Μάθε, πολίτη, γράμματα

Λώρη Κέζα, εφ. Το Βήμα, 10/4/2005

Βλ. & Γιάννης Χάρης, Και πώς κλίνεται το «πρύτανης»; (Κριτική στη Γραμματική Μπαμπινιώτη), εφ. Τα Νέα, 9/7/2005

Συγκερασμός γραμματικής και συντακτικού σε έναν εξαντλητικό τόμο για τη νέα ελληνική

H ομιλία και η γραφή είναι κατ' εξοχήν δημοκρατικές διαδικασίες: το άτομο έχει το περιθώριο της επιλογής. Το εύρος των επιλογών έρχεται να οριοθετήσει η επίτομη γραμματική των καθηγητών Γλωσσολογίας Χρήστου Κλαίρη και Γεώργιου Μπαμπινιώτη, του σημερινού πρύτανη του Πανεπιστημίου Αθηνών. Συναντήσαμε τον αεικίνητο πρύτανη στο εντευκτήριο του πανεπιστημίου και είχαμε την ευκαιρία να μιλήσουμε για τη γραμματική του που κυκλοφορεί 60 χρόνια έπειτα από αυτήν που έχει καθιερωθεί στην εκπαίδευση, τη γραμματική του Τριανταφυλλίδη.

- Κυκλοφόρησαν κατά την τελευταία δεκαετία τέσσερις τόμοι της γραμματικής που συντάξατε με τον Χρήστο Κλαίρη. Για την έκδοση της επίτομης εκδοχής της χρειάστηκε να αφαιρέσετε ύλη;

«Όχι, δεν αφαιρέσαμε. Αντιθέτως, προσθέσαμε ένα μέρος για την υλική πραγμάτωση του μηνύματος. Επιπλέον έπρεπε να κάνουμε και άλλες αλλαγές (μετακινήσεις κεφαλαίων, συμπληρώσεις, συνδέσεις). Μας έχει πάρει πολλή δουλειά από το 1994. Δεν αρκεστήκαμε στην καταγραφή γνωστών πραγμάτων - αυτό για εμάς θα ήταν τρέχον νόμισμα. H νέα γραμματική είναι προϊόν έρευνας, μακρών συζητήσεων και έχει έναν πρωτοποριακό χαρακτήρα: καταφέραμε να δώσουμε ένα έργο που το θεωρώ πρότυπο για το πώς πρέπει σήμερα, στον 21ο αιώνα, να συντάσσεται μια γραμματική· πώς πρέπει να συνδυάζεις τη γραμματική, με την παλιά έννοια της μορφολογίας, με τη σύνταξη και τη χρήση της γλώσσας, δηλαδή την επικοινωνία. Αυτό το πάντρεμα τριών πεδίων δεν ισχύει στην παραδοσιακή θεώρηση της γλώσσας».

- Ποια είναι η χρησιμότητα μιας γραμματικής στην καθημερινότητα;

«Για να έχεις ποιότητα επικοινωνίας πρέπει να συνειδητοποιήσεις τους μηχανισμούς και τα όπλα που σου προσφέρει η γλώσσα. Όλοι μιλάμε τη γλώσσα αλλά μέσα από ένα τέτοιο βιβλίο περιμένεις ο άλλος να συνειδητοποιήσει τι κάνει ασυνείδητα και να το βελτιώσει. Όταν ξέρω ότι χρησιμοποιώντας τη X ή την Ψ δομή έχω αυτό το αποτέλεσμα ή έχω εκείνο το αποτέλεσμα, τότε γίνομαι πιο ευαίσθητος στις επιλογές μου στη χρήση της γλώσσας, διότι όλη η γλώσσα είναι δημιουργία. Αν κάπου κάθε άνθρωπος δημιουργεί είναι η γλώσσα γιατί ο καθένας μας, και ο πιο απλός άνθρωπος, επιλέγει τον λόγο του, την επικοινωνία του, την ομιλία του, το κείμενό του στη συνάντησή του με τον άλλον».

- Θεωρείτε ότι η ελληνική γλώσσα αξιοποιείται ικανοποιητικά σήμερα, στη δημόσια έκφρασή της;

«Όταν μια γλώσσα καλλιεργείται ακατάπαυστα 4.000 χρόνια, έχει αποκτήσει δυνατότητες εκφραστικές οι οποίες είναι πραγματικά μεγάλες. Και το ερώτημα είναι "εμείς πώς τις αξιοποιούμε"; Αυτό που συμβαίνει σήμερα είναι ότι από τον οπλισμό που έχουμε αξιοποιούμε ένα μικρό μέρος. Είναι όπως όταν παίρνεις ένα μηχάνημα υψηλής τεχνολογίας και το χρησιμοποιείς για γραφομηχανή. Ετσι είναι και η γλώσσα, μπορείς να κάνεις πολλά αν καταλάβεις τις δυνατότητες. Αν δεν το κάνεις, τότε απλώς λειτουργείς με έναν τρόπο μη επιλεκτικό, κάπως αυτοματοποιημένο, που δεν είναι αυτό που περιμένει κανείς από τη γλώσσα. Στην πραγματικότητα όμως ο καθένας μας δημιουργεί με την ομιλία του και επιλέγει συνεχώς για το ποιους μηχανισμούς, δομές και στοιχεία της γλώσσας θα ενεργοποιήσει. Κι έτσι δεν δημιουργεί γλώσσα αλλά αξιοποιεί τη γλώσσα».

- H εργασία σας βασίζεται σε έρευνα στο πεδίο. Να θεωρήσουμε ότι προσπεράσατε τον Τριανταφυλλίδη;

«Παρθενογένεση στη γραμματική δεν υπάρχει. Γενικά στη γλώσσα δεν υπάρχει κάτι τέτοιο. Πάντοτε στηριζόμαστε στην προηγούμενη εμπειρία και γενικά στην πρόοδο της επιστήμης. Δεν θα μηδενίσω τον Τριανταφυλλίδη, δεν θα μηδενίσω ούτε θα υποβαθμίσω τον Τσοπανάκη. Το ερώτημα είναι ο ίδιος ο Τσοπανάκης, ο ίδιος ο Τριανταφυλλίδης, αν ζούσαν σήμερα, τι θα έγραφαν. Θα έγραφαν με ένα διαφορετικό τρόπο. Το ίδιο κάνουμε κι εμείς με τη σημερινή επιστήμη· με την ευαισθησία του πανεπιστημιακού δασκάλου που διακατέχεται από την αγωνία της επικοινωνίας προσπαθούμε να δώσουμε ένα όργανο που θα βοηθάει τον άλλον στη βελτίωση της επικοινωνίας του. Το θέμα δεν είναι να του δείξω πώς κλίνεται το ρήμα - αν και εκεί υπάρχει μια πρωτοτυπία, στο πώς οργανώνουμε τη γραφή της κλίσης του ρήματος ή του ονόματος. Επί παραδείγματι, δεν λέμε ότι έχουμε ονόματα αρσενικά, θηλυκά, ουδέτερα και τα αρσενικά είναι ισοσύλλαβα και ανισοσύλλαβα και τα ισοσύλλαβα είναι σε -α, σε ής, σε -ος, κάτι που κουράζει τον αναγνώστη και πρώτα πρώτα το παιδί. Εμείς λέμε, κοίταξε, όλη η δομή του ονοματικού στοιχείου σήμερα έχει μπει σε ένα πολύ απλό και συμμετρικό σχήμα: είναι ονόματα που έχουν τρεις καταλήξεις και ονόματα που έχουν δύο καταλήξεις. Ολα τα ονόματα μπαίνουν σε αυτό το σχήμα, άρα ο άλλος τακτοποιεί τη σκέψη του, τακτοποιεί τα γραμματικά σχήματα, καταλαβαίνει πώς λειτουργεί η γλώσσα. Από εκεί και πέρα θα του πω πως έχουμε ονόματα σε -ος και σε -ης. Πρώτα, δηλαδή, θα του δώσω τη γενική γραμμή πλεύσεως, ώστε να καταλάβει τον σκελετό της γλώσσας. Αφού γίνει κατανοητή η δομή, ο αναγνώστης θα συμπληρώνει, θα βελτιώνει την καθαρή εικόνα. H διαφάνεια πρέπει να υπάρχει κατ' εξοχήν στη γραμματική. Πρέπει να βλέπεις μέσα από τη γραμματική: τα πράγματα να εμφανίζονται διαυγή και διάφανα».

- Πώς καταλήγουμε σε έναν κανόνα γραμματικής;

«Από δύο δρόμους: πρώτον, από τα ίδια τα δεδομένα της γλώσσας. Εχουμε χρησιμοποιήσει τον θησαυρό των δεδομένων του Ινστιτούτου Επεξεργασίας του Λόγου, που κάνει ηλεκτρονική επεξεργασία της γλώσσας. Θα δείτε παραδείγματα που θα σας εκπλήξουν. Δεν χρησιμοποιούμε το παράδειγμα "ο δάσκαλος έδωσε το βιβλίο στον μαθητή". Παίρνουμε παραδείγματα μέσα από τη ζωή για να έχουν ζωντάνια: αυτό έχει σημασία. Ο δεύτερος δρόμος είναι η δουλειά στην ανάλυση. Εκεί η γραμματική διαφοροποιείται από τις παλαιότερες. H σύγχρονη επιστήμη επιτρέπει διάφορους τρόπους ανάλυσης: υπάρχει ο δομιστικός τρόπος, ο λειτουργικός (στον οποίο εμείς επιμένουμε πολύ) και ο επικοινωνιακός».

- Ποια θα είναι η τύχη αυτής της γραμματικής αν δεν έχει σχολική χρήση;

«Αυτή η γραμματική απευθύνεται στον καθέναν. Στα σχολεία μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως έχει ή σε μια συνοπτική μορφή που θα συγκεντρώνει τις πιο απαραίτητες πληροφορίες. Ίσως να πάρει δύο μορφές (μία για το Δημοτικό και μία για το Γυμνάσιο - Λύκειο), όμως όλες οι εκδοχές θα βασίζονται στο πρωτογενές υλικό που συγκεντρώθηκε για τον παρόντα τόμο των 1.100 σελίδων. H επίτομη γραμματική αποτελεί την οικοδομή και βάσει αυτής θα μπορέσουμε να ξεχωρίσουμε τους μικρότερους χώρους. Να σημειώσω ότι δεν μας ενδιαφέρει μόνο ο μαθητής. Μας ενδιαφέρει πρώτα πρώτα ο δάσκαλος που θα ευαισθητοποιήσει τον μαθητή. Εμένα με ενδιαφέρει ο απλός άνθρωπος, που έχει τελειώσει με το σχολειό αλλά έχει ένα ενδιαφέρον για τη γλώσσα και θέλει να ανατρέξει σε μια γραμματική και ένα συντακτικό και να δει "γιατί το κάνουμε". Το "γιατί" βγαίνει σε μια εποχή που είσαι πιο ώριμος και θέτεις τέτοια ερωτήματα. Στο "γιατί" λοιπόν θα βρει απαντήσεις που δεν θα τις έβρισκε σε ένα σχολικό βιβλίο».

- Είναι σημαντικό να έχουμε συνείδηση της γλώσσας;

«H συνειδητοποίηση των ασυνείδητων μηχανισμών είναι ο πρώτος λόγος που διδάσκουμε τη γλώσσα. Ο δεύτερος είναι ότι παράγουμε και προσλαμβάνουμε καλύτερα τα κείμενα και την ομιλία όταν είμαστε ευαισθητοποιημένοι στους μηχανισμούς της γλώσσας».