→ Ιστορία → Αρχαία ελληνική ιστορία
Ο «συγγενής» μας ο Νεάντερταλ
Σταμάτης Αλαχιώτης, εφ. Το Βήμα, 5/9/2004
H συνεχής αναζήτηση του πολύ μακρινού παρελθόντος μας μάς οδηγεί στην αποκρυπτογράφηση της ταυτότητας ενός «εξαδέλφου» μας που χάθηκε μυστηριωδώς, κυρίως λόγω των μεγάλων κλιματικών αλλαγών εκείνης της εποχής
H υπαρξιακή αγωνία του ανθρώπου συνοδεύεται από μια συνεχή επιστράτευση όλο και πιο αποτελεσματικών προσπαθειών για να βρει τις ρίζες του. Αλλά ταυτόχρονα πορεύεται αδιάφορα εν πολλοίς στις σύγχρονες επιστημονικο-τεχνολογικές λεωφόρους που έχει διανοίξει, συγχέοντας συχνά τις τρεις διαστάσεις του χρόνου: το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον, που μόνο το είδος μας αντιλαμβάνεται καθώς μόνο αυτό μπορεί να διαβάσει την πυξίδα της εξέλιξης της ζωής, της κληρονομιάς των προγόνων του. Αυτή τη βαριά κληρονομιά δεν μπορεί να την αποποιηθεί διότι είναι μέσα στα γονίδιά του· δεν μπορεί να την αγνοήσει διότι του έφερε τον θησαυρό της αυτογνωσίας. Γι' αυτό είναι προτιμότερο να την κατανοήσει· για να τη διαχειριστεί με τον καλύτερο τρόπο. Σήμερα διαμαρτύρεται λ.χ. για τα ακραία καιρικά φαινόμενα που ο ίδιος προκαλεί με την αλόγιστη διαχείριση του τεχνολογικού πολιτισμού του. Αδιαφορεί για το ότι στο παρελθόν υπήρξαν πολύ δραστικότερες κλιματικές αλλαγές που προκάλεσαν συνακόλουθα και σοβαρές εξελικτικές αλλαγές καθώς παραπέμπονται σε απόμακρους μελλοντικούς χρόνους· είναι το μέλλον που λέγαμε και το συγχέουμε με το παρόν αγνοώντας τα διδάγματα του παρελθόντος. Ένα τέτοιο δίδαγμα π.χ. προέρχεται από τη λεγόμενη τέταρτη και τελευταία παγετώδη περίοδο, 75.000-10.000 χρόνια πριν.
--------------------------------------------------------------------------------
Αναπαράσταση της ζωής μιας ομάδας Νεάντερταλ, σε σπήλαιο. Το συγκεκριμένο είδος πρώιμου ανθρώπου παραμένει ακόμη αντικείμενο ενδελεχούς έρευνας από παλαιοντολόγους και γενετιστές
--------------------------------------------------------------------------------
Στην τελευταία παγετώδη περίοδο αφαιρέθηκαν τεράστιες ποσότητες νερού από τους ωκεανούς και η στάθμη τους έπεσε 80-100 μέτρα, αλλάζοντας τη γεωμορφολογία καθώς συνδέθηκε λ.χ. η Ευρώπη με τη Βρετανία και η Ασία με την Αμερική και την Ινδονησία. Με το μεγαλύτερο μέρος εκείνης της παγετώδους εποχής συνέπεσε και η ύπαρξη του Homo neanderthalensis, του ανθρώπου του Νεάντερταλ (130.000-35.000 χρόνια πριν), ο οποίος είχε ορισμένα γνωρίσματα όπως λ.χ. επίμηκες, χαμηλό κρανίο και προεξέχοντα οφρυϊκά τόξα που υπήρχαν και στον Η. erectus, μεγάλο εγκέφαλο που έμοιαζε με του Η. sapiens και πολλά μοναδικά χαρακτηριστικά, π.χ. έντονη προεξοχή της μεσοπροσωπικής περιοχής. H πολιτογράφησή του στο αρχείο της εξελικτικής ιστορίας με το όνομα Νεάντερταλ προήλθε από την ομώνυμη κοιλάδα της B. Γερμανίας όπου βρέθηκαν σε μικρό σπήλαιο σχετικά απολιθώματα· όπως αργότερα και σε πολλά άλλα μέρη της Ευρώπης και της Μέσης Ανατολής.
Ποια είναι όμως η θέση του Νεάντερταλ στην εξελικτική αλληλουχία των ανθρωποειδών από τον Η. erectus που μείναμε στην προηγούμενη επικοινωνία μας ως τον Η. sapiens; Και αφού ο Η. erectus έζησε 1,6-0,4 εκατομμύρια χρόνια πριν, πώς καλύπτεται το κενό από τα 400.000 ως τα 130.000 χρόνια πριν όπου εμφανίστηκε ο Νεάντερταλ. Σχετικές μελέτες μιλούν για την ύπαρξη του «αρχαϊκού ανθρώπου» στην εν λόγω μεσοπερίοδο και αναφέρονται σε σχετικά μεμονωμένα απολιθώματα με ρομαντικά ονόματα, όπως ο άνθρωπος των Πετραλώνων στην Ελλάδα, ο άνθρωπος του Αραγκό στη Γαλλία, και άλλα στη Γερμανία, στη Ζάμπια και αλλού. Τα απολιθώματα αυτά παρά το ότι έχουν πολλές διαφορές μεταξύ τους μοιράζονται ταυτόχρονα δύο κοινά σημεία: ήταν περισσότερο εξελιγμένα από τον Η. erectus (είχαν μεγαλύτερο εγκέφαλο) και πιο πρωτόγονα (παχύ κρανίο και εύρωστο σώμα) από τον Η. sapiens.
Πιο πρόσφατες φυλογενετικές έρευνες των ανθρωπιδών τοποθετούν τον Η. neanderthalensis πολύ κοντά στον Η. sapiens· αλλά με τυφλό τέλος, χωρίς να έχει συμβάλει δηλαδή στην εξέλιξη του είδους μας. Δεν ήταν με άλλα λόγια πρόγονός μας αλλά στενός συγγενής μας, με τον οποίον μοιραστήκαμε κοινό πρόγονο. Από την ίδια λοιπόν εξελικτική γραμμή όπου ξεκίνησε ο Η. sapiens και ο Η. neanderthalensis κατάγεται και ο πρόγονός του, ο Η. heildelbergenis, αλλά και o Η. erectus και ο Η. ergaster όσο πάμε πιο πίσω στον χρόνο. Στην ίδια γενεαλογική γραμμή αλλά ακόμη πιο πίσω στον χρόνο τοποθετείται ο Η. habilis και τελευταίοι οι Αυστραλοπίθηκοι που ολοκληρώνουν την οικογένεια των ανθρωπιδών. Μια μακροσκοπική εικόνα που αφορά την εκτιμηθείσα σε κιλά μάζα του σώματος όλων των προαναφερθέντων ανθρωπιδών είναι κατά αντίστροφη σειρά από τους Αυστραλοπίθηκους ως τον Homo neanderthalensis η εξής: 36-44, 34, 58, 57, 62, 76.
Ο άνθρωπος του Νεάντερταλ δηλαδή (με 76 κιλά) ήταν πιο δυνατός και από τον Homo erectus. Είχε μεγαλύτερα δόντια από τον Homo sapiens, ταλαιπωρημένα όπως των Εσκιμώων λ.χ., γεγονός που δείχνει ότι τα χρησιμοποιούσε και για άλλες δουλειές. H μορφολογία επίσης της λεκάνης του θηλυκού του παραπέμπει στην εκτίμηση ότι η κύηση πρέπει να διαρκούσε 11 μήνες. Ο Η. neanderthalensis παρουσίασε επίσης πρόοδο στην κατασκευή, στη χρήση και στη βελτίωση των εργαλείων, χρησιμοποιούσε πρωτόγονο ντύσιμο (δέρματα ζώων που σκότωνε), παρουσίασε σοβαρές αλλαγές ως προς ορισμένα πρότυπα συμπεριφοράς που αφορούν λ.χ. το κυνήγι, την αξιοποίηση της φωτιάς, τον έλεγχό της, διάφορες τελετουργικές δραστηριότητες οι οποίες έφεραν τη «σφραγίδα» της πνευματικής έννοιας όπως λ.χ. η ταφή των νεκρών με κάποια τελετουργικά και προσέγγισε πρωτόγονα την τέχνη.
H ταυτότητα του Η. neanderthalensis συμπληρώνεται όλο και περισσότερο με νέα συμπεράσματα ερευνών που υποστηρίζουν λ.χ. ότι δεν ήταν τόσο τριχωτός όσο πιστεύαμε· ίσως όσο μερικοί ιδιαίτερα τριχωτοί Homo sapiens αλλά και γυναίκες χωρίς την εντατική περιποίησή τους. Δεν ήταν κτηνώδεις με φονικά «όπλα εναντίον αλλήλων». Αντίθετα χρησιμοποιούσαν αιχμηρά δόρατα και κοφτερά μαχαίρια για το κυνήγι. Στους Νεάντερταλ ανάγεται επίσης και η σύλληψη της ιδέας κάποιας μεταθανάτιας μορφής ζωής, καθώς οι ενταφιασμοί συνοδεύονταν από προσφορές αντικειμένων και τροφής (όπως στις αρχαίες κοινωνίες), ενώ τα επεισόδια «τελετουργικού κανιβαλισμού» τούς προσδίδουν υψηλότερη ποιότητα σκέψης σε σχέση με των προγόνων τους.
Οι άνθρωποι του Νεάντερταλ ήταν ικανοί να έχουν μια καλή επικοινωνία καθώς η πρωτογλώσσα είχε αρχίσει να διαμορφώνεται στον Η. erectus και ίσως είχε εκκινήσει από τον Η. habilis. Στους Νεάντερταλ θα είχε εξελιχθεί ακόμη περισσότερο όπως τεκμαίρεται από έρευνες σχετικές με την εξέλιξη της δομής του αυτιού, όπου θα επανέλθουμε, όπως και σε πολλά άλλα σημεία της ταυτότητάς του για περαιτέρω ερευνητική τεκμηρίωση. Ο Η. neanderthalensis «ταξίδευε», μετανάστευε όπως έκανε και ο Η. erectus και το επίπεδο εξάπλωσής του σχηματίζει έναν χάρτη αρκετά εκτεταμένο όπως αποκαλύπτεται από τη χαρακτηριστική λεγόμενη μουστεριανή λιθοτεχνία του. Για το νεκρό εξελικτικό τέλος του φαίνεται να ενοχοποιείται και η σταθερότητα για την επιβίωση κρίσιμων χαρακτηριστικών του λόγω της γενετικής απομόνωσης, καθώς η ύπαρξή του συνέπεσε με τη μεγάλη παγετώδη περίοδο και ο γενετικός οπλισμός του δεν του επέτρεψε αποτελεσματικές μετακινήσεις.
Ένα ταξίδι λοιπόν ενός εξελικτικού κοντινού συγγενούς μας, ενός «ξαδέλφου» μας, είχε άδοξο τέλος· και μείναμε χωρίς στενούς συγγενείς. Ωστόσο φαίνεται ότι, όχι μόνο αυτό δεν μας πτοεί, αλλά σκοτωνόμαστε και μεταξύ μας, αλληλοαντεκδικούμαστε και αλληλοεκμεταλλευόμαστε· όλα στο όνομα του προηγμένου πολιτισμού μας και των αξιών του που μαζί με την οικονομικο-τεχνολογική πρόοδο έφερε και πιο διεφθαρμένους τρόπους έκφρασής του. Ίσως θα πρέπει το πάθημα του προγόνου μας να το εμπεδώσουμε καλύτερα σαν απαραίτητο μάθημα.