει να μεγαλώνει κατά μέσον όρο ένα χρόνο νωρίτερα, δηλαδή λίγο πριν από τη συμπλήρωση των 10 ετών. Αυτό καταδεικνύει έρευνα που διενεργήθηκε στη Δανία το 2009.

Και τα αγόρια εισέρχονται νωρίτερα στην εφηβεία, αν και με κάπως πιο αργούς ρυθμούς, όπως διαπιστώνουν όσοι ασχολούνται με χορωδίες νεαρών αγοριών. Ερευνα που διενεργήθηκε το 2007 σε δείγμα 463 αγοριών που μετείχαν σε χορωδίες στη Κοπεγχάγη, κατέδειξε την αλλαγή της χροιάς της φωνής τους κατά 4 μήνες νωρίτερα, συγκριτικά με το παρελθόν.

Αντίστοιχα είναι τα συμπεράσματα μελέτης που διεξήχθη στη Βουλγαρία το 2010. Οπως προέκυψε, ο χρόνος εισόδου στην εφηβεία των αγοριών έχει επισπευσθεί κατά ένα έτος (στα 12 χρόνια) συγκρίνοντας τον με τα δεδομένα των τελευταίων 30 ετών.

Η πρώιμη εφηβεία που μεσολαβεί μεταξύ της παιδικής ηλικίας και της ενηλικίωσης προβληματίζει τους ειδικούς. Και αυτό καθώς η επιτάχυνση της βιολογικής ανάπτυξης δεν συμβαδίζει με ανάλογη πνευματική και κοινωνική ωρίμανση. Ακριβώς αυτή η διαφορά ενδέχεται να δημιουργήσει προβλήματα όταν ο νεαρός «ενήλικος» πρέπει να προσαρμόσει τη συμπεριφορά του σε κοινωνικές καταστάσεις με τελείως διαφορετικούς κανόνες παιχνιδιού από εκείνους της παιδικής ηλικίας, όπου οι αντιδράσεις απορρέουν συνήθως από τα συναισθήματα. Πάρα πολλές μελέτες έχουν καταδείξει ότι όσο νωρίτερα φτάνουν τα κορίτσια στην εφηβεία τόσο αυξάνεται και ο κίνδυνος εκδήλωσης κατάθλιψης και άγχους. Και για τα δύο φύλα η πρώιμη εφηβεία ενοχοποιείται συχνά για τη δημιουργία ροπής προς το κάπνισμα, την παραβατική συμπεριφορά καθώς και για την πρώιμη εκδήλωση επιθυμίας για σεξουαλικές επαφές.

Παιδιά που διατρέφονται καλά ή είναι παχύσαρκα αναπτύσσονται πιο γρήγορα σε σύγκριση με εκείνα που λαμβάνουν περιορισμένες θρεπτικές ουσίες. Οπως διαπιστώθηκε από αναλύσεις που διενήργησε το 2003 ομάδα επιστημόνων από το Βέλγιο, τη Δανία και τη Φιλανδία, στα παιδιά που έχουν μεγαλώσει σε περιβάλλον που διαθέτει οικονομική άνεση, οι μεταβολές της εφηβείας εκδηλώνονται νωρίτερα. Και το αντίθετο: στις υπό ανάπτυξη χώρες τα παιδιά εισέρχονται με καθυστέρηση στην εφηβεία.

Όπως η πρώιμη ήβη έχει κοινωνικές επιπτώσεις στη ζωή των εφήβων, έτσι και οι κοινωνικές συνθήκες είναι σημαντικές για την έναρξη της εφηβείας. Ηδη πριν από δέκα χρόνια ο Τζέι Μπέλσκι του πανεπιστημίου της Πενσυλβανίας είχε διαπιστώσει ότι παιδιά που μεγαλώνουν σε προβληματικές οικογένειες εκδήλωναν σεξουαλική ωρίμανση νωρίτερα από τα υπόλοιπα.

Όσο περισσότερες μελέτες γίνονται για την πρώιμη εφηβεία, τόσο περισσότερο συνειδητοποιούμε ότι αυτή η εξελικτική φάση στη ζωή του ανθρώπου επηρεάζεται με διαφορετικούς τρόπους από πολλούς παράγοντες. Δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις ούτε μπορούμε να προβλέψουμε τι θα συμβεί στο μέλλον. Αν συνεχιστεί η ίδια τάση την επόμενη εκατονταετία, θεωρητικά μιλώντας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η αλλαγή της φωνής στα αγόρια θα παρουσιαζόταν σε ηλικία 10 ετών ενώ τα κορίτσια θα αποκτούσαν στήθος πριν από την έναρξη του σχολείου. Κανείς δεν ξέρει πάντως σήμερα αν θα συμβεί κάτι τέτοιο στο μέλλον και ποιες επιπτώσεις θα έχει αυτή η εξέλιξη στη ζωή του ανθρώπου.

Εφηβεία είναι... Θα περάσει!

Ιωάννα Σουλφέρη, εφ. Το Βήμα, 23/9/2007

Τι συμβαίνει στο παιδί σας και συμπεριφέρεται σαν ξένος; Μην ανησυχείτε, θα απαντήσει η επιστήμη. Πρόκειται για μια εκτεταμένη διαλογή νευρώνων και συνάψεων που φέρνει στον εγκέφαλο των εφήβων απίστευτη αναστάτωση. Αχαλίνωτη παρόρμηση, διόγκωση συναισθημάτων, ανόητα ρίσκα είναι ορισμένες μόνο από τις εκφάνσεις αυτής της εγκεφαλικής αναδιοργάνωσης - με συχνά απροσδόκητες συνέπειες... Και όμως στην ουσία πρόκειται για εξελικτικό μας πλεονέκτημα, βεβαιώνουν οι βιολόγοι!

Τη μια μέρα ξυπνούν τον θαυμασμό σας με την υπεύθυνη συμπεριφορά τους και την επομένη είναι ικανοί για την πιο παιδιάστικη αντίδραση. Κλείνονται στο δωμάτιό τους και σας συμπεριφέρονται σαν να είστε το τελευταίο πλάσμα που θα ήθελαν να δουν όταν χτυπάτε την πόρτα τους. Παίρνουν ρίσκα που θα μπορούσαν ακόμη και να είναι μοιραία. Στα μάτια τους το πλέον ασήμαντο γεγονός αποκτά τεράστιες διαστάσεις και μπορεί από το τίποτε να ξεκινήσει ένα μείζον δράμα. Και ενώ εσείς, οι ανήσυχοι γονείς, αναρωτιέστε ποιος είναι αυτός ο ξένος μες στο σπίτι σας και τι έγινε το παιδί σας, η επιστήμη μπορεί να γίνει αρωγός σας. Διαβάστε τις τελευταίες ανακαλύψεις των νευροβιολόγων και ψυχολόγων σχετικά με τα τεκταινόμενα στον εφηβικό εγκέφαλο. Θα σας βοηθήσουν να κατανοήσετε «αυτόν τον ξένο» και θα σας οπλίσουν με υπομονή. Γιατί εσείς θα πρέπει να κάνετε υπομονή: οι έφηβοι δεν μπορούν, έχουν να ωριμάσουν, και αυτή η διαδικασία δεν περιμένει, τους ξεπερνά!

Παρόρμηση και πάθος

Πείραμα πρώτο: Αμερικανοί ερευνητές του Πανεπιστημίου του Πίτσμπουργκ ζήτησαν από εφήβους να κάνουν κάτι πολύ απλό, κάτι που οι ενήλικες αλλά και τα 8χρονα παιδιά μπορούν να επιτύχουν: τους ζήτησαν να αγνοήσουν ένα φωτάκι που άναβε περιφερειακά στο οπτικό τους πεδίο (ένα φωτάκι που δεν ήταν μπροστά στα μάτια τους αλλά που μπορούσαν να δουν με την άκρη του ματιού τους). Ταυτόχρονα οι ερευνητές μελετούσαν με τη βοήθεια λειτουργικής μαγνητικής τομογραφίας τι γινόταν στον εγκέφαλο των εφήβων. Το ενδιαφέρον αυτού του πειράματος δεν έγκειται στο πόσοι έφηβοι μπόρεσαν να κυριαρχήσουν στην παρόρμηση να στρέψουν το βλέμμα τους προς τη φωτεινή πηγή, αλλά στο πόσο κόπο χρειαζόταν να καταβάλουν γι' αυτό: σύμφωνα με τους ερευνητές, όλες οι περιοχές του πρόσθιου φλοιού του εγκεφάλου τους που σχετίζονται με τον σχεδιασμό και την εκτέλεση μιας δράσης ήταν ενεργοποιημένες στο έπακρο εν αντιθέσει με τους εγκεφάλους ενηλίκων. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει πως αυτό που ένας ενήλικας επιτυγχάνει αυτόματα, ένας έφηβος το επιτυγχάνει καταβάλλοντας τεράστια προσπάθεια.

Πείραμα δεύτερο: Μια άλλη ομάδα αμερικανών επιστημόνων, από το Πανεπιστήμιο Κορνέλ της Νέας Υόρκης, παρακολούθησαν τι συνέβαινε σε μια συγκεκριμένη περιοχή του εγκεφάλου όταν οι εθελοντές επιτύγχαναν κάτι και ελάμβαναν μια επιβράβευση. Οι εθελοντές ήταν παιδιά, έφηβοι και ενήλικες, ενώ τα βραβεία ήταν μικρά, μεσαία και μεγάλα. Στην περίπτωση που οι έφηβοι ελάμβαναν μέσο ή μεγάλο βραβείο η αντίδρασή τους (με τη μορφή ευφορίας η οποία απεικονιζόταν στον εγκέφαλό τους) ήταν εξαιρετικά μεγαλύτερη σε σχέση με την αντίστοιχη των παιδιών και των ενηλίκων. Οταν το βραβείο ήταν μικρό η απογοήτευση ήταν τέτοια που στο συγκεκριμένο σημείο του εγκεφάλου δεν υπήρχε κανενός είδους αντίδραση, σαν το βραβείο να μην υπήρχε. Συμπέρασμα (πιθανότατα γνωστό σε όλους τους γονείς εφήβων): η αίσθηση του μέτρου δεν είναι γνώρισμα αυτής της περιόδου. Γενικό συμπέρασμα από τα δύο πειράματα: ένα υπερδραστήριο κέντρο του εγκεφάλου που σχετίζεται με την επιβράβευση σε συνδυασμό με όχι πλήρως λειτουργικές περιοχές που σχετίζονται με τον σχεδιασμό και την εκτέλεση δράσεων εξηγεί εν μέρει γιατί το παιδί σας μετατρέπεται σε «αυτόν τον ξένο».

Φτου κι απ' την αρχή...

Τα αποτελέσματα των παραπάνω πειραμάτων καταδεικνύουν ότι μπορεί μορφολογικά οι έφηβοι να τείνουν προς τους ενηλίκους, αλλά ο εγκέφαλός τους έχει να διανύσει ακόμη πολύ μεγάλη διαδρομή για να κατακτήσει την ωρίμανση. Και αυτό χωρίς να λάβουμε υπόψη τις ορμόνες που έρχονται να αποσταθεροποιήσουν την κατάσταση περαιτέρω! Οχι ότι οι επιστήμονες έχουν διαλευκάνει πλήρως το αίνιγμα που αντιπροσωπεύει ο εφηβικός εγκέφαλος, αλλά σαφώς γνωρίζουν σήμερα πολύ περισσότερα πράγματα γι' αυτόν χάρη σε έρευνες της τελευταίας δεκαετίας. Φαίνεται λοιπόν ότι η εφηβεία αντιπροσωπεύει για τον εγκέφαλο μια ακόμη περίοδο αναδιαμόρφωσης, ανάλογη με εκείνη των πρώτων χρόνων της ζωής, όπου οι εμπειρίες εγγράφονται και σηματοδοτούν τις δεξιότητες και τις ιδιαιτερότητές μας.

Κάποια από τα γεγονότα που λαμβάνουν χώρα ταυτόχρονα στον εφηβικό εγκέφαλο είναι τα εξής: κατ' αρχάς γίνεται μια διαλογή κυττάρων και συνάψεων. Με άλλα λόγια, ένα πλήθος νευρικών κυττάρων καταστρέφονται, ενώ μεταξύ εκείνων που παραμένουν ενισχύονται οι συνάψεις (τα σημεία επικοινωνίας των νευρικών κυττάρων). Η παρατήρηση αυτή κάνει μερικούς νευροβιολόγους να πιστεύουν ότι η έκθεση των εφήβων σε ένα περιβάλλον πλούσιο σε εμπειρίες κατά τη συγκεκριμένη περίοδο της ζωής τους θα ήταν ό,τι καλύτερο μπορούμε να τους προσφέρουμε. Τι ακριβώς συνιστούν; Νέα σπορ, ταξίδια, μουσική, ξένες γλώσσες.

Ρίσκα της εξέλιξης

Είναι άραγε ικανά τα παραπάνω να προστατεύσουν τους εφήβους από την τάση τους για αποκοτιές; Πιθανότατα όχι, καθώς ένα δεύτερο πράγμα που συμβαίνει στους εγκεφάλους τους αλλά δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί είναι η ικανότητα αξιοποίησης των εμπειριών για τη λήψη ορθών αποφάσεων. Οπως εξηγούν οι ερευνητές, μέρος της εφηβικής αναδιοργάνωσης του εγκεφάλου είναι η σύνδεση απομακρυσμένων περιοχών του, η οποία επιτρέπει την ταχεία μεταφορά πληροφορίας έτσι ώστε να διαθέτει κανείς όλα τα δεδομένα τη στιγμή που καλείται να λάβει μια απόφαση. Καθώς η σύνδεση αυτή είναι καθ' οδόν (ανολοκλήρωτη) στη διάρκεια της εφηβείας, ένας έφηβος που οδηγεί αυτοκίνητο έχει πολύ μεγαλύτερες πιθανότητες να λάβει λάθος απόφαση σε μια δύσκολη στιγμή σε σχέση με έναν ενήλικα, παρά το γεγονός ότι ο έφηβος διαθέτει σαφώς καλύτερα αντανακλαστικά.

Τι θα έπρεπε λοιπόν να κάνει ένας ανήσυχος γονέας; Οι ειδικοί είναι σε θέση να μας πουν περισσότερα για το τι δεν πρέπει να κάνουμε. Σύμφωνα με αμερικανούς ψυχολόγους, δεν έχουμε να κερδίσουμε τίποτε αν πάμε κόντρα στη βιολογία που οδηγεί τα παιδιά να αναζητούν την ταυτότητά τους ακόμη και μέσα από επικίνδυνες συμπεριφορές. Αξίζει μάλιστα να σημειωθεί ότι θεωρούν αυτές τις επαναστατικές συμπεριφορές εξελικτικά πλεονεκτήματα, καθώς στο παρελθόν οδήγησαν τον πρωτόγονο άνθρωπο να αφήσει τη σπηλιά του και να περιπλανηθεί προς αναζήτηση νέων εμπειριών και συντρόφων (δεν είναι τυχαίο που η εφηβεία συμπίπτει με τη σεξουαλική αφύπνιση).

Σε πρακτικό επίπεδο λοιπόν οι ψυχολόγοι εξηγούν ότι η πιθανότητα να αποτρέψετε έναν έφηβο από επικίνδυνες συμπεριφορές εξηγώντας τους κινδύνους που ενέχονται σε αυτές είναι σχεδόν μηδενικές (και πιθανότατα ήδη γνωρίζετε ότι εκλαμβάνονται ως κήρυγμα). Θα πετύχετε δε ακριβώς το αντίθετο αποτέλεσμα αν τους εναντιωθείτε. Η μόνη ίσως ενδεδειγμένη συμπεριφορά είναι να δείχνετε κατανόηση στις μεταμορφώσεις τους και τις εκρήξεις τους και να θυμόσαστε: εφηβεία είναι, θα περάσει!

Να θυμάστε...

* Οι έφηβοι είναι περισσότερο ευαίσθητοι στην κατάθλιψη, στην ανάπτυξη εξαρτήσεων, στις διαταραχές που σχετίζονται με τη διατροφή, στη σχιζοφρένεια.

* Αν και περνούν την υγιέστερη περίοδο της ζωής τους, έχουν τετραπλάσιες πιθανότητες σε σχέση με τα παιδιά να εμπλακούν σε ατυχήματα τα οποία θα τους στοίχιζαν τη ζωή, καθώς παίρνουν επικίνδυνα ρίσκα.

* Η διαδικασία της ωρίμανσης είναι αργή: ξεπερνά κανείς το 20ό έτος της ηλικίας του ώσπου να αποκτήσει την ικανότητα να ελέγχει τις αντιδράσεις του και να συμπάσχει με τους γύρω του.

* Ναι, τα κορίτσια ωριμάζουν γρηγορότερα από τα αγόρια, όπως αποκαλύπτουν μελέτες μέτρησης της σχέσης φαιάς και λευκής ουσίας στον εγκέφαλο εφήβων.

Η πορεία προς την ωριμότητα

Γιάννης Τσαμασίρος, εφ. Ελευθεροτυπία, 19/2/2002

Η εφηβεία δεν είναι απλά μια μεταβατική περίοδος μεταξύ της παιδικής ηλικίας και της ενήλικης ζωής, αλλά ουσιαστικά αποτελεί μια ξεχωριστή εξελικτική φάση με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, ψυχικές διεργασίες και αναπτυξιακούς στόχους. Κατά την εφηβεία επιτελείται μια σειρά έντονων και ραγδαίων αλλαγών στο σωματικό, συναισθηματικό, ψυχολογικό και κοινωνικό τομέα που δημιουργούν αισθήματα αναστάτωσης, ρευστότητα, αμφιταλάντευση και ενδυνάμωση των συγκρούσεων σε ενδοπροσωπικό και διαπροσωπικό επίπεδο.

Χαρακτηριστικά της εφηβείας είναι η εναντιωματική συμπεριφορά προς τους γονείς, η αποστασιοποίηση από το οικογενειακό περιβάλλον και η προσήλωση στην ομάδα συνομηλίκων, η αμφιθυμία, η ευερεθιστότητα, τα αισθήματα θλίψης, άγχους, μοναξιάς, πλήξης, ντροπής, η ταλάντευση μεταξύ υπέρμετρα υψηλής και χαμηλής αυτοεκτίμησης και αυτοπεποίθησης, ο πειραματισμός κ.λπ. Τα χαρακτηριστικά αυτά συνθέτουν την εικόνα της «ανωριμότητας» του εφήβου που συχνά αποτελεί την αφορμή έντονων συγκρούσεων μεταξύ του εφήβου και των γονέων του.

Οι γονείς κατά την περίοδο της εφηβικής αναστάτωσης νιώθουν προδομένοι καθώς αισθάνονται ότι αν και έχουν κάνει ό,τι μπορούν για να βοηθήσουν το παιδί τους και έχουν προσφέρει περισσότερα σε αυτό από ό,τι οι ίδιοι είχαν λάβει από τους δικούς τους γονείς, αντιμετωπίζουν την αμφισβήτηση και την απόρριψή του. Συχνά οι γονείς αισθάνονται ότι χάνουν τον έλεγχο της κατάστασης και θεωρούν ότι οι συγκεκριμένες συμπεριφορές και στάσεις του παιδιού τους δεν είναι παρά η αρχή μιας αρνητικής εξέλιξης, την οποία πρέπει να αποτρέψουν με κάθε τρόπο. Η αντίληψη αυτή προκαλεί γονικές συμπεριφορές που επιδεινώνουν το αδιέξοδο, γιατί μεγαλώνουν το χάσμα μεταξύ εφήβου και των γονέων του και δρουν ανασταλτικά στην ψυχοσυναισθηματική του ανάπτυξη. Για παράδειγμα, οι γονείς μπορεί να προσπαθήσουν να αντιμετωπίσουν την ανυπακοή ή την επαναστατική συμπεριφορά του εφήβου χρησιμοποιώντας διάφορα μέσα, όπως η υπερπροστατευτική, η επικριτική, η αυταρχική, η τιμωρητική, η αυστηρή ή η υπερβολικά υποχωρητική στάση. Αλλες φορές προσπαθούν να κερδίσουν τη συνεργασία του εφήβου μέσα από μια εναλλαγή υπέρμετρα αυστηρής και επιτρεπτικής συμπεριφοράς, με αποτέλεσμα τα όρια, οι ρόλοι και οι κανόνες να μην είναι ευδιάκριτα, σταθερά και κατάλληλα.

Η ψυχαναλύτρια Anna Freud υποστηρίζει ότι η αναταραχή στην περίοδο της εφηβείας αποτελεί μια ένδειξη φυσιολογικής ανάπτυξης. Η «ανωριμότητα» του εφήβου είναι αποτέλεσμα της προσαρμοστικής αναδιάρθρωσης του ψυχισμού του, η οποία είναι απαραίτητη για την προοδευτική επίτευξη των νέων αναπτυξιακών στόχων. Σύμφωνα με τον ψυχαναλυτή Donald Winnicott, η «ανωριμότητα» της εφηβικής ηλικίας αποτελεί μια απαραίτητη προϋπόθεση για την ενήλικη ωριμότητα, ενώ αντιθέτως η «ψευδοωριμότητα» του εφήβου οδηγεί στην ενήλικη ανωριμότητα.

Ο ψυχισμός του ανθρώπου αναπτύσσεται και διαμορφώνεται μέσα από διαδοχικά εξελικτικά στάδια. Κάθε εξελικτικό στάδιο θέτει συγκεκριμένες προκλήσεις με τη μορφή νέων αναπτυξιακών κρίσεων. Η ικανοποιητική επίλυση των αναπτυξιακών κρίσεων των προηγούμενων σταδίων αποτελεί τη βάση για την επιτυχή αντιμετώπιση των αναπτυξιακών κρίσεων των επόμενων σταδίων. Η αναπτυξιακή κρίση που δεν επιλύεται ικανοποιητικά τείνει να επανεμφανίζεται με τη μορφή συγκεκριμένων επαναλαμβανομένων δυσκολιών στη ζωή μας, δυσχεραίνοντας την πορεία μας προς την επίτευξη της ηλικιακά πρόσφορης ψυχοσυναισθηματικής ωριμότητας.

Ο ψυχαναλυτής Erik Erickson περιέγραψε οκτώ εξελικτικά στάδια μέσα από τα οποία αναπτύσσεται η προσωπικότητα του ατόμου και υποστήριξε ότι η εφηβική περίοδος αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της διαμόρφωσης της προσωπικής ψυχοκοινωνικής μας ταυτότητας (δηλαδή, της αίσθησης συνέχειας και συνοχής του εαυτού μας που καθορίζει τους τρόπους επίλυσης των προβλημάτων, τις επιλογές, τους ρόλους και τον τρόπο ζωής μας).

Η πιο πρώιμη μορφή ταυτότητας εγκαθιδρύεται μέσα από τη σχέση του βρέφους με τη μητέρα του. Κατά το πρώτο έτος της ζωής η εδραίωση πρόσφορης, εναρμονισμένης στις ανάγκες του βρέφους μητρικής φροντίδας (ως προς την παροχή τροφής, αγάπης κ.λπ.) επιτρέπει στο παιδί να αναπτύξει έναν ασφαλή δεσμό με τη μητέρα του, μέσω του οποίου δημιουργούνται οι βάσεις για την ανάπτυξη αισθημάτων εμπιστοσύνης και αισιοδοξίας. Αντιθέτως, τα ελλείμματα στη μητρική φροντίδα δημιουργούν τις βάσεις για την ανάπτυξη αισθημάτων δυσπιστίας (π.χ. αναφορικά με την ικανότητα του εαυτού να αντεπεξέρχεται στις δυσκολίες, καθώς και προς το περιβάλλον που βιώνεται ως μη αξιόπιστο) και απαισιοδοξίας απέναντι στη ζωή. Ενα παράδειγμα της μη επαρκούς εγκαθίδρυσης της βασικής εμπιστοσύνης αποτελεί η δυσκολία του παιδιού, καθώς μεγαλώνει, να αναπτύσσει συνεργατική και φιλική στάση προς το περιβάλλον, καθώς επίσης και η τάση του να απογοητεύεται εύκολα και να εγκαταλείπει την προσπάθεια.

Το δεύτερο στάδιο (19ος μήνας - 2ο έτος) αποτελεί την απαρχή της ανάπτυξης αυτονομίας και αυτοελέγχου του παιδιού. Η κατάλληλη γονεϊκή φροντίδα, εστιάζοντας στην ενθάρρυνση της αυτονομίας του παιδιού (π.χ. σταθερή και συνεπής, αλλά εύκαμπτη, υπομονετική και βαθμιαία εδραίωση ορίων στη συμπεριφορά του παιδιού, ή στην εκπαίδευση τουαλέτας) δημιουργεί τις βάσεις για την ανάπτυξη του αισθήματος υπευθυνότητας και αποφασιστικότητας και της ικανότητας για έλλογο αυτοέλεγχο και αυτοφροντίδα. Αντιθέτως, η υπερπροστατευτική, παρεισφρητική και τιμωρητική στάση των γονέων δημιουργεί στο παιδί ένα θεμελιώδες αίσθημα ντροπής και αμφιβολίας αναφορικά με την ικανότητά του να λειτουργεί αυτόνομα.

Παραδείγματα της εδραίωσης του μη πρόσφορου αισθήματος αυτονομίας και αυτοελέγχου είναι το παιδί που χρειάζεται συνεχή υποστήριξη για να τα καταφέρει στα καθήκοντά του, ή το άτομο που καταφεύγει σε υπέρμετρα αντιδραστική συμπεριφορά ή καταναγκαστικό αυτοέλεγχο, περιστέλλοντας τις ικανότητές του, ή που αδυνατεί να κάνει επιλογές για βασικά προσωπικά του θέματα χωρίς καθοδήγηση από άλλα πρόσωπα που αναλαμβάνουν το γονεϊκό ρόλο στη ζωή του.

Σύμφωνα με την ψυχαναλύτρια Margaret Mahler, από τον πρώτο μήνα μέχρι κυρίως το τρίτο έτος της ζωής επιτελείται βαθμιαία μια διαφοροποίηση του παιδιού από τη μητέρα του, η οποία επιτρέπει τη δόμηση της αίσθησης του εαυτού του μέσα από την εδραίωση του αισθήματος της ατομικότητάς του. Η θετική μητρική φροντίδα κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας αποχωρισμού - ατομικοποίησης είναι καθοριστική για την εγκαθίδρυση της ικανότητας για αυτόβουλη λειτουργικότητα στο παιδί.

Η επίλυση της κρίσεως της αυτονομίας επιτρέπει στο παιδί να εισέλθει στο επόμενο αναπτυξιακό στάδιο (3ο-5ο έτος) έχοντας διαμορφώσει ένα σταθερό αίσθημα ότι αποτελεί ένα πρόσωπο. Σε αυτό το αναπτυξιακό στάδιο, στο οποίο κυριαρχούν οι οιδιπόδειες επιθυμίες και συγκρούσεις, το νέο αναπτυξιακό καθήκον του παιδιού να ανακαλύψει τι είδους πρόσωπο είναι μέσω των κατάλληλων γονεϊκών ταυτίσεων (π.χ. το αγόρι ταυτίζεται με τον πατέρα του, επιθυμώντας να αναπτύξει βαθμιαία τον ανδρικό ρόλο). Αυτή η διαδικασία περιλαμβάνει τη διαμόρφωση μιας αίσιας ισορροπίας ανάμεσα στην ανάπτυξη της πρωτοβουλίας και τα ανασταλτικά προς αυτήν παρεπόμενα της οιδιπόδειας ενοχής. Η κατάλληλη γονεϊκή στάση και καθοδήγηση (π.χ. έλλογη θέσπιση ορίων, αποφυγή ενοχοποιητικής και τιμωρητικής συμπεριφοράς στις διεκδικητικές και ανταγωνιστικές αντιδράσεις του παιδιού, παροχή κατάλληλων προτύπων ταύτισης) επιτρέπει στο παιδί να ενσωματώσει με πρόσφορο τρόπο τους γονεϊκούς κανόνες και απαγορεύσεις και να αναπτύξει αυθεντικότητα αναφορικά με τους ρόλους που διαμορφώνει, χωρίς τη δημιουργία ανασχετικών για την ψυχική του ανάπτυξη αισθημάτων ενοχής. Αντιθέτως, η μη προσαρμοσμένη στις εξελικτικές ανάγκες του παιδιού στάση των γονέων (π.χ. εχθρική συμπεριφορά από τον γονέα του ίδιου φύλου, συμπεριφορά που ενισχύει την οιδιπόδεια προσκόλληση από το γονέα του αντιθέτου φύλου) λειτουργεί ανασταλτικά στον ψυχισμό του παιδιού. Ενα παράδειγμα δυσλειτουργικής έκβασης του εν λόγω σταδίου είναι η περιστολή της αυτόβουλης συμπεριφοράς ή της λειτουργικότητας του ατόμου (π.χ. αυτοηττώμενη συμπεριφορά σε διαπροσωπικά ή επαγγελματικά θέματα, δυσκολίες στις σχέσεις με το αντίθετο φύλο ως απόρροια άλυτων οιδιπόδειων συγκρούσεων, σύγχυση αναφορικά με τη σεξουαλική ταυτότητα του ατόμου).

Η έλευση του τέταρτου αναπτυξιακού σταδίου (6ο-12ο έτος) συμπίπτει με τις πρώτες σχολικές εμπειρίες. Το βασικό αναπτυξιακό καθήκον σε αυτό το στάδιο είναι η διαμόρφωση του αισθήματος φιλοπονίας. Η επιθυμία για παιχνίδι δίνει τη θέση της στην επιθυμία για την ολοκλήρωση έργου. Το παιδί ανακαλύπτει ότι η εργατικότητα, η παραγωγικότητα και η αποπεράτωση μιας εργασίας τού δίνουν ουσιαστική ικανοποίηση. Αισθάνεται ότι η επίτευξη της επιτυχίας και η επακόλουθη αναγνώριση από το οικογενειακό και ιδιαίτερα από το σχολικό περιβάλλον και την ομάδα ομηλίκων αποκτά πλέον ιδιαίτερη σημασία. Ωστόσο, όταν η προσαρμογή και οι προσπάθειες για αναγνώριση της αξίας του στο σχολικό περιβάλλον και στην ομάδα ομηλίκων προσκρούουν σε σημαντικές ματαιώσεις, μπορεί να δημιουργηθεί στο παιδί ένα αίσθημα προσωπικής ανεπάρκειας και κατωτερότητας. Η δημιουργία του βασικού αισθήματος κατωτερότητας δρα ανασταλτικά στην ανάπτυξη των δυνατοτήτων του παιδιού (π.χ. δεν επιδιώκει ενεργά τη διεύρυνση των επιδεξιοτήτων του που θα του επιτρέψουν βαθμιαία να λειτουργεί παραγωγικά ως δυνητικός τροφοδότης, αναπτύσσει ηττοπαθή συμπεριφορά).

Αν μέχρι αυτήν την ηλικία το παιδί έχει αφομοιώσει τις κατάλληλες εξελικτικές δεξιότητες, έχει πλέον διαμορφώσει μια αίσθηση συνέχειας του εαυτού που αποτελεί τη βάση της προσωπικής του ταυτότητας. Δηλαδή αισθάνεται ότι ενώ μεγαλώνοντας αλλάζει, ουσιαστικά το βασικό αίσθημα τού ποιος ή ποια είναι παραμένει το ίδιο. Ωστόσο οι έντονες αλλαγές που επέρχονται στην εφηβεία (12ο-18ο έτος) επιβάλλουν μια αναδιάρθρωση του ψυχισμού του εφήβου, κατά την οποία τα προηγούμενα αναπτυξιακά θέματα επανέρχονται ως «μάχες που καλείται ο έφηβος να ξαναδώσει» στην πορεία του για την απαρτίωση μιας νέας ταυτότητας. Ο ψυχαναλυτής Peter Blos υποστηρίζει ότι η εφηβεία αποτελεί μια δεύτερη διαδικασία ατομικοποίησης.

Η εξασφάλιση ενός θετικού οικογενειακού περιβάλλοντος επιτρέπει στον έφηβο να αναπτύξει το αίσθημα της πίστης, της αφοσίωσης και του καθήκοντος (π.χ. ανάπτυξη «αισθήματος του ανήκειν» στην ομάδα ομηλίκων, εδραίωση μιας ιδεολογίας και ενός συστήματος αξιών για τη ζωή που προάγει το αίσθημα δέσμευσης αναφορικά με τη διαμόρφωση στόχων και σκοπών) που απαιτείται για τον επιτυχή προσανατολισμό στο μέλλον κατά την πορεία της ενηλικίωσης. Είναι επομένως πολύ σημαντικό οι γονείς, λειτουργώντας υποστηρικτικά, να εναρμονιστούν με τις εξελικτικές ανάγκες του παιδιού τους και να θέσουν τα κατάλληλα όρια και κανόνες χωρίς να «αντεπιτίθενται» ή να «καταρρέουν» ως αποτέλεσμα των εντάσεων που δημιουργούνται κατά την εφηβική περίοδο. Είναι σημαντικό να δοθεί έμφαση στο ότι η εφηβεία αποτελεί μια δεύτερη ευκαιρία για την εξομάλυνση ψυχοσυναισθηματικών δυσκολιών που έλαβαν χώρα σε προηγούμενα αναπτυξιακά στάδια. Η επιτυχής απαρτίωση όλων των προηγούμενων και πρόσφατων ταυτίσεων και αναπτυξιακών δεξιοτήτων οδηγεί στην ανάδυση μιας υγιούς ταυτότητας και στην επίτευξη των βασικών αναπτυξιακών στόχων της εφηβείας: της αποδοχής της νέας μορφής του σώματος, της διαμόρφωσης σεξουαλικής ταυτότητας και ρόλου, της αποκρυστάλλωσης της προσωπικής ψυχοκοινωνικής ταυτότητας, της προοδευτικής ψυχικής και συναισθηματικής ανεξαρτητοποίησης από τους γονείς και της δημιουργίας προϋποθέσεων για τη μελλοντική οικονομική ανεξαρτησία.

Ωστόσο, όταν η εξελικτική πορεία του παιδιού δεν ήταν ευνοϊκή, η αθροιστική συσσώρευση αναπτυξιακών ελλειμμάτων από τα προηγούμενα στάδια τείνει να δημιουργήσει μια σύγχυση ρόλων και ταυτότητας (π.χ. ο έφηβος βιώνει σύγχυση ρόλων, αδυνατεί να δεσμευθεί σε αποφάσεις ή επιτέλεση έργου). Ενας ενδεχόμενος κίνδυνος που απορρέει από την κρίση ταυτότητας είναι η αντισταθμιστική εδραίωση μιας αρνητικής ταυτότητας, κατά την οποία ο έφηβος καταφεύγει απελπισμένα σε επιλογές που κοινωνικά θεωρούνται επικίνδυνες ή ανεπιθύμητες, για να διαμορφώσει ένα αίσθημα ύπαρξης και μια αίσθηση ελέγχου επί της κατάστασης. Ο Erickson υποστηρίζει ότι η συμπεριφορά του εφήβου στις περιπτώσεις αυτές φαίνεται να διαμορφώνεται από τη σκέψη: «Καλύτερα να είμαι ένα μηδενικό ή κάποιος κακός ή κάποιος πράγματι νεκρός, παρά να είμαι κάποιος με μη επαρκή υπόσταση».

Η μη ικανοποιητική επίλυση των αναπτυξιακών κρίσεων που λαμβάνουν χώρα κατά την αποκρυστάλλωση των βασικών δομικών στοιχείων της ταυτότητας περιπλέκει τη μετάβαση και την προσαρμογή στα επόμενα εξελικτικά στάδια (π.χ. δημιουργείται μια κατάσταση παρατεταμένης εφηβείας). Τα επόμενα εξελικτικά στάδια του κύκλου ζωής περιλαμβάνουν:

α. Την πρώιμη φάση της ενήλικης ζωής (20ό-40ό έτος), κατά την οποία ο βασικός αναπτυξιακός στόχος είναι η ανάπτυξη σχέσης αγάπης με τον ερωτικό σύντροφο, η οποία να χαρακτηρίζεται από οικειότητα και αμοιβαιότητα, ενάντια στην ενδεχόμενη απομόνωση που δημιουργείται στην περίπτωση που άλυτες ψυχοσυναισθηματικές συγκρούσεις προκαλούν δυσκολίες στην επίτευξη της προσωπικής και βαθιάς δέσμευσης με έναν άλλον άνθρωπο.

β. Τη μέση φάση της ενήλικης ζωής (40ό-60ό έτος), κατά την οποία ο κύριος αναπτυξιακός στόχος είναι η ανάπτυξη της ικανότητας για προσφορά (π.χ. μέσα από τη φροντίδα των παιδιών ή άλλων ανθρώπων), ενάντια στη στασιμότητα που δημιουργείται στην περίπτωση που υπέρμετρα αισθήματα εγωκεντρισμού αποτρέπουν τη διεύρυνση της παραγωγικότητας και της δημιουργικότητας μέσα από τη σχέση με άλλα άτομα.

γ. Και την όψιμη φάση της ενήλικης ζωής, κατά την οποία ο κύριος αναπτυξιακός στόχος είναι η ανάπτυξη του αισθήματος ακεραιότητας μέσα από τη διαμόρφωση μιας αίσθησης αξίας και ενός ουσιαστικού νοήματος αναφορικά με την πορεία ζωής του ατόμου, ενάντια στην απόγνωση που ενδεχομένως επιφέρει η μη αποδοχή του εαυτού και η αρνητική αξιολόγηση της προσωπικής του πορείας ζωής. Ο κάθε άνθρωπος είναι ξεχωριστός και μοναδικός. Ο κύκλος ζωής και τα αναπτυξιακά στάδια αποτελούν μόνο ένα σχήμα μέσα από το οποίο μπορούν να προσδιοριστούν οι βασικές παράμετροι της εξελικτικής του πορείας. Μέσα στον κάθε άνθρωπο ενυπάρχει εν δυνάμει η δυνατότητα για ανάπτυξη και εξέλιξη καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής του. Η ουσιαστική ικανοποίηση ενσταλάζεται μέσα μας ως αποτέλεσμα της συνεχούς προσπάθειάς μας για αυτεπίγνωση, αυτοαποδοχή και αυτοπραγμάτωση. Μέσω της διαδικασίας αυτής μπορούμε να αναπτύξουμε την ικανότητα να διαμορφώνουμε την ύπαρξή μας κατά προαίρεση, τη δυνατότητα να διατηρούμε την κατάλληλη ισορροπία μεταξύ αυτάρκειας και αλληλεξάρτησης και την αποφασιστικότητα να διευρύνουμε διαρκώς την προσαρμοστική μας λειτουργικότητα για να αντιμετωπίσουμε τα καθήκοντα και τις αντιξοότητες της ζωής.

* Ο ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΣΑΜΑΣΙΡΟΣ είναι ΜΑ Κλινικής Ψυχολογίας, επιστημονικός συνεργάτης Παιδιατρικής Κλινικής Τμήματος Νοσηλευτικής Πανεπιστημίου Αθηνών, υπεύθυνος εκπαιδευτικού προγράμματος Βραχείας Δυναμικής Ψυχοθεραπείας.

Η κατάθλιψη σε εφήβους και παιδιά

Βαλέρια Πομίνι, εφ. Ελευθεροτυπία, 19/2/2002

Η κατάθλιψη είναι μια συναισθηματική διαταραχή που εμφανίζεται σε ένα όχι αμελητέο ποσοστό των ατόμων της κοινωνίας μας. Παρ' όλα αυτά, δύσκολα συνδέεται με την εικόνα ενός παιδιού ή ενός εφήβου. Οι ενήλικοι τείνουν να θεωρήσουν τις καταθλιπτικές διαταραχές ψυχολογικά προβλήματα της ενήλικης ζωής, συνδεδεμένα με απώλειες, πένθος, απογοητεύσεις, στρεσογόνα γεγονότα κ.τ.λ. Γι' αυτό το λόγο πιθανώς οι ενήλικοι, γονείς ή εκπαιδευτικοί, αργούν να αναγνωρίσουν τα συμπτώματα συναισθηματικής διαταραχής των παιδιών. Συνήθως, δεν τους βοηθάει, ως προς την αξιολόγηση των δυσκολιών αυτών, η μορφή τους. Οπως θα αναφερθεί εν συνεχεία, οι εκδηλώσεις μιας καταθλιπτικής διαταραχής σε παιδιά και εφήβους μπορεί να είναι πολύ διαφορετικές από τις γνωστές εκδηλώσεις της κατάθλιψης σε ενήλικους.

Ένας άλλος λόγος υποτίμησης των καταθλιπτικών εκδηλώσεων στους νέους εκ μέρους των ενήλικων είναι η επικρατούμενη εντύπωση ό,τι η αστάθεια της διάθεσης είναι ένα χαρακτηριστικό στοιχείο της εφηβείας: οι συναισθηματικές υπερβολές μπορούν να κυριαρχήσουν την ψυχή του εφήβου, δημιουργώντας μία συνεχή ταλάντωση ανάμεσα στη χαρά και τη μελαγχολία, τον ενθουσιασμό και την απάθεια, την αγάπη και το μίσος κ.λπ.

Οπως έγραψε ο Αριστοτέλης, «οι νέοι είναι ασταθείς, και γρήγορα βαριούνται ό,τι επιθυμούν. Είναι ευέξαπτοι (...) και ακολουθούν το ένστικτό τους. Κυριαρχούνται από τα πάθη τους και σε όλα είναι υπερβολικοί, υπερβολικά αγαπούν και υπερβολικά μισούν».

Και όμως, οι συναισθηματικές διαταραχές στην εφηβεία και προ-εφηβεία είναι αρκετά συχνές. Ενα 10% με 30% του γενικού πληθυσμού των εφήβων παρουσιάζει καταθλιπτικά συμπτώματα, ενώ οι μείζονες καταθλιπτικές διαταραχές είναι πιο σπάνιες και κυμαίνονται ανάμεσα στο 4% και 8%.

Οι καταθλιπτικές διαταραχές παρατηρούνται συχνά σε παιδιά και εφήβους που παρουσιάζουν μαθησιακές δυσκολίες. Οταν ένα παιδί ή έφηβος παρουσιάζει καταθλιπτική διαταραχή, είναι πολύ πιθανό (60%) αυτή να συνεχιστεί και στην ενήλικη ζωή του, εφόσον δεν αντιμετωπιστεί θεραπευτικά. Επίσης, αυξάνεται η πιθανότητα της αυτοκτονικής συμπεριφοράς. Η κατάθλιψη δημιουργεί δυσκολίες στην ενδο-οικογενειακή και στην εξω-οικογενειακή ζωή ενός εφήβου: στην απόδοσή του (της) στο σχολείο, στις κοινωνικές του (της) σχέσεις και στους στόχους που δυσκολεύεται να καθορίσει για την κοινωνική του (της) εξέλιξη.

Πολύ συχνά η κατάθλιψη συνοδεύεται από άλλες διαταραχές (συνοσηρότητα), όπως αγχώδεις διαταραχές, διαταραχές συμπεριφοράς, ψυχαναγκαστικές διαταραχές, διαταραχές λήψης τροφής (ανορεξία, βουλιμία) και χρήση ουσιών.

Είναι ακόμα αβέβαιο σε ποιο βαθμό οι καταθλιπτικές διαταραχές οφείλονται σε βιολογικούς παράγοντες (προδιάθεση ή ευαλωτότητα) και σε ποιο βαθμό παίζει ρόλο η επιρροή ενός συναισθηματικού κλίματος που κυριαρχεί στην οικογένεια ή ακόμα και η μάθηση ενός συγκεκριμένου τρόπου συναισθηματικής αντίδρασης και αντιμετώπισης της πραγματικότητας και των δυσκολιών που προκύπτουν (περιβαλλοντικοί παράγοντες).

Σε κλινικό πλαίσιο, συμβαίνει συχνά, όταν ένας έφηβος παρουσιάζει κατάθλιψη, να παρατηρείται επίσης κατάθλιψη στον έναν ή και στους δύο γονείς του. Αρκετές φορές η γονική κατάθλιψη δεν έχει επισημανθεί ή δεν έχει ποτέ ζητηθεί βοήθεια από ειδικό. Είναι, μάλλον, «τρόπος ζωής», σύμπτωμα μιας διαγενεακής δυσφορίας, η οποία πηγάζει από εμπειρίες απώλειας, τραύματα ή άλλα στρεσογόνα γεγονότα στη ζωή τους.

Πέρα από τις «κλασικές» ψυχοδυναμικές θεωρίες σχετικά με τους ψυχολογικούς μηχανισμούς που ενεργοποιούνται στην εφηβεία, όπως τα ενοχικά οιδιπόδεια συναισθήματα και οι μηχανισμοί αμύνης, οι θεωρίες που τονίζουν τα ναρκισσιστικά στοιχεία του εγώ και τις συγκρούσεις γύρω από την εικόνα του εαυτού (π.χ. το άγχος της διάλυσης και του κομματιασμού του εγώ) φαίνονται ιδιαίτερα επίκαιρες για την κατανόηση των καταθλιπτικών διαταραχών. Η διαδικασία εξατομίκευσης είναι μια δύσκολη υπόθεση για τον έφηβο, καθώς και η κατασκευή της δικής του βασικής και μοναδικής ταυτότητας, που θα δώσει σταθερότητα, συνοχή και συνέχεια στο εγώ του. Πρόκειται για μια σύνθετη διαδικασία, που έχει τις ρίζες της στις πρώιμες παιδικές εμπειρίες, και κυρίως στη σχέση συναισθηματικής πρόσδεσης που αναπτύσσεται ανάμεσα στη μητέρα και το παιδί. Οσο περισσότερο ασφαλής είναι η πρόσδεση τόσο πιο ανώδυνη είναι η διαδικασία εξατομίκευσης και αποχωρισμού από την οικογένεια, καθώς και η κατασκευή μιας ταυτότητας βασισμένης στην εμπιστοσύνη στον άλλον και στον εαυτό. Οι έφηβοι που βιώσαν απώλειες, χωρισμούς ή άλλα τραυματικά γεγονότα στην παιδική τους ζωή, ή μεγάλωσαν σε ένα οικογενειακό περιβάλλον συναισθηματικά φτωχό, αποσυνδεμένο ή υπερβολικά συγκρουσιακό, μπορεί να παρουσιάσουν σοβαρές δυσκολίες στη διαδικασία κατασκευής της ταυτότητάς τους. Το υπερβολικό άγχος αποχωρισμού μπορεί να μετατρέπεται σε επιθετικότητα και οργή προς τον άλλον ή και προς τον εαυτό. Ή, αντίθετα, μπορεί να μπλοκάρει τον έφηβο σε μια αφύσικη ακινησία, αδράνεια, απάθεια και ανηδονία.

Μέχρι ενός σημείου, αυτού του τύπου οι εκδηλώσεις μπορούν να είναι φυσιολογικές στους εφήβους όταν είναι περαστικές, διότι η ψυχική τους δομή είναι ακόμη υπό διαμόρφωση. Αντίθετα, είναι ανησυχητικές όταν τείνουν να γίνουν τακτικές ή σταθερές εκδηλώσεις.

Μία από τις σύγχρονες εκδηλώσεις ψυχολογικής δυσφορίας είναι η «επίθεση στο σώμα», που πραγματοποιείται όταν ο ψυχικός πόνος δεν επεξεργάζεται σε συμβολικό επίπεδο, αλλά άμεσα επενεργεί. Η ψυχική δυσφορία δεν εκφράζεται, αλλά εκτονώνεται διά μέσου της αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς, η οποία έχει το αποτέλεσμα να δίνει την αίσθηση αναστολής ενός υπερβολικού, αβάσταχτου άγχους, με την επίθεση στο πιο άμεσο αντικείμενο: το σώμα. Αυτό είναι ολοφάνερο στην ανορεχτική και βουλιμική συμπεριφορά, στην κατάχρηση ουσιών και αλκοόλ, αλλά και στη γενικότερη τάση να κάνει κανείς κακό στον εαυτό του και στις απόπειρες αυτοκτονίας.

Ο έφηβος και ο θάνατος

«Η απόφαση να πεθάνει. Μία απόφαση πολύ πιο εύκολη για έναν έφηβο παρά για έναν ενήλικο. Τι; Ο θάνατος δεν στερεί από τον έφηβο ένα πολύ μεγάλο τμήμα μέλλοντος; Σίγουρα, αλλά για το νέο το μέλλον είναι κάτι μακρινό, αφηρημένο, εξωπραγματικό, στο οποίο δεν πιστεύει πραγματικά». Ο Μίλαν Κούντερα περιγράφει καταπληκτικά στο τελευταίο του βιβλίο «Η Αγνοια» μία απόπειρα αυτοκτονίας μιας εφήβου. Οπως συχνά δηλώνουν οι νέοι που απείλησαν τη ζωή τους, το πέρασμα από τις αυτοκαταστροφικές φαντασιώσεις στην πραγματοποίησή τους γίνεται με την πεποίθηση ότι βρίσκονται σε αδιάξοδο. Αυτό το συναίσθημα μπορεί να ενεργοποιείται όταν υπάρχει έντονη ψυχολογική δυσφορία προκαλούμενη από σημαντικές, αλλά και φαινομενικά ασήμαντες καταστάσεις, όπως ένα γεγονός αδικίας, μιας άδικης τιμωρίας ή προσβολής από τους γονείς, μια σχολική αποτυχία, η εγκατάλειψη ενός φίλου / μιας φίλης, μια ερωτική απογοήτευση. Ολα τα παιδιά αυτά αισθάνονται ανίκανα, ένοχα, αδύναμα και αποτυχημένα. Ολα τα παιδιά αυτά δεν πιστεύουν ότι οι άλλοι (κυρίως οι ενήλικες και κυρίως οι γονείς τους) μπορούν να τους κατανοήσουν, να τους βοηθήσουν.

Η αυτοκαταστροφική συμπεριφορά τους είναι ταυτόχρονα και επιθετική συμπεριφορά ενάντια στους «μεγάλους» (συνήθως οι γονείς). Η έννοια της «χειριστικής απόπειρας» είναι αρκετά επικίνδυνη, γιατί τείνει να θεωρήσει τη ζωή ενός εφήβου αντικείμενο ανταλλαγής ή εκβιασμού για να κερδίσει κάτι (την προσοχή, τη συγχώρηση κ.λπ.). Είναι σημαντικό να μην υποτιμηθούν ποτέ οι δηλώσεις αυτοκαταστροφής ενός εφήβου. Ο ενήλικος οφείλει να δώσει προσοχή και όταν πιστεύει ότι πρόκειται για συναισθηματικό εκβιασμό. Είναι, δυστυχώς, γνωστό ότι πολλές απόπειρες μετατρέπονται «κατά λάθος» σε αυτοκτονίες, επειδή το παιχνίδι με το θάνατο ξέφυγε από τον έλεγχο. Παραδόξως, το παιχνίδι με το θάνατο θεωρείται από τον έφηβο μια προσπάθεια να ελέγξει τη ζωή του.

Οι θεραπευτικές προσεγγίσεις

Ευκαιρία εμβάθυνσης της αξιολόγησης και της θεραπείας της μείζονος κατάθλιψης σε παιδιά και εφήβους αποτελεί μια διακρατική μελέτη που διεξάγεται από το 1999 και στην Ελλάδα, στο πλαίσιο του προγράμματος BIOMED της Ευρωπαϊκής Ενωσης, την οποία συντονίζει το Τμήμα Παιδικής και Οικογενειακής Θεραπείας της Tavistock Clinic - Λονδίνο (γενικός συντονιστής: Prof. Ι. Kolvin), και στην οποία συμμετέχουν το Τμήμα Παιδοψυχιατρικής Πανεπιστημίου του Ελσίνκι και η Παιδοψυχιατρική Κλινική Πανεπιστήμιου Αθηνών - Νοσοκομείο Παίδων «Αγία Σοφία», με συντονιστή τον καθηγητή κ. Ι. Τσιάντη. Η έρευνα αυτή, στην οποία συμμετέχουν πολλοί Ελληνες επιστήμονες από τους χώρους της Ψυχοαναλυτικής Ψυχοθεραπείας και της Συστημικής Θεραπείας Οικογένειας, πραγματοποιείται σε συνεργασία με το Ιατρείο Οικογένειας της Ψυχιατρικής Κλινικής Πανεπιστήμιου Αθηνών - Νοσοκομείο Αιγινήτειο, με συντονιστές και επόπτες για τη Θεραπεία Οικογένειας τον αναπλ. καθηγητή κ. Βλάσση Τομαρά και την υπογράφουσα. Στόχοι της έρευνας αυτής είναι η περαιτέρω κατανόηση και εκτίμηση της παιδικής και εφηβικής κατάθλιψης, των ατομικών και περιβαλλοντικών παραγόντων που συνδέονται με αυτήν, των μηχανισμών εξέλιξής της, καθώς και των αποτελεσματικότερων θεραπευτικών προσεγγίσεων.

Εφόσον η φαρμακευτική αγωγή για την κατάθλιψη σε νεαρές ηλικίες δεν φαίνεται να είναι αποτελεσματική, είναι σημαντικότατο να αναπτυχθούν και να αξιολογηθούν ψυχοθεραπευτικές μέθοδοι που να έχουν άμεσα, αλλά και μακροχρόνια αποτελέσματα. Η εμπλοκή των γονιών είναι απαραίτητη στην οικογενειακή θεραπεία, όπου είναι άμεση, καθώς και την ατομική θεραπεία του εφήβου, ως έμμεση συνεργασία με τους ειδικούς.

Η οικογενειακή θεραπεία προσφέρει μια ευκαιρία αντιμετώπισης του ψυχολογικού πόνου ενός μέλους της οικογένειας, αλλά ταυτόχρονα και άλλων μελών, αφ' ενός επισημαίνεται ότι υπάρχει πρόβλημα το οποίο εμπλέκει όλους και αφ' ετέρου κινητοποιείται το οικογενειακό σύστημα για παροχή βοήθειας (κατανόηση, υποστήριξη, εμπάθεια).

Ο ρόλος της οικογένειας

Πολύ συχνά, οι γονείς δεν καταλαβαίνουν αμέσως ότι το παιδί τους παρουσιάζει καταθλιπτική διάθεση. Εντούτοις, η συμπεριφορά τους μπορεί συχνά να μην παραπέμπει στην εικόνα της θλίψης, αντιθέτως γίνεται συχνά επιθετική, αντιδραστική και εναντιωτική.

Οι γονείς συνήθως αντιδρούν αναλόγως, με οργή, αυστηρά μέτρα, απόρριψη και αυτό έχει το αποτέλεσμα να αισθάνεται ο έφηβος ότι κανείς δεν τον καταλαβαίνει, ότι οι γονείς τον αδικούν και ούτω καθ' εξής και αυτός ο φαύλος κύκλος παγιδεύει όλους τους, ενισχύοντας την κατάθλιψη του εφήβου.

Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς; Οι έφηβοι είναι κατά κανόνα πολύ ευαίσθητοι σε συμπεριφορές κριτικής ή απόρριψης που εκφράζονται από τους ενήλικες. Το φαινόμενο γίνεται ακόμη πιο έντονο στην περίπτωση που ο έφηβος πάσχει από κατάθλιψη: σε αυτή την περίπτωση χρειάζονται ενδιαφέρον, αποδοχή, διάλογο και διαθεσιμότητα από τον ενήλικα, έτσι ώστε ο έφηβος να εκφράσει το αίσθημα δυσφορίας που νιώθει.

Στη διάρκεια της εφηβείας των παιδιών του, ο γονιός καλείται να αναπτύξει διπλό ρόλο: να συνεχίσει αφ' ενός τη στήριξη που χαρακτήριζε το ρόλο του κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας και να μειώσει αφ' ετέρου το βαθμό παρέμβασης, κριτικής και παροχής συμβουλών. Είναι μια ισορροπία δύσκολη που τίθεται συχνά σε δοκιμασία από τις μεταπτώσεις της διάθεσης και της συμπεριφοράς του εφήβου.

Πώς θα καταλάβουν, όμως, οι γονείς πότε αυτές οι αλλαγές συμπεριφοράς κυμαίνονται στο πλαίσιο της φυσιολογικότητας και πότε είναι σημάδια μιας δυσφορίας πιο βαθιάς και σοβαρής;

Συνήθως τα σημάδια δεν λείπουν. Φαίνονται καθαρά στη συμπεριφορά του έφηβου, όπως

α. μια μεγαλύτερη και συνεχής ευερεθιστικότητα και επιθετικότητα γενικά, ή

β. το ακριβώς αντίθετο, ένα υπαναχωρητικό κλείσιμο στον εαυτό του, ή έλλειψη κοινωνικών επαφών, ή μια μεγάλη απόκλιση από τη συμπεριφορά των συνομηλίκων.

γ. Οι συνεχόμενες αποτυχίες στο σχολείο, η δυσκολία στη μελέτη, η έλλειψη συγκέντρωσης σε παιδιά που είχαν καλή απόδοση στο σχολείο, είναι συνήθως συμπτώματα ψυχολογικής δυσκολίας καταθλιπτικού τύπου. Η αποτυχία μειώνει την αυτοεκτίμηση και την εμπιστοσύνη στον εαυτό του, με αποτέλεσμα το περαιτέρω κλείσιμο σε αυτόν και τη δυσπιστία στη δυνατότητα βοηθείας από τους άλλους.

δ. Οι αϋπνίες, η έλλειψη όρεξης και άλλα σωματικά συμπτώματα, όπως οι συχνοί πονοκέφαλοι, η απώλεια βάρους, είναι άλλες πιο σοβαρές ενδείξεις καταθλιπτικών διαταραχών.

ε. Η χρήση ναρκωτικών ουσιών, κυρίως όταν ξεφεύγει από το επίπεδο του «πειραματισμού» και της δοκιμής και γίνεται πιο τακτική.

στ. Οι μικροκλοπές στο σχολείο ή στο σπίτι μπορεί να είναι σύμπτωμα κατάθλιψης που απαιτούν όχι τόσο καταστολή όσο κατανόηση των πιο βαθιών κινήτρων.

ζ. Η παρουσία φοβιών και ψυχαναγκασμών (π.χ. οι επαναλαμβανόμενες κινήσεις ή συμπεριφορές με μορφή τελετουργίας).

Πώς μπορούν να βοηθήσουν οι εκπαιδευτικοί

Το σχολείο είναι ένα κοινωνικό πλαίσιο, ιδιαίτερα σημαντικό για τους νέους. Μερικές φορές είναι το μόνο πλαίσιο κοινωνικοποίησης. Είναι σπάνιο κάποιος νέος που έχει καταθλιπτικά συμπτώματα να μη δώσει καθαρά σημάδια δυσφορίας σε επίπεδο σχολικής απόδοσης ή σε επίπεδο συμπεριφοράς προς εκπαιδευτικούς και συμμαθητές.

Οπως στην περίπτωση των γονέων στο οικογενειακό πλαίσιο, έτσι και στο σχολείο είναι σημαντικότατη η προσοχή των καθηγητών στις αλλαγές και στις «περίεργες» πλευρές της συμπεριφοράς του εφήβου.

Ακόμη και στην περίπτωση του πιο απειθάρχητου και ευμετάβλητου νέου, η βαθύτερη επιθυμία του (ποτέ ίσως εκφραζόμενη), είναι να επιτύχει στο σχολείο, γεγονός που έχει να κάνει με τη βελτίωση της προσωπικής του εικόνας. Η επιθυμία της επιτυχίας, όμως, έρχεται σε αντιπαράθεση με την πεποίθηση της ανικανότητας και της δυσκολίας του να οργανώσει τις προσπάθειες για να πετύχει τη σχολική ανάκαμψη.

Ακόμη και η πιο επιθετική συμπεριφορά μπορεί να κρύψει την επιθυμία μιας θετικής εικόνας του εγώ, που καθρεπτίζεται στο βλέμμα των συνομήλικων, αλλά και των μεγάλων.

Όπως από την άλλη πλευρά μια κατάθλιψη μπορεί να αναπτυχθεί στα θύματα των επιθετικών συμπεριφορών από συνομήλικους στο σχολείο (bullying).

Ο εκπαιδευτικός μπορεί να είναι μια πολύτιμη πηγή πληροφόρησης για την αξιολόγηση των καταθλιπτικών διαταραχών. Μπορεί να παρατηρήσει ότι ένα παιδί παρουσιάζει έλλειψη προσοχής, απομόνωση από τους συμμαθητές, ψυχοσωματικά συμπτώματα ή, το αντίθετο, γίνεται αντιδραστικός, επιθετικός, παρενοχλεί τη διδασκαλία στην τάξη και αναγκάζει τον καθηγητή να πάρει μέτρα καταστολής ή και αποβολής ακόμη. Πρόκειται για αντιδραστικές συμπεριφορές που, σε σχέση με πτώση της σχολικής απόδοσης, είναι συνήθως ένδειξη ψυχολογικής δυσφορίας. Η κατανόηση, η συμπαράσταση και η βοήθεια του εκπαιδευτικού είναι καταλυτικές, έτσι ώστε ο έφηβος να μην απομονωθεί από τους συμμαθητές του και δεν υιοθετήσει μια «αρνητική ταυτότητα» στην τάξη του.

Μερικές φορές οι εκπαιδευτικοί αντιπροσωπεύουν μία δίοδο προσέγγισης πιο εύκολη για τον έφηβο σε σχέση με τους γονείς τους, όταν η σύγκρουση μαζί τους ή ο φόβος του να κριθεί από αυτούς κάνουν τον έφηβο να κλειστεί στον εαυτό του.

Σε αρκετές περιπτώσεις συμβαίνει το σχολείο να ενδοποιεί το πρόβλημα και να δίνει μία ώθηση στην οικογένεια προς την αναζήτηση βοήθειας. Ενα μεγάλο μέρος των παιδιών με μαθησιακές δυσκολίες που απευθύνονται σε ιατροπαιδαγωγικά κέντρα παρουσιάζουν και άλλες ψυχολογικές δυσκολίες, μεταξύ των οποίων είναι συχνές οι συναισθηματικές διαταραχές.

Η ΒΑΛΕΡΙΑ ΠΟΜΙΝΙ είναι κλινική ψυχολόγος - ψυχοθεραπεύτρια στην Ψυχιατρική Κλινική Παν/μίου Αθηνών - Αιγινήτειο Νοσοκομείο

Βιβλιογραφία

Η εφηβεία στέλνει τους γονείς στα... θρανία

Αρετή Αθανασίου, εφ. Τα Νέα, 6/2/2002

«Για να γίνεις δακτυλογράφος εξασκείσαι τουλάχιστον έξι μήνες... Για να γίνεις γονιός, ούτε ένα λεπτό». Επιστροφή στο σχολείο λοιπόν, για τους ενήλικες που διανύουν τη δεύτερη εφηβεία τους μέσα από εκείνη των παιδιών τους. Δίπλα τους στο «θρανίο» είναι τα ίδια τα παιδιά, σε μία από τις βραδιές διαλόγου που διοργανώθηκε στο Κέντρο Ψυχοσωματικής Έρευνας

Η βραδιά είχε ένταση, παλμό, γλυκόπικρες αλήθειες και παραδοχές, αισθήματα και χαμόγελα, δάκρυα και συγκινήσεις... Ξεκίνησε με την κατάρριψη του μύθου «όχι, η εφηβεία δεν είναι αρρώστια, είναι μια φυσιολογική κατάσταση» και έκλεισε με ένα παραμύθι, διά στόματος της «παραμυθούς» Στέλλας Κασιμάτη, που αφηγήθηκε μια ιστορία για τον γιο του γίγαντα και τους γιους της γης, της θάλασσας και του αέρα, αποφορτίζοντας την ατμόσφαιρα και χαλαρώνοντας μικρούς και μεγάλους.

Όλοι είχαν ήδη γίνει ένα μέσα στην αίθουσα. Ενήλικες που διανύουν τη δεύτερη εφηβεία τους μέσα από εκείνη των παιδιών τους και τα παιδιά τους συναντήθηκαν σε μια βραδιά διαλόγου, που πήρε και έδωσε πολλά σε όλους. Έδωσαν όλοι - γονείς, παιδιά, ειδικοί. Και έφυγαν όλοι πλουσιότεροι, με λιγότερες απορρίψεις και περισσότερες αποδοχές.

«Για να γίνεις δακτυλογράφος εξασκείσαι τουλάχιστον έξι μήνες... Για να γίνεις γονιός, ούτε ένα λεπτό. Γίνεσαι πρώτα και ύστερα αρχίζει μια εκπαίδευση που ποτέ δεν τελειώνει», άρχισε τον διάλογο η κ. Παρασκευή Σίμου, δρ Ψυχοπαιδαγωγικών και Διευθύντρια του Κέντρου Ψυχοσωματικής Έρευνας στο Νέο Ψυχικό, όπου διοργανώθηκε η βραδιά με τη συμμετοχή των «ΝΕΩΝ».

Η κ. Σίμου έδωσε το έναυσμα αλλά και το στίγμα της εφηβείας. Μίλησε για τα στάδια της ζωής του παιδιού - από τη βρεφική του ηλικία - που αναπαράγονται στη διάρκεια της εφηβείας, η οποία «ξέρουμε πότε περίπου αρχίζει, αλλά δεν ξέρουμε πότε τελειώνει»! «Από τότε που άρχισε να καταγράφεται η ανθρώπινη ιστορία όλοι μιλούν για "προβληματικούς" εφήβους και ταλαιπωρημένους γονείς τους. Οι γονείς είναι πράγματι ταλαιπωρημένοι, ιδιαίτερα σήμερα, όχι όμως γιατί οι έφηβοι είναι προβληματικοί, αλλά γιατί οι ίδιοι δεν αφήνονται να κατανοήσουν την αναγκαιότητα των αντιδράσεών τους... Αν ο έφηβος δεν συγκρουσθεί και δεν καταρρίψει πρότυπα και ιδέες, αν δεν ακυρώσει, απομυθοποιήσει και εκθρονίσει γονείς, ηγέτες και συστήματα, αν δεν διαμαρτυρηθεί και δεν επαναστατήσει, ποτέ δεν θα αυτονομηθεί και θα συνεχίσει με μπλοκαρισμένα αισθήματα τη ζωή του ως ενήλικος...».

Η απόσταση άρχισε σιγά σιγά να μικραίνει, οι συνεργάτες ψυχολόγοι του Κέντρου, Μενέλαος Κανάκης και Μαρία Φερεντίνου, και άλλοι ειδικοί που παραβρέθηκαν, έκαναν τις δικές τους παρεμβάσεις και μία μετά την άλλη οι μητέρες «άνοιξαν» και ανέφεραν τις κρυμμένες αλήθειες τους. Κάποιες ζήτησαν «συγγνώμη» και άλλες είπαν «ευχαριστώ» στα παιδιά τους που τις βοήθησαν να βρουν τα δικά τους χαμένα κομμάτια εφηβείας και να ωριμάσουν, άλλες κατέθεσαν τη μεγάλη τους αλλαγή «δώρο» στα παιδιά τους κι άλλες μοιράστηκαν λάθη, βιώματα και εμπειρίες ετών, μέσα από την ανθρώπινη συναλλαγή και τριβή με τα παιδιά τους. Το μεγαλύτερο δώρο ήταν τα δάκρυα της 16χρονης Χριστίνας και οι παρεμβάσεις - παρατηρήσεις τής 15χρονης Δανάης (είναι και οι δύο μέλη της Ομάδας Εμψύχωσης Εφήβων, του Κέντρου Ψυχοσωματικής Έρευνας), που εξέπληξαν.

Αιμιλία Μπαχώμη-Αναγνωστίδη, μητέρα

«Με μεγαλώνουν τα παιδιά μου»

Η κατάθεση ψυχής τής Αιμιλίας Μπαχώμη - Αναγνωστίδη, μητέρας της 16χρονης Χριστίνας και του 13χρονου Φίλιππου, έχει ιδιαίτερη βαρύτητα γιατί, αν και ψυχολόγος, τελικά, όπως και η ίδια καταμαρτυρεί, «είναι πολύ δύσκολο να είσαι "ντόκτορ" στα παιδιά σου! Ξεκινώ με την παραδοχή ότι με βοηθούν τα παιδιά μου να λύνω τα θέματα της δικής μου καταπιεσμένης εφηβείας! Με στηρίζουν, με προκαλούν, με μεγαλώνουν... Κουβαλάω, όπως όλοι, πολλά βιώματα και προσπαθώ με τη σειρά μου να στηρίξω τα παιδιά, αλλά η ιδιότητα πραγματικά με δυσκολεύει...

Υπάρχει τεράστια απόσταση ανάμεσα στον γονιό και στον έφηβο. Εσύ πρέπει να κατεβείς και αυτός να ανεβεί λίγα σκαλιά, αλλά αν κατεβείς εσύ περισσότερα ή ανεβεί εκείνος παραπάνω, χάνεται η ισορροπία της σχέσης. Μια άλλη σημαντική διαφορά ανάμεσά μας είναι ότι οι έφηβοι είναι περισσότερο ειλικρινείς, καθαροί και συγκεκριμένοι από εμάς...

Αυτά που ζητάει ένας έφηβος είναι όρια, ασφάλεια, στήριξη, κατανόηση. Και αγάπη, φυσικά, αδιαπραγμάτευτη. Ζητάει τη συναίνεση και την αποδοχή σου να διαχειρισθεί τη δική του ελευθερία. Να είσαι εκεί, να ακούς, να λες τη γνώμη σου, αλλά να μη βγάζεις κορόνες! Τα παιδιά μας, οι έφηβοι, όσο και να αντιδρούν και να προκαλούν σέβονται τελικά τη γνώμη μας αρκεί να μην την επιβάλλουμε. Και πάντα δοκιμάζουν τις αντοχές και τα όρια μας...

Το καθημερινό παιχνίδι ισορροπίας είναι και δύσκολο και ενδιαφέρον - είναι ένα παιχνίδι παραδοχής. Βασικός κανόνας είναι να έχεις χρόνο. Θέλει γνώση και ανοικτά αυτιά για να καταλάβεις την πρόκληση του παιδιού, αλλιώς χάνεις πόντους στο παιχνίδι και ένα «σκονάκι» δεν λύνει το πρόβλημα...

Λες ή κάνεις κάτι και σου λέει το παιδί «με έκανες ρόμπα»! Αν αδυνατείς να χειρισθείς την ατάκα, έχεις χάσει. Στην καθημερινή τριβή παίζει ρόλο όλη η... αρχειοθέτηση. Είναι πολύ δύσκολο για τον γονιό να παραδεχθεί ότι δεν είναι πια ηγέτης και μπροστάρης, και να μπει δίπλα και καμιά φορά πίσω από το παιδί. Πρέπει από τη σκηνή να μεταφερθεί ξαφνικά στα παρασκήνια και από πρωταγωνιστής να αποδεχθεί να είναι κομπάρσος...

Το πιο σημαντικό για εμάς τους γονείς είναι ότι δίνουμε τα πάντα για να μεγαλώσουμε τα παιδιά μας έως την εφηβεία, οπότε εκείνα αρχίζουν να αυτονομούνται, θυσιάζοντας την προσωπική μας ζωή. Και ξαφνικά επανερχόμαστε, θυμόμαστε ότι είμαστε άνδρες και γυναίκες και θέλουμε να επανασυνδεθούμε με τον σύντροφο, με τον οποίο χρόνια παλεύαμε για την οικογένεια, αλλά όχι για τη σχέση. Μια συνάντηση ιδιαίτερα δύσκολη και αρκετές φορές ανέφικτη...».

Χριστίνα, 16 ετών

Τι ζητάμε

Τι ζητάει ένας έφηβος από τους ώριμους γονείς του; Η γλυκύτατη Χριστίνα (μαθήτρια Β' Λυκείου), που έκλαψε, συγκινημένη από τις αποδοχές και τις παραδοχές που έκαναν μικροί και μεγάλοι, αποκωδικοποιεί τα απλά αιτήματα των σπουδαίων εφήβων μας:

* Ζητάμε κατανόηση, κατανόηση, κατανόηση.

* Ελευθερία υπό όρους.

* Διακριτικότητα.

* Να μην ψάχνετε τα πράγματά μας!

* Να μην σηκώνετε το τηλέφωνο όταν μιλάμε και να μην... κρυφακούτε.

* Να φεύγετε από το σπίτι όταν κάνουμε πάρτι.

* Επιτέλους, δώστε μας εμπιστοσύνη για να σας την επιστρέψουμε!

Κική, μητέρα

«Δύσκολο επάγγελμα να είσαι γονιός»

«Τα παιδιά στην εφηβεία προκαλούν τον αδύναμο και ανίσχυρο γονιό που δεν πατάει στα πόδια του και πηγαίνει μια μπρος και μια πίσω. Ο γονιός και όχι το παιδί είναι ο αδύναμος κρίκος», λέει η 39χρονη Κική, μητέρα του 13χρονου Αλέξανδρου.

«Να 'σαι γονιός είναι το πιο δύσκολο επάγγελμα! Πολλές φορές καταλήγει το παιδί να γίνεται "βοηθός γονιού". Ακούει, οσφραίνεται και όταν αντιλαμβάνεται ότι υπάρχει πρόβλημα στη σχέση των γονιών του αντιδρά, δημιουργεί ένα δικό του πρόβλημα για να μετατοπίσει το ήδη υπάρχον και να μη διαλυθεί η οικογένεια. Στην ουσία, αυτό που ζητάει είναι η προσοχή σου, να εστιάσεις αλλού, να ξοδέψεις με άλλον τρόπο την ενέργειά σου, να μην πάρεις βιαστικές αποφάσεις...».

Δανάη, 15 ετών

«Μας κρατάτε μακριά από τα προβλήματά σας»

«Έφηβος σημαίνει "βλέπω πιο καθαρά και είμαι πιο ειλικρινής από τους γονείς μου"! Σημαίνει ότι έχεις πιο δίκαιη γνώμη από τους μεγάλους, γιατί δεν είσαι κομμάτι της κοινωνίας. Και όταν δεν είσαι στην κοινωνία, δεν ανήκεις σε "κλίκα" και δεν έχεις μολυνθεί...», λέει η 15χρονη Δανάη.

«Πολλές φορές, εμείς οι έφηβοι υψώνουμε έναν τοίχο, κρυβόμαστε πίσω από αυτόν και δεν αφήνουμε κανέναν να περάσει. Μας κατηγορούν ότι δεν έχουμε συναισθήματα. Έχουμε πλούσια συναισθήματα, αλλά τα κρύβουμε, να γλιτώσουμε, να μην ισοπεδωθούμε...

Ο μπαμπάς γύρισε χθες εκνευρισμένος στο σπίτι, πάρα πολύ εκνευρισμένος, και εγώ δεν καταλάβαινα, γιατί... Αν γυρνούσα εγώ έτσι, θα μου ζητούσε χίλιες δύο εξηγήσεις. Εγώ δεν ζήτησα καμία εξήγηση, απλώς πολύ γλυκά τον ρώτησα: "Τι έχεις; " Εκείνος εκνευρίστηκε ακόμα περισσότερο. Βλέπετε, εσείς οι γονείς θέλετε να μας κρατήσετε μακριά από τα προβλήματά σας...».

Η Δανάη είναι αποστομωτική - σε όλες της τις παρεμβάσεις. Έχει το μαγικό χάρισμα της άποψης και της πειθούς. Μαθήτρια της Α' Λυκείου, ετών 15 και κάτι. Δύο τεράστια, καστανά μάτια, γλυκό χαμόγελο και λόγος αιχμηρός. Δουλειά της λέει, «δεν είναι η τρέλα και η επανάσταση». Έχει χρόνο για αυτά αργότερα - «τα έχω βάλει στην αναμονή», εξηγεί και όλοι γελάνε. Θεωρεί ότι το μεγάλο κομμάτι της εφηβείας της το έχει αφήσει πίσω. Τώρα ξοδεύει χρόνο για να «βοηθάει» την κατάσταση στο σπίτι. Έχει αυτοχριστεί «βοηθός οικογένειας»! Ακούστε την για λίγο πάλι:

«Οι γονείς δεν καταλαβαίνουν πότε τα παιδιά τους μεγαλώνουν. Είσαι δεκάξι, τους ρωτάς κάτι που σε καίει και σου απαντούν όπως όταν ήσουν πεντάχρονο παιδάκι! Τρέμουν για σένα, αλλά τη γνώμη σου δεν την υπολογίζουν... Να, όταν βλέπω, π.χ., τον μπαμπά μου να καπνίζει πολύ, του λέω "φοβάμαι για σένα, το έμφραγμα το έχεις στο τσεπάκι"! Κι εκείνος αντί να συζητήσει μαζί μου, νευριάζει και λέει: "Τι θέλεις επιτέλους να κάνω; Να κόψω το τσιγάρο; Ε, να το κόψω ολοκληρωτικά"... Αλλά, φυσικά, είναι υπεκφυγή, δεν το κόβει. Αν δει όμως εμένα να καπνίζω, θα γίνει χαμός...».

Άσπα, μητέρα

«Ούτε εγώ είχα διδαχθεί όρια»

«Έγινα μητέρα προτού καν συμπληρώσω τα 18 μου χρόνια. Μεγάλωνα αναρχικά μαζί με τον γιο μου δίχως να βάζω όρια στον εαυτό μου ούτε στο παιδί μου και ήμουν κιόλας πολύ ικανοποιημένη, γιατί όλα μπροστά μου ήταν ανοιχτά και οι ορίζοντες ήταν ανοικτοί και το όνειρο... Το αποτέλεσμα ήταν να έχω δημιουργήσει έναν γιο χωρίς όρια, που σήμερα είναι ενήλικος, παντρεμένος και έχει δικό του παιδί, αλλά δεν τα πάει καλά στη ζωή του, γιατί αγνοεί τη διαδικασία - δεν του δίδαξα και δεν ξέρει να βάζει όρια και τάξη στη ζωή και τις σχέσεις του! Αργότερα παντρεύτηκα και έκανα τη Δανάη. Και εδώ δεν μπήκαν κάποια όρια, γιατί ούτε εγώ έχω διδαχθεί να βάζω όρια! Τώρα προσπαθώ να βγάλω μια άκρη. Στην προσπάθεια που κάνω, αυτό που με ενοχλεί και με τσιτώνει είναι ότι ήμουν και ευτυχισμένη που δεν είχα όρια! Τώρα αναθεωρώ και παίρνω πίσω όλα όσα έζησα, γιατί όλα μου ήρθαν κατακέφαλα. Περπατάς στη ζωή με όνειρο και διάθεση, δεν αγγίζεις καν τα όρια, δεν βάζεις αρχή, μέση, τέλος, όπου βγεις και ύστερα, έρχεται κάποια στιγμή που η ζωή σού επιστρέφει την αταξία σου και μάλιστα σε εποχές που εσύ είσαι λαβωμένος και δεν έχεις τις αντοχές να βάλεις τα πράγματα σε τάξη. Και τότε, καταθέτεις όλη τη δύναμη της ψυχής και του κορμιού σου για να καταφέρεις το ελάχιστο, το αυτονόητο...».

Μαρία Αυγουστίδη, μητέρα

«Η εφηβεία τους μ' έβγαλε από το τέλμα»

«Από την παραίτηση και το τέλμα της ζωής μου με έβγαλε η εφηβεία των κοριτσιών μου!», λέει η Μαρία Αυγουστίδη. «Η Βάλια, η μεγαλύτερη, που αυτή τη στιγμή ταξιδεύει, μου καθρέφτισε όλα τα άσχημά μου και η Νίνα, η μικρότερη, που κάθεται στην μπροστινή καρέκλα, μου καθρέφτισε όλες τις χαρές της ζωής που αρνιόμουν να πάρω. Και οι δυο, με έναν μαγικό τρόπο, αλλάζοντας κάθε τόσο τη σκυτάλη μού έδειξαν όλα όσα μπορούσα και δεν αποτολμούσα...

Η μεγάλη τους εφηβεία, που διαρκεί ακόμα, ήταν στην αρχή πολύ σοκαριστική για μένα. Ήμουν αδύναμη, ανίσχυρη, αλλά πάλευα σαν τον Άτλαντα, εν ονόματι των παιδιών μου... Μα τα παιδιά δεν θέλουν θυσίες, δεν θέλουν υπερβολές και υπερβάσεις, θέλουν μέτρο και το μέτρο στη ζωή εκείνα μου το δίδαξαν. Θυμάμαι τη μεγάλη κόρη να προκαλεί συγκρούσεις και τη μικρή να στέκεται μπροστά και να μου δείχνει πώς να αποφύγω τη σύγκρουση. Αλλά τότε δεν μπορούσα να καταλάβω τη σπουδαιότητα της κάθε κίνησης, να αντλήσω δύναμη από τη δική τους δύναμη, να διαφοροποιηθώ. Οι κόρες μου με εκπαίδευσαν να ακούω, να αισθάνομαι. Μου έδωσαν περισσότερα απ' όσα εγώ τους έδωσα. Τις αγαπώ και θέλω να τους πω ένα μεγάλο ευχαριστώ.

Όλα αυτά άρχισα να τα συνειδητοποιώ εδώ και τρία χρόνια που έρχομαι στο Κέντρο. Είναι η πρώτη φορά στη ζωή μου που μαθαίνω τι σημαίνει να αγαπάς και να σε αγαπούν! Μπορώ, επιτέλους, χωρίς ενοχές να απολαύσω μια ταινία, τον καφέ και το κουβεντολόι με μια φίλη, ένα ωραίο κομμάτι γλυκό...».

Η Μαρία πήρε τα μηνύματα που άντλησε από την εφηβεία των κοριτσιών της, δούλεψε πολύ με τον εαυτό της, δήλωσε παραίτηση από τη δουλειά της (αρχιτέκτονας σε δημόσιο οργανισμό) και αυτή τη στιγμή εκπαιδεύεται να γίνει οικογενειακή σύμβουλος στο Κέντρο Ψυχοπαιδαγωγικής Έρευνας...

Εφηβεία

Susan Elliot Whrite, εκδ. Σαββάλας

Γ'. Βιβλιογραφία, Διαδικτυακές παραπομπές