ΕπιπλέονΕπιπλέον

Α'. Σχεδιάγραμμα, Β'. Κείμενα, Γ'. Βιβλιογραφία

Θέμα: Πρότυπα

Α'. Σχεδιάγραμμα

Θέμα: Σε κάθε εποχή υπήρχαν σε διάφορους τομείς κάποια πρότυπα, δηλαδή κάποια μοντέλα σύγκρισης ή μίμησης, κάποια υποδείγματα δράσης. Στην εποχή μας που τα μέσα επικοινωνίας και πληροφόρησης την έχουν άρδην αλλάξει και τείνουν να καθορίσουν αλλά και να επιβάλλουν τρόπο ζωής, ποια βλέπετε να είναι τα πρότυπα που προβάλλονται συχνότερα; Νομίζετε ότι οι άνθρωποι κυρίως οι νέοι έχουν ανάγκη αυτά ή άλλα που για ποικίλους λόγους μένουν στην αφάνεια;

Πρόλογος

Ανατρέχοντας στο παρελθόν μπορούμε λειτουργώντας ως επί το πλείστον αφαιρετικά κατά χρονικές περιόδους και κατά γεωγραφικές περιοχές να δούμε ως ένα βαθμό τα πρότυπα που κάθε κοινωνία έθετε ως μοντέλα μίμησης ή σύγκρισης ή ως υποδείγματα δράσης για τα μέλη της. Έτσι, ξεκινώντας από τη μυκηναϊκή εποχή και λαμβάνοντας υπόψη μας τις απεικονίσεις της στα ομηρικά έπη θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρότυπο θεωρούνται οι γενναίοι ήρωες, οι άνθρωποι που ξεχωρίζουν στη μάχη αλλά και στην ειρήνη με την αρετή τους.

Στη συνέχεια, πηγαίνοντας στην Ελλάδα του 5ου αιώνα π.Χ., βλέπουμε να θεωρείται πρότυπο ο «καλός καγαθός» πολίτης, δηλαδή ο πολίτης που, αφενός προσέχει τον εαυτό του, έχει δηλαδή γυμνασμένο σώμα και καλλιεργημένο πνεύμα, αφετέρου συμμετέχει ενεργά στη ζωή και για το καλό της κοινωνίας όπου ανήκει.

Ο κοσμοπολιτισμός των ελληνιστικών χρόνων όσο και των βυζαντινών είναι αυτός που επιβάλλει το πρότυπο του ανθρώπου που έχει μια ευρεία μόρφωση, εμφορούμενη από ανθρωπιστικά ιδανικά, ώστε να συνεισφέρει, μέσα από μια διαδικασία συγκρητισμού και συγκερασμού των επιμέρους τάσεων, στον καθολικό άνθρωπο. Επιπλέον, από το Βυζάντιο και πέρα, ο χριστιανισμός είναι αυτός που επηρεάζει την εκλογή και διαμόρφωση προτύπων.

Η τουρκοκρατία και η συνακόλουθη σκλαβιά του ελληνικού γένους ήταν αυτή που επέβαλε το πρότυπο των αδούλωτων ανθρώπων, των κλεφτών και των αρματολών, καθώς και το πρότυπο των μορφωμένων ανθρώπων, μια και ήταν διάχυτη την εποχή του νεοελληνικού διαφωτισμού η πεποίθηση ότι η μόρφωση θα φέρει την απελευθέρωση και την ελευθερία. Μετά την πραγμάτωση της τελευταίας από το 1830 κ.ε. ως πρότυπο στον ελλαδικό χώρο επικράτησε η μορφή του ανθρώπου που αγωνίζεται για την ανόρθωση του επί 400 χρόνια σκλαβωμένου γένους και για την πρόοδο και εν γένει ευημερία του.

Έτσι, μέχρι πριν από λίγα χρόνια, και μέσα από διαλείμματα πολεμικά, όπου ως πρότυπα προβάλλονταν γενναίες και ηρωικές μορφές, οι Έλληνες είχαν ως πρότυπά τους συγγραφείς και διανοούμενους σπουδαίους, κληρικούς και επιστήμονες, πολιτικούς και γενικότερα ανθρώπους που πάσχιζαν για το καλό της πατρίδας αλλά και της ανθρωπότητας ολόκληρης.

Τα τελευταία όμως χρόνια κάτι άλλαξε και στην Ελλάδα. Τα μέσα μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης άλλαξαν τους κανόνες της σταδιακής προβολής και επικράτησης προτύπων, μέσα από διαδικασίες και πρακτικές κοινωνικές, κι άρχισαν να επιβάλλουν, για δικούς τους υποχθόνιους κι αφανείς λόγους, «πρότυπα» που το μόνο που πετυχαίνουν είναι ο αποπροσανατολισμός κι ο εξευτελισμός της έννοιας άνθρωπος σε όλους τους τομείς.

Κυρίως Θέμα

Ε1. Συχνά προβαλλόμενα πρότυπα

Ε2. Αξία προτύπων

Ε3α. Ουσιαστικότερα-αφανέστερα πρότυπα

Ε3β. Αιτίες απόκρυψής τους

Ε4. Ρόλος αρνητικών προτύπων

Επίλογος

Β'. Κείμενα

Τα «πρότυπα» και οι νέοι

Νίκος Μαρκάτος, εφ. Το Βήμα, 30/7/1995

Στα μπαράκια και αλλού, όπου συχνάζει νεολαία, ακούω τους νέους να μιλούν μόνο για το χρήμα. Το χρήμα έχει γίνει για πολλούς απ’ αυτούς το μόνο όνειρο, το μόνο πρότυπο.

Η ανάπτυξη προτύπων αποτελεί ιδιαίτερη ανάγκη της ανθρώπινης δραστηριότητας και αναγκαστικά αντανακλά την κοινωνική συνείδηση μιας ομάδας ή μιας εποχής. Τα πρότυπα οφείλουν την πνοή και τις μεταλλαγές τους στη δυναμική της κοινωνικής ζωής, στη διαφοροποίηση των τεχνικών μέσων, στη διαμόρφωση της κάθε νέας κουλτούρας. Δεν είναι λοιπόν τυχαία η σχετική απουσία προτύπων και η συμπλήρωση του κενού τους από τις λεγόμενες «ευτελείς αξίες», σήμερα όπου διανύουμε μια μεταβατική περίοδο από ένα σύνολο γκρεμισμένων αξιών σε ένα άλλο που ακόμα δεν έχει διαμορφωθεί.

Δεν είναι όμως περίεργο ότι η νεολαία δεν ασχολείται με τα πρότυπά μας, αφού δε συνδέεται μ’ αυτά. Και πώς να ασχοληθεί, αφού αυτοί που της τα προσφέρουν έχουν πρώτο μέλημα να μην είναι ανιχνεύσιμη η προέλευση, η ανάδειξη και η σκοπιμότητά τους. Πώς λοιπόν η νεολαία να ανοιχθεί σε κάτι που εξ ορισμού υποπτεύεται; Αντιδρά στα πρότυπα που εμφανίζονται κούφια και δημιουργεί τα δικά της νεανικά «αντι‑πρότυπα». Η σύγκρουση των δύο παράγει σιωπή.

Και η επίσημη άποψη: «Οι νέοι συμπεριφέρονται έτσι, γιατί δεν έχουν πρότυπα»! Για ποια πρότυπα μιλάνε άραγε; Τα κίβδηλα πρότυπα που αγοράζονται φθηνά στα περίπτερα; Μα, η νεολαία αξίζει υψηλότερους στόχους και όνειρα που συνοψίζονται στις λέξεις αλήθεια, εντιμότητα, δημιουργικότητα, κοινωνική προσφορά. Ίδιους βέβαια με τους παλιά δικούς μας, αλλά ποιος από μας άραγε τους έχει διατηρήσει;

Το κάθε πρότυπο κερδίζει το σεβασμό, όταν αντικατοπτρίζει έργο κι όχι κενά νοήματος «ιδανικά». Η νεολαία, ασυνείδητα ίσως, το ξέρει αυτό και θα ήμουν επίορκος, αν προσπαθούσα να την πείσω για το αντίθετο. Η νεολαία που τρώει πολύ λιγότερο κουτόχορτο από τους μεγάλους και σίγουρα δεν το χωνεύει καθόλου, κατάλαβε γρήγορα ότι το θέαμα με το κιλό της τηλεόρασης δεν είναι μήνυμα, δεν είναι πρότυπο, ούτε φορέας ονείρων και δημιουργίας. Στράφηκε λοιπόν στη μουσική, στο χορό και στο τραγούδι, που έστω και για τον ακροατή δεν παύουν να είναι δημιουργία, αφού οδηγούν την ψυχή, το μυαλό και το σώμα σε νέα μονοπάτια και αναζητήσεις, σνομπάροντας την τηλεόραση, προτιμώντας εαυτούς και αλλήλους.

Οι νέοι κάθε εποχής πιστεύουν στην αυθεντία της λογικής και όχι στη λογική της αυθεντίας. Γι’ αυτό είναι νέοι και θα γεννούν πάντα αυθέντρα λογική και αλήθεια. Ο νέος κάθε εποχής είναι ο ίδιος, επιφανειακά αλλάζει μόνο. Άλλοτε φορά καμπάνες κι έχει φαβορίτες, βάζει σκουλαρίκι, ακούει τζαζ ή heavy metal κ.λπ. Στην ουσία είναι ο ίδιος, ορμητικός, ιδεαλιστής, άπειρος, ρομαντικός, αντιαυταρχικός, επαναστάτης. Αντί λοιπόν να τον παγιδεύσουμε σε λαβύρινθους τυπολατρίας και να τον κουράζουμε με αμφίβολες αυθεντίες και πρότυπα, γιατί να μην του δώσουμε απλώς την ώθηση και να του αφήσουμε ελεύθερο χώρο να δώσει κι αυτός τη συμβολή του; Να τραβήξουν λοιπόν το δρόμο που νιώθουν να τους δείχνει ο ίδιος ο εαυτός τους.

Τα πρότυπα πάλι που επικρατούν στο χώρο της παιδείας είναι τα πρότυπα των δυνατών που κατέχουν και διακυβερνούν τα αγαθά. Η παιδεία προσπαθεί να μορφώσει πολίτη ικανό να συντηρεί τα καθεστώτα, όπως είπε κι ο αείμνηστος Γληνός. Η αδιάκοπη όμως δυναμική και οι πόθοι εκείνων που διψούν για γνώση οδηγεί ευτυχώς σε νέα δεδομένα ισορροπίας, έξω και σε αντίθεση και με το κράτος, δηλαδή σε νέα πρότυπα.

Τα νέα πρότυπα πιστεύω κι ελπίζω ότι θα δημιουργηθούν μέσα στο γενικότερο περίγραμμα ιδεών που ανέκαθεν αποτελούσαν πρόπλασμα μιας ουμανιστικής ιδεολογίας και πολιτικής: Η κοινωνική αλληλεγγύη, η πολιτική ως συμπύκνωση κοινωνικών πρακτικών κι όχι ως τέχνη της διαχείρισης, η ιδεολογία της συλλογικότητας αντί των οραμάτων του ατομικισμού, η πίστη σ’ έναν καλύτερο κόσμο, όπου θα πρυτανεύουν οι ανάγκες και οι αξίες χρήσης και όχι οι νόμοι της αγοράς και του ανελέητου ανταγωνισμού.

Επί του παρόντος οι νέοι συνθλίβονται μέσα στην οικονομική δυσπραγία, στην ανεργία, στην απαιτητική οικογένεια και κοινωνία, που ολοένα απαιτούν, αλλά δεν ακούν και δε νιώθουν. Ας μην εκπλήσσονται λοιπόν, όταν σπέρνοντας προβλήματα θερίζουν θύελλες. Εγώ απλώς ζητώ συγνώμη από τα παιδιά που βρέθηκαν σ’ αυτόν τον άθλια ανταγωνιστικό, αφόρητα ανορθολογικό, θλιβερά υποκριτικό, μολυσμένο κόσμο μας.

Η ουσία, το πρότυπο της εξέλιξης είναι το πετροβόλημα του τείχους της σιωπής, του βολέματος, της κοινωνικής αλληλοκάλυψης προσωπικών συμφερόντων, της ανυποληψίας, της αυθαιρεσίας, του αυταρχισμού, μαζί με την αμφισβήτηση κάθε αυτοανακηρυγμένης αυθεντίας.

Είμαστε λοιπόν μια κοινωνία παρακμής στα πρόθυρα της αυτοκαταστροφής της; Όχι βέβαια! Ως μέλος της κοινωνίας, ως δάσκαλος που συναντά και συναναστρέφεται τους νέους μας πιστεύω, με αποδείξεις, ότι έχουμε ένα εξαιρετικό υλικό με τεράστιο απόθεμα δύναμης για δημιουργία, που απλώς η κακή οργάνωση της πολιτείας δεν το ενθαρρύνει να δείξει τον καλό του εαυτό.

Αυτή όμως η όψη της Ελλάδας δεν προβάλλεται, δεν πουλάει, δεν αναδεικνύεται ως πρότυπο για μίμηση. Στην πραγματικότητα προτιμάμε να κάνουμε σίριαλ ένα έγκλημα. Αφήνονται κατά μέρος και αγνοούνται οι επιτυχίες των παιδιών μας στα γράμματα και την τέχνη. Ο αθλητισμός είναι πάρεργο, αν δεν μπορεί να γεμίσει το γήπεδο. Φαίνεται ότι με μια μαζοχιστική τάση επιζητούμε να βλέπουμε το κακό, ώστε συγκρίνοντας με τη δική μας κατάσταση να καταλήγουμε στο «τι καλά που δεν είμαστε τόσο άσχημα». Είναι όμως αντίθετη η εικόνα της Ελλάδας του μόχθου και της δημιουργίας. Το βλέπεις στην Ευρώπη και στην Αμερική, εκεί όπου οι απόφοιτοί μας διαπρέπουν, πετυχαίνουν τις ανώτερες διακρίσεις, δοξάζουν τη χώρα μας.

Μια τέτοια επιθετική συσπείρωση θέλει ο τόπος, για να αποκολληθεί από τα μικροπρεπή πρότυπα της καθημερινότητας και να κερδίσει το διεθνές του γόητρο. Οι νέοι οφείλουν να γνωρίζουν τα δικά τους πρότυπα. Λοιπόν, παιδιά, ξεπεράστε μας. Μπορείτε να μας σέβεστε, όσους τουλάχιστον το αξίζουν, αλλά επιτέλους ξεπεράστε μας.

Ο κ. Νίκος Μαρκάτος είναι πρύτανης του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου

Η παρακµή των προτύπων

Νίκος ∆ήµου, από τον ημερήσιο τύπο

Τι ισχύει στη σηµερινή µας κοινωνία; Τι πρότυπα µπορούν να ακολουθήσουν τα παιδιά µας; Γιατί, είτε το θέλουµε είτε όχι, τα πρότυπα είναι απαραίτητα. Όταν ξεκινάµε µια πορεία, κάπου θέλουµε να φτάσουµε. Η εξέλιξη χρειάζεται ένα µοντέλο, ένα υπόδειγµα, ένα (αριστοτελικό) «τέλος». Εκτός, βέβαια, αν δεν πρόκειται για κίνηση παρά για σηµειωτόν επί τόπου.

Στα χρόνια της νιότης µου θαυµάζαµε ανθρώπους. Σήµερα νοµίζω πως αυτό το αίσθηµα είναι άγνωστο. Άλλωστε, κι αν κάποιος µοιάζει άξιος θαυµασµού, οι ρυπαρογραφικές φυλλάδες αναλαµβάνουν να τον αποµυθοποιήσουν αµέσως. Τον σκεπάζουν µε λάσπη από την κορυφή ως τα πόδια – κι άντε µετά να τον θαυµάσεις!

Θα µου πείτε ότι η παλιά αστική κοινωνία ήταν γεµάτη από πλαστά είδωλα. Πως πολλοί από τους τότε θαυµαζόµενους ήταν απατεώνες, κούφιοι, φαύλοι. Συµφωνώ. Αλλά θα αντιτείνω πως καλύτερα (και) µερικά πλαστά είδωλα –παρά καθόλου είδωλα. Γιατί χωρίς πρότυπα δεν πάµε πουθενά!

(Το ίδιο σκέφτοµαι τον τελευταίο καιρό για τους αστικούς «καλούς τρόπους». Ξέρω πως ήταν ψεύτικοι, πως βασίζονταν σε µια σύµβαση. Αλλά κουράστηκα πια να µε στριµώχνουν, να µε τσαλαπατάνε, να µε «κόβουνε» στο οδήγηµα. Και αναφωνώ: καλύτερα ψεύτικοι καλοί τρόποι –παρά καθόλου τρόποι!)

Ναι χωρίς πρότυπα δεν πάµε µπροστά. ∆εν υπάρχει η «τελική αιτία», ο κίνητρο που µας κινεί. ∆εν έχουµε κάτι προς το οποίο να τείνουµε, που να µας οδηγεί. Παραµένουµε στο τέλµα και στο «καλά είµαι εδώ». Ιδανικό µας γίνεται το βόλεµα, η λούφα, η ξάπλα.

Ποιους ζηλεύει ο σύγχρονος Έλληνας; Σε ποιων τι θέση θα ήθελε να είναι; Ποιους, ενδόµυχα ή φανερά, θαυµάζει; Σίγουρα εποφθαλµιά τον πλούτο –αλλά τα ΕΤΟΙΜΑ λεφτά. Να τα κληρονοµήσει –όχι να τα φτιάξει. (Ο παλιός αυτοδηµιούργητος χαιρόταν τη δηµιουργία –τον πλούτο δεν προλάβαινε να τον ζήσει!) Άλλοι θέλουν αξιώµατα και εξουσία και δόξα, αλλά κι αυτά απ’ έξω, έτοιµα. ∆ι’ απονοµής!

Γι’ αυτό επιθυµούν το χρήµα, πρότυπο δεν είναι πια ο επιχειρηµατίας, αλλά ο κοµπιναδόρος, ο απατεών που πλουτίζει γρήγορα και άκοπα. Όταν σκέπτονται αξίωµα, πρότυπο είναι ο δηµόσιος υπάλληλος που προάγεται αυτόµατα, χωρίς να διακινδυνεύει. Ή, ακόµα περισσότερο, ο κοµµατικός παράγων, που γίνεται σύµβουλος, γενικός διευθυντής οργανισµού, ακόµα και υπουργός, µε µια απλή σύµβαση.

Αλλά, βέβαια, ούτε ο κοµπιναδόρος ούτε ο κοµµατόσκυλος µπορούνε να αποτελέσουνε πραγµατικά πρότυπα. ∆εν έχουν τη δύναµη να εµπνεύσουν, να γεµίσουν µια νεανική ψυχή, να εµψυχώσουν. Είναι µοντέλα βολέµατος και όχι ιδανικά. Έτσι, αν εξαιρέσει κανείς µερικούς ποδοσφαιριστές και τραγουδιστές (εφήµερα είδωλα), οι νέοι µας σήµερα ζούνε χωρίς πρότυπα. ∆εν πιστεύουν, δε θαυµάζουν, δεν αξιολογούν. Όλα είναι λίγο πολύ ίδια, αδιάφορα. «’Ντάξει, µωρέ, ‘ντάξει...»

Σε έναν τέτοιο κόσµο, χωρίς σηµεία αναφοράς, χωρίς σαφείς προσανατολισµούς, έχουν πια µόνον οδηγό τις επιθυµίες, τους φόβους, τα ένστικτά τους. Αντιδρούν παρορµητικά και άτσαλα. Άγονται και φέρονται από τους δηµαγωγούς και καθησυχάζουν και κολακεύουν τη µετριότητα. Οι νέοι µας: τα µεγάλα θύµατα µιας ανεύθυνης πολιτικής και πνευµατικής ηγεσίας, που χρόνια τώρα καλλιεργεί την ιδεολογία του λαϊκισµού και το ευαγγέλιο της µη-προσπάθειας. Που αρνείται κάθε πρότυπο σαν αντιλαϊκό και ελιτιστικό. Και µας βυθίζει, κάθε µέρα περισσότερο, στο τέλµα. (487)

Πρότυπο

Διαμαντόπουλος Δ.Π., Λεξικό βασικών εννοιών, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 198811, σελ. 328-329

Το πρότυπο διαφέρει από το ιδανικό. Το ιδανικό προϋποθέτει το πρότυπο, γιατί αναπτύσσεται από το τελευταίο. Βασικά το άτομο ακολουθεί το πρότυπο, ενώ το ιδανικό το επιδιώκει.

Στον κοινωνικό χώρο, όπου παρατηρούνται πιο έντονα οι διαπροσωπικές σχέσεις των ατόμων, το πρότυπο παίρνει μια ξεχωριστή θέση. Στην περίπτωση αυτή πρότυπο μπορεί να γίνει ένα πρόσωπο, που στη ζωή και τον τρόπο της συμπεριφοράς του είναι τόσο σπουδαίο, ώστε να αφυπνίζει στο περιβάλλον του μια τάση μίμησης. Η μίμηση όμως αυτή δεν έχει σαν μοναδική βάση το παράδειγμα των ενεργειών του προσώπου, γιατί παράδειγμα και πρότυπο διαφέρουν. Το παράδειγμα κατευθύνει το άτομο σε μια ορισμένη κατεύθυνση με περιορισμένα όρια, ενώ στο πρότυπο επιδρά ολόκληρο το πρόσωπο σε μεγαλύτερο πλάτος και με μεγαλύτερη χρονική διάρκεια. Ειδικότερα, η εκλογή ενός προσώπου για πρότυπο βασίζεται κυρίως στην εκτίμηση και την ευδοκίμησή του μέσα στον κοινωνικό χώρο. Τα καλά πρότυπα γεμίζουν με ιδανικά τους νέους.

Η αξία του προτύπου βρίσκεται στο εξής σημείο: ότι παρουσιάζει τον τρόπο και τις πράξεις του ανθρώπου συγκεκριμένες και σ’ όλη την πληρότητά τους. Γι’ αυτό και η σημασία του στη ζωή των ατόμων και των λαών είναι αρκετά μεγάλη. Γίνεται κανόνας του ανθρώπινου βίου.

Γ'. Βιβλιογραφία