→ Ιστορία → Αρχαία ελληνική ιστορία

Ο αστρονομικός μηχανισμός των Αντικυθήρων

Μαργαρίτα Πουρνάρα, εφ. Καθημερινή, 16/7/2006

Μιλούν στην «Κ» δύο μέλη της επιστημονικής ομάδας, που με τη βοήθεια της τεχνολογίας λύνει ένα γρίφο ηλικίας 106 ετών

«Ιδού ένα περίεργο εύρημα!». Αυτό ήταν το σχόλιο του αρχαιολόγου Ιωάννη Σβορώνου, από τους πρώτους ειδικούς που εξέτασαν τον μηχανισμό των Αντικυθήρων το 1903. Το αινιγματικό αντικείμενο είχε ανασυρθεί από αρχαίο ναυάγιο τρία χρόνια νωρίτερα. Έκτοτε, διατηρείται το μυστήριο που το περιβάλλει, με ερωτήματα που απασχολούν τους επιστήμονες, αλλά και μια σειρά από αμφιβόλου σοβαρότητας ερευνητές που το συσχετίζουν με θεωρίες εξωγήινης παρουσίας, γενετικής ανωτερότητας των αρχαίων Ελλήνων κ.ά. Τον Νοέμβριο, μια διεπιστημονική ομάδα με τη συμμετοχή Ελλήνων και ξένων μελετητών θα διοργανώσει στην Αθήνα ένα συνέδριο, όπου επιτέλους θα δοθούν τεκμηριωμένες απαντήσεις για τη φύση και τη χρήση του μηχανισμού. Πλανητάριο; Αστρονομικό ρολόι, πρωτόλειος υπολογιστής; Αστρολάβος, όργανο ναυσιπλοΐας; Όλες οι θεωρίες μπήκαν στο μικροσκόπιό τους και με τη βοήθεια της τελευταίας λέξης της τεχνολογίας θα διαλευκάνουν τον γρίφο που παραμένει άλυτος για 106 χρόνια. Αναμένοντας με ενδιαφέρον τις ανακοινώσεις τους, η «Κ» μίλησε με δύο μέλη της ομάδας, τον αναπληρωτή καθηγητή Φυσικής του Διαστήματος και διευθυντή του Εργαστηρίου Αστροφυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Ξενοφώντα Μουσά, καθώς και τον ειδικευμένο στην ανάλυση ιστορικών αντικειμένων, Γιάννη Μπιτσάκη.

Ένα ναυάγιο με πλούσιο φορτίο

Ο μηχανισμός των Αντικηθύρων θα μπορούσε να αποτελέσει κάλλιστα το θέμα ενός βιβλίου μπεστ σέλερ. Εχει όλα τα συστατικά για μια συναρπαστική πλοκή απ' αυτές που ερεθίζουν τη φαντασία των αναγνωστών. Σε αντίθεση με τον «Κώδικα Ντα Βίντσι» δεν πρόκειται για ένα μυθοπλαστικό αφήγημα, αλλά για μια πραγματική ανακάλυψη. Η κατασκευή του αντικειμένου έγινε πριν από τη γέννηση του Χριστού και δεν υπάρχει ανάλογο εύρημα από πλευράς τεχνογνωσίας μέχρι τον Μεσαίωνα, όπου συναντάμε αντίστοιχους μηχανισμούς όπως το ρολόι της Πράγας. Η τύχη το θέλησε να ανασυρθεί από τον βυθό της θάλασσας, να γλιτώσει με άλλα εκθέματα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου από τους Γερμανούς στην Κατοχή για να μπει στα τέλη του 2005 σε ειδικό ψηφιακό τομογράφο ώστε να αποκαλυφθεί το εσωτερικό του. Η ιστορία του όμως ξεκίνησε το Πάσχα του 1900...

Ένα καΐκι με Συμιακούς σφουγγαράδες επέστρεφε στα Δωδεκάνησα από τα νερά της Λιβύης (ή μήπως Τύνιδας;) όπου είχαν πάει να βουτήξουν. Στο ταξίδι του γυρισμού έπεσαν σε μια φοβερή φουρτούνα, που τους ανάγκασε να παρακάμψουν και να δέσουν σε υπήνεμο όρμο των Αντικυθήρων μέχρι να περάσει η αντάρα. Τις ημέρες που παρέμειναν εκεί, κάποιοι από τους σφουγγαράδες αποφάσισαν να εξερευνήσουν τον βυθό της περιοχής. Ενας από αυτούς ανέβηκε τρομοκρατημένος στο καΐκι για να αναφέρει στον καπετάνιο πως είδε το πόδι μιας νεκρής γυναίκας. Βεβαίως, δεν επρόκειτο για μακάβριο εύρημα αλλά για τμήμα ενός αγάλματος. Οι δύτες είχαν βρει κατά σύμπτωση ένα ρωμαϊκό ναυάγιο σε βάθος 60 μέτρων με πλουσιότατο φορτίο: κοσμήματα, αγάλματα μαρμάρινα και μπρούτζινα ήταν διάσπαρτα στον πυθμένα. Ανάμεσά τους ήταν τα γνωστά σήμερα γλυπτά ο «Έφηβος των Αντικυθήρων» και ο «Φιλόσοφος των Αντικυθήρων». Η ανέλκυσή τους με την έλλειψη των τεχνικών μέσων την εποχή εκείνη ήταν εξαιρετικά δύσκολη. Ένας σφουγγαράς έχασε τη ζωή του και άλλοι δύο τραυματίστηκαν σοβαρά αλλά η επιχείρηση ολοκληρώθηκε το 1901 με αυτοθυσία, συνέπεια και πλήρη ενημέρωση των ελληνικών αρχών από την πρώτη στιγμή. Τα ανασυρθέντα αντικείμενα μεταφέρθηκαν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Ανάμεσά τους ήταν και το περίεργο εύρημα: ένα κουτί (20x30x8 εκ.) με μπρούτζινα και ξύλινα μέρη που είχαν παραμορφωθεί από τη διάβρωση. Το 1902, ο αρχαιολόγος Στάης το εξέτασε με μεγαλύτερη προσοχή για να ανακαλύψει με έκπληξη ότι τα μεταλλικά μέρη του έχουν περίγραμμα οδοντοτών τροχών. Οι κατοπινοί ερευνητές διαφώνησαν σε πολλές περιπτώσεις μεταξύ τους αλλά όλοι ήταν σίγουροι ότι επρόκειτο για τον πιο σύνθετο μηχανισμό της αρχαιότητας που χρονολογείτο περίπου έναν αιώνα π.Χ., και ότι δεν είχε ανακαλυφθεί σε κανένα μέρος του κόσμου τίποτα παρόμοιο για τα επόμενα 1.300 χρόνια. Κανείς όμως δεν μπορούσε να πει με βεβαιότητα τι ήταν. Άλλωστε, οι μελετητές δεν είχαν ιδιαίτερα εξελιγμένα μέσα έρευνας και διά του γυμνού οφθαλμού ήταν εξαιρετικό παρακινδυνευμένο να βγάλουν συμπεράσματα.

Από τους... εξωγήινους στον ψηφιακό τομογράφο

Από τους επιφανέστερους ερευνητές που ασχολήθηκαν με τον μηχανισμό ήταν ο Ντέρεκ ντε Σόλα Πράις με τη βοήθεια του πεπειραμένου επιστήμονα Χ. Καρακάλου από τον «Δημόκριτο» τη δεκαετία του '50. Ο Βρετανός μάλιστα είχε προχωρήσει και σε μια ανακατασκευή του αντικειμένου, της οποίας η ορθότητα αμφισβητήθηκε αργότερα. Αρθρα έγραψε πρόσφατα και ο επιστήμονας Μάικλ Ράιτ ο οποίος έχει εστιάσει το έργο του στην τεχνολογία που ανέπτυξαν οι αρχαίοι Έλληνες και οι Βυζαντινοί. Οσο δεν υπήρχε μια τεκμηριωμένη και συνολική απάντηση για το μυστηριώδες αντικείμενο, τόσο γίνονταν πιο ακραίες οι εκδοχές για τη φύση και την προέλευσή του. Άλλωστε ένας από τους ερευνητές που ενδιαφέρθηκε να μάθει περισσότερο για τον μηχανισμό ήταν και ο περίφημος Εριχ Φον Νταίνικεν που μιλούσε για εξωγήινους. «Η ειδοποιός διαφορά σε σχέση με τις προσπάθειες που έγιναν στο παρελθόν ήταν ότι για πρώτη φορά την έρευνα αναλάμβανε μια ομάδα από διαφορετικό φάσμα αλληλοσυμπληρούμενων ειδικοτήτων και όχι μεμονωμένοι επιστήμονες, ενώ είχαμε στη διάθεσή μας τα πιο εξελιγμένα μέσα» εξηγούν στην «Κ» ο Γιάννης Μπιτσάκης και ο Ξενοφώντας Μουσάς συμπληρώνοντας: «Τον Σεπτέμβριο του 2005, το τμήμα έρευνας της Hewlett-Packard έστειλε στην Αθήνα ειδικευμένους επιστήμονες οι οποίοι ανέπτυξαν τον πρωτοποριακό μηχανισμό ψηφιακής απεικόνισης PTM Dome. Ετσι, έγινε δυνατή η επανεμφάνιση σχεδόν σβησμένων κειμένων και στοιχείων της επιφάνειας του μηχανισμού που δεν είναι ευδιάκριτα ακόμα και με τα καλύτερα συστήματα συμβατικής και ψηφιακής φωτογράφησης».

«Ένα μήνα αργότερα, η εταιρεία X-Tek έστειλε στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο τον πρωτοποριακό τομογράφο Blade Runner, βάρους 8 τόνων. Ήταν ένα μηχάνημα που σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε μόνο και μόνο για τη συγκεκριμένη έρευνα, κόστους ενός εκατομμυρίου ευρώ. Ο ιδιοκτήτης της εταιρείας παθιάστηκε με το θέμα του μηχανισμού των Αντικυθήρων και προσέφερε δωρεάν τον τομογράφο. Η εξέταση αποκάλυψε άγνωστες πτυχές του εσωτερικού του μηχανισμού. Διαβάστηκαν για πρώτη φορά έπειτα από δύο χιλιάδες χρόνια επιγραφές το πάχος των οποίων δεν ξεπερνά το ένα δέκατο του χιλιοστού». Τα μέλη της ομάδας είναι ενθουσιασμένα με τις δυνατότητες των μηχανημάτων αλλά και την πορεία των ερευνών: «Όλοι μας νιώθουμε ότι ζούμε μία από τις ωραιότερες στιγμές της ζωής μας. Χάρις στη συμβολή της νέας τεχνολογίας έχουμε στα χέρια μας νέα δεδομένα που θα φωτίσουν όχι μόνο το μυστήριο του μηχανισμού αλλά θα μας δώσουν σημαντικές πληροφορίες για τον τεχνολογικό πολιτισμό των αρχαίων Ελλήνων ανατρέποντας πολλά δεδομένα» υπογραμμίζει ο Ξενοφώντας Μουσάς, που είχε πάντα ενδιαφέρον για τον σχηματισμό της διεπιστημονικής ομάδας: «Από τότε που ήμουν μαθητής πήγαινα στο Μουσείο και παρατηρούσα τον μηχανισμό. Το θέμα με κέντριζε από τα νεανικά μου χρόνια και σήμερα πια έχω την τύχη να ασχολούμαι προσωπικά με το ζήτημα. Σήμερα, έχουμε κάθε ημέρα όλο και περισσότερα στοιχεία και μέχρι τον Νοέμβριο θα είμαστε σε θέση να στηρίξουμε πλήρως την απάντηση για την ταυτότητα του αντικειμένου».

Διεπιστημονική προσέγγιση

Το 2005, με την στήριξη του τότε υφυπουργού Πολιτισμού Πέτρου Τατούλη, συγκροτήθηκε μια διεπιστημονική ομάδα έρευνας η οποία χρηματοδοτήθηκε αρχικά από το Ιδρυμα Leverhulme της Αγγλίας. Αποτελείται από τον αστρονόμο Mike Edmunds και τον μαθηματικό Tony Freeth (Πανεπιστήμιο του Κάρντιφ), τον αστρονόμο Ιωάννη Σειραδάκη (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης), τον αστρονόμο Ξενοφώντα Μουσά, τον φυσικό, ειδικευμένο στην ανάλυση ιστορικών αντικειμένων, Ιωάννη Μπιτσάκη (Πανεπιστήμιο Αθηνών), τη δρα χημικό Ελένη Μάγκου και την αρχαιολόγο-μουσειολόγο Μαίρη Ζαφειροπούλου (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο). Καθοριστικό ρόλο στην ανάγνωση των επιγραφών έχει ο φιλόλογος και παλαιογράφος Αγαμέμνων Τσελίκας, από το Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης. Τα μέλη της ομάδας συνεργάζονται πολύ στενά με καθημερινή τηλεφωνική επαφή όπου ανταλλάσσονται απόψεις και εκτιμήσεις. Στόχος είναι στο τέλος να προκύψει η σωστή σύνθεση των αποτελεσμάτων σε κάθε τομέα έτσι ώστε να παρουσιαστεί η συνολική εικόνα των ερευνών.

Το μυστικό αποκαλύπτεται

Τι είναι τελικώς ο μηχανισμός των Αντικυθήρων; «Ευθύς εξαρχής είχαν υποθέσει οι ερευνητές ότι ήταν ένα όργανο αστρονομικών μετρήσεων» τονίζει ο Ξ. Μουσάς. «Ο Αρχιμήδης – όπως αναφέρει ο Κικέρωνας– είχε φτιάξει ένα πλανητάριο, δηλαδή όργανο που υποδείκνυε τη θέση των ουράνιων σωμάτων κάποια συγκεκριμένη στιγμή και χρησίμευε για τη διδασκαλία των μαθητών και των αρχόντων της εποχής του, αλλά πιθανώς και τη ναυσιπλοΐα. Ενδεχομένως να είχαν κατασκευασθεί και άλλα αντίστοιχα μηχανήματα τα οποία να μην έφτασαν ποτέ στα χέρια μας διότι ήταν από μπρούντζο, υλικό που ανακύκλωναν οι αρχαίοι. Σήμερα, με τα πρώτα αποτελέσματα της έρευνάς μας μπορούμε να πούμε ότι πρόκειται για πολύπλοκο μηχανισμό που υπολόγιζε τη θέση του ηλίου και της σελήνης καθώς και τη φάση της σελήνης στον ουρανό με ακρίβεια, για χρονική περίοδο που υπερέβαινε τα τέσσερα έτη. Έχουμε καταφέρει να διαβάσουμε εκατοντάδες λέξεις στην επιφάνεια και το εσωτερικό του που είναι σαν δύο εγχειρίδια: ένα με αστρονομικές ενδείξεις και άλλο ένα για τον τρόπο λειτουργίας του. Φέρει 30 οδοντωτούς τροχούς που περιστρέφονται γύρω από 10 άξονες. Έχει κλίμακες και υποδιαιρέσεις καθώς και τέσσερα καντράν σαν κι αυτά που έχουν σήμερα τα ρολόγια, με έναν ή περισσότερους δείκτες. Έτσι κρατούσαν το ημερολόγιο για τις φάσεις της σελήνης κ.λπ. Όλα τα επιστημονικά ευρήματα μας κάνουν να σχηματίσουμε μια διαφορετική εντύπωση για τα επιτεύγματα των αρχαίων Ελλήνων και τις γνώσεις που πιστεύαμε ότι είχαν την εποχή εκείνη. Μέσα από την έρευνα αυτή ο μηχανισμός των Αντικυθήρων λειτουργεί ως καταλύτης έτσι ώστε να ξαναγραφτεί η ιστορία της επιστήμης. Είναι κρίμα που δεν δίνονται χρήματα στα ελληνικά πανεπιστήμια για έρευνα. Αν είχαμε τον προϋπολογισμό μιας ποδοσφαιρικής ομάδας θα είχαμε στείλει έναν Έλληνα στο φεγγάρι...».