→ Ιστορία → Αρχαία ελληνική ιστορία
Τυφοειδής πυρετός έσπειρε τάφουςστην αρχαία Αθήνα
Μαίρη Αδαμοπούλου, εφ. Τα Νέα, 2/3/2010
Ο φονικός λοιμός της αρχαίας Αθήνας που οδήγησε στον θάνατο 50.000 ανθρώπους αποκαλύπτει τα μυστικά του 24 αιώνες μετά
Κόστισε τη ζωή σε 50.000 ανθρώπους πριν από 2.425 χρόνια. Έσπειρε τάφους σε πολλές γωνιές της Αθήνας- από την Πειραιώς έως την Πανεπιστημίου (κάτω από το πολυκατάστημα Αttica). Και έγινε αιτία οι Αθηναίοι να ξεχάσουν τα ιερά και τα όσιά τους και να ρίξουν σε ομαδικούς λάκκους τους νεκρούς τους.
Δέκα χρόνια μετά την αποκάλυψη ομαδικού τάφου στη συμβολή των οδών Πειραιώς και Ιεράς Οδού που απέδειξε πως ανταποκρίνονταν στην πραγματικότητα οι ζοφερές περιγραφές του Θουκυδίδη, ο λοιμός που αποδεκάτισε την Αθήνα του 5ου αιώνα και στοίχισε τη ζωή και στον Περικλή, εξακολουθεί να αποκαλύπτει τα μυστικά του.
Η ανασκαφή, που άρχισε για το Μετρό της Αθήνας στον Κεραμεικό, σε 1,5 στρέμμα, έφερε στο φως 1.196
ταφές εκ των οποίων το 80% χρονολογού- νταν στον 5ο αι. π.Χ. «Η έκπληξη ήταν ένας μεγάλος ακανόνιστος λάκκος σκαμμένος στην άκρη του νεκροταφείου στον φυσικό βράχο, αρκετά ευρύχωρος για να υποδεχθεί μεγάλο αριθμό πτωμάτων και συνδέεται με ιστορικά γεγονότα», λέει η αρχαιολόγος του υπουργείου Πολιτισμού που ανέσκαψε τον χώρο, Έφη Μπαζιωτοπούλου-Βαλαβάνη (σε συνεργασία με την Ι. Δρακωτού), η οποία και παρουσίασε την τεκμηρίωση των ευρημάτων της χθες το βράδυ σε διάλεξή της στην Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία.
«Οι πρώτες ταφές της ομαδικής ταφής έγιναν ακανόνιστα αλλά με σχετική ευρυχωρία, με προσπάθεια εκμετάλλευσης του σχεδόν κυκλικού χώρου του ορύγματος. Ανάμεσα στους πρώτους νεκρούς έριξαν και λίγα κτερίσματα. Κατά τόπους και όπου έκριναν αναγκαίο, πετούσαν και μερικές φτυαριές χώματος, τουλάχιστον στην αρχή. Αργότερα οι ταφές πυκνώνουν και ο χώρος μεταξύ των νεκρών μειώνεται, έτσι ώστε να κερδίζεται χώρος για όσο το δυνατόν περισσότερους νεκρούς. Σε αυτήν τη φάση θάβουν και παιδιά, ενώ στα οκτώ βρέφη προσφέρουν ιδιαίτερη μέριμνα και τα τοποθετούν σε ξεχωριστές θήκες, σαν να πρέπει να τα προστατεύσουν από αυτή καθαυτή τη χύδην ταφή», εξηγεί η κ. Μπαζιωτοπούλου-Βαλαβάνη. Μερικοί στο τέλος ήταν θαμμένοι ακόμη και σε επικλινή στάση, σχεδόν ανορθωμένοι!
Σε τι διαφέρει όμως αυτός ο ομαδικός τάφος από άλλους; Τόσο στην πληθώρα των νεκρών- βρέθηκαν 89 σκελετοί- όσο και στην αταξία του ενταφιασμού. «Πράγματι αυτό το τελευταίο δεν εμφανίζεται ούτε στη γνωστή "Ταφή των σιδηρόδετων" του Φαλήρου, όπου οι νεκροί, παρά την εγκληματική τους δράση που τους οδήγησε σε καταδίκη και ομαδική εκτέλεση, έτυχαν ακτέριστου αλλά κανονικού ενταφιασμού», λέει η ανασκαφέας, που θεωρεί πως η ταφή στην άκρη του Νεκροταφείου του Κεραμεικού είχε ως βασικό στόχο την προστασία της δημόσιας υγείας.
Και αν ο ομαδικός τάφος αποδεικνύει πλέον πως ο λοιμός που χτύπησε την Αθήνα κατά το δεύτερο έτος του Πελοποννησιακού Πολέμου ήταν ιστορικό γεγονός, η επιστήμη για χρόνια αναζητούσε την ταυτότητά του: ευλογιά, ιλαρά, κίτρινος πυρετός, τύφος, βουβωνική πανώλη, τυφοειδής πυρετός ή και συνδυασμός τους; Η έρευνα του επίκουρου καθηγητή Οδοντιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Μανόλη Παπαγρηγοράκη, αποδεικνύει πως πρόκειται για τυφοειδή πυρετό. Ασθένεια που προκαλεί στα θύματά του πονοκέφαλο, πυρετό, εξανθήματα και διάρροια. Όχι όμως και ιδιαίτερα έντονη και αιφνίδια εκδήλωση συμπτωμάτων, διαταραχές συμπεριφοράς, απώλεια μνήμης και γρήγορη σχετικά θανατηφόρο κατάληξη, που κάνουν τους επιστήμονες διστακτικούς σε σχέση με τη διάγνωση.
Στο πέρασμά του ο λοιμός έσπειρε τάφους στην πόλη, καθώς μπορεί μεν την εποχή της επιδημίας οι τάφοι στον Κεραμεικό να μειώνονται ελαφρώς, όμως στο νεκροταφείο της περιοχής του Συντάγματος- κάτω από το σημερινό εμπορικό κέντρο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού- διαπιστώνεται μεγάλη αύξηση των τάφων, όπως και στο νεκροταφείο της οδού Αμερικής. «Είναι επομένως εύλογο να αποδώσουμε την ανάπτυξη και την πυκνότητα αυτού του νεκροταφείου στους νεκρούς του λοιμού», εκτιμά η κ. Μπαζιωτοπούλου-Βαλαβάνη.
«Μίλησαν» τα δόντια
Τα δόντια των νεκρών Αθηναίων ήταν εκείνα που αποκάλυψαν την «ταυτότητα» του λοιμού. Και μάλιστα ο πολφός τους, καθώς στην πολφική κοιλότητα διατηρείται στεγανό και ανεπηρέαστο το DΝΑ από εξωτερικές επιμολύνσεις (αντίστοιχη αναδρομική διάγνωση έχει εφαρμοστεί από τις αιγυπτιακές μούμιες έως τους στρατιώτες του Ναπολέοντα). Για να εξάγει συμπεράσματα, επιστημονική ομάδα Ελλήνων ερευνητών με επικεφαλής τον επίκουρο καθηγητή της Οδοντιατρικής Σχολής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Μανόλη Παπαγρηγοράκη χρησιμοποίησε ακέραια δόντια που εξήχθησαν από τρεις τυχαία επιλεγμένους νεκρούς του ομαδικού τάφου του Κεραμεικού, στο Εργαστήριο Μοριακής Νευροβιολογίας της Νευρολογικής κλινικής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Αθήνας και το Εργαστήριο Μικροχημείας του Ινστιτούτου Τεχνολογίας- Έρευνας της Κρήτης.
Και αν τα αποτελέσματα για τους λοιμογόνους παράγοντες του τύφου, της ευλογιάς, της πανώλους, του άνθρακα, της φυματίωσης και των αμυχών γάτας δεν έδωσαν αποτέλεσμα, στον έβδομο παράγοντα που εξετάστηκε χτύπησε κόκκινο! Και αποδείχτηκε πως το μικρόβιο ήταν Salmonella enterica serovar Τyphi, που είναι υπεύθυνη για την εκδήλωση τυφοειδούς πυρετού.
Θα δούμε το πρόσωπο 11χρονου θύματος
Για την ιστορία
Ο λοιμός διήρκεσε τέσσερα χρόνια, 430-426 π.Χ. Είχε 50.000 νεκρούς Έπληξε το 1/3 του πληθυσμού της αρχαίας Αθήνας 150 νεκροί βρέθηκαν σε ομαδικό τάφο στον Κεραμεικό
Είχαν και οι αρχαίοι τον Η1Ν1 τους
Της Ν. ΚΟΝΤΡΑΡΟΥ-ΡΑΣΣΙΑ, εφ. Ελευθεροτυπία, 2/3/2010
«Αδιάβαστους» έθαψαν οι Αθηναίοι τους δικούς τους την εποχή του μεγάλου λοιμού, θύμα του οποίου ήταν και ο Περικλής. Ανοιξαν έναν πρόχειρο λάκκο στην άκρη του νεκροταφείου του Κεραμεικού και έριχναν μέσα τα μολυσμένα πτώματα χωρίς ιδιαίτερη φροντίδα και χωρίς κτερίσματα. Ετάφησαν γύρω στους 130-150 άνδρες, γυναίκες και παιδιά».
Ακέραιο αγγείο με πρωτότυπη παράσταση παιδιών που παίζουν με δύο ιμάντες. Ανάμεσά τους και δύο μαλτέζικα σκυλιά. Πρόκειται για ένα από τα λίγα κτερίσματα που βρέθηκαν στον τάφο του Λοιμού των Αθηνών Συγκλονιστικές ήταν οι σκηνές που περιέγραψε χθες η ανασκαφέας του τάφου του Λοιμού των Αθηνών Έφη Μπαζιωτοπούλου-Βαλαβάνη, σε ομιλία της στην Αρχαιολογική Εταιρεία, δέκα χρόνια μετά την αποκάλυψή του για τα έργα του Μετρό στην οδό Πειραιώς.
Ο λοιμός εμφανίστηκε στην πόλη της Αθήνας το καλοκαίρι του δεύτερου χρόνου του Πελοποννησιακού Πολέμου και διήρκεσε μία διετία. Από την ασθένεια μειώθηκε ο πληθυσμός στο 1/3 του.
«Ο τάφος του λοιμού ήταν ένας μεγάλος ακανόνιστος λάκκος που σκάφτηκε στην άκρη του νεκροταφείου στον φυσικό βράχο, σε βάθος 4,30 μ., αρκετά ευρύχωρος για να υποδεχθεί μεγάλο αριθμό πτωμάτων», είπε η κ. Μπαζιωτοπούλου. Σκάβοντας τον λάκκο οι αρχαίοι βρήκαν κάποιες παλιότερες ταφές. Παρά τη βιασύνη τους υπό τον φόβο εξάπλωσης της ασθένειας, συγκέντρωσαν τα κρανία των προγόνων τους και τα τοποθέτησαν προσεκτικά σε μία άκρη.
Με τους πρώτους νεκρούς έριξαν και λίγα κτερίσματα. Στην αρχή πετούσαν και μερικές φτυαριές χώμα. Αργότερα, όμως, όταν τα πτώματα πολλαπλασιάστηκαν και ο διαθέσιμος χώρος άρχισε να λιγοστεύει, δεν έριχναν χώμα. Ο ένας νεκρός έπεφτε πάνω στον άλλο, άνδρες, γυναίκες και παιδιά. Τα βρέφη τα έθαβαν σε ξεχωριστές θήκες για να μην πάνε χύδην στον Αδη. Αναμεσά τους βρέθηκαν δέκα λευκές λύκηθοι.
Ο Θουκυδίδης περιγράφει τον φόβο και την απόγνωση που κατέλαβε την πόλη στα χρόνια του λοιμού, και οδήγησε τους κατοίκους στην καταπάτηση των ιερών και των οσίων. «Υπερβιαζομένου γαρ του κακού οι άνθρωποι, ουκ έχοντες ό,τι γένωνται, ες ολιγορίαν ετράποντο και ιερών και οσίων ομοίως. Νόμοι τε πάντες ξυνεταράχθησαν οις εχρώντο πρότερον περί τας ταφάς, έθαπτον δε ως έκαστος εδύνατο».
«Η περιγραφή αυτή του Αθηναίου ιστορικού αντικατοπτρίζεται καθαρά στην εικόνα που αντικρίσαμε κατά την ανασκαφή του λάκκου της ομαδικής ταφής στον Κεραμεικό», είπε η αρχαιολόγος.
Οι πολίτες κείτονταν εγκαταλειμμένοι στους δρόμους. Η πόλη ήταν αναγκασμένη για λόγους δημόσιας υγείας να τους θάψει με συνοπτικές διαδικασίες. Αυτή ήταν η ατμόσφαιρα στην Αθήνα. Ο φόβος του θανάτου ήταν παντού, όπως αναφέρει ο μεγάλος ιστορικός της αρχαιότητας: «και νοσηλεύοντες ο εις τον άλλον εμολύνοντο και ώσπερ τα πρόβατα, έθνησκον». «Ούτε γαρ ιατροί ήρκουν αλλά και αυτοί μάλιστα έθνησκον ...ούτε άλλη ανθρωπεία τέχνη ουδεμία, ακόμη και οι παρακλήσεις προς τους θεούς ή οι επικλήσεις προς τα μαντεία και τα παρόμοια, τα πάντα ήσαν ανώφελα και τελικά οι άνθρωποι καταβληθέντες από το κακό παρητήθησαν».
Μια παρόμοια κατάσταση έζησαν οι Αθηναίοι στα νεότερα χρόνια, όταν ενέσκηψε χολέρα το 1854.
Σημασία έχει ότι «ύστερα από 2.425 χρόνια, έχουμε τη δυνατότητα, με την εύρεση οστών των θυμάτων του λοιμού, να αξιοποιήσουμε την προτροπή του Θουκυδίδη: "Αλλ' εγώ που κι ο ίδιος έπαθα από τη νόσο, και με τα ίδια τα μάτια μου είδα άλλους πάσχοντας, θα εκθέσω την πραγματική της πορεία και θα περιγράψω τα συμπτώματά της".»
Μια ομάδα Ελλήνων ερευνητών, με επικεφαλής τον επ. καθηγητή της Οδοντιατρικής Σχολής του Παν. Αθηνών Μανόλη Παπαγρηγοράκη και τους Φίλιππο Συνοδινό και Χρήστο Γιαπιτζάκη, εξέτασε μερικά ακέραια δόντια των νεκρών και διαπίστωσε ότι «τυφοειδής πυρετός συμμετείχε στην αιτιολογία του λοιμού της Αθήνας είτε αποκλειστικά είτε σε συνδυασμό με κάποιον άλλο, προς το παρόν άγνωστο, λοιμογόνο παράγοντα».
Με τον τυφοειδή πυρετό έχουμε σήμερα μεγάλη θνησιμότητα σε περιοχές του Τρίτου Κόσμου. Γιατί να μην είχε και στην αρχαία Αθήνα, που η φαρμακευτική αγωγή και ο εμβολιασμός ήταν άγνωστα στους Αθηναίους του 430 π.Χ.;