Βατερλώ: Οι πόνοι του Ναπολέοντος

Σάκης Μαλαβάκης, εφ. Τα Νέα, 3/8/2011

Η μάχη του Βατερλώ (18 Ιουνίου 1815) διεξήχθη μεταξύ του στρατού του Ναπολέοντα και τη Στρατιά του Εβδόμου Συνασπισμού

Ο δούκας του Ουέλιγκτον (φωτογραφία) ηγήθηκε του συμμαχικού στρατού που νίκησε οριστικά τον Ναπολέοντα

Μια αιμορροϊδική κρίση και η έλλειψη μερικών καρφιών. Μια μάχη μπορεί να χαθεί και εξαιτίας δύο μικροπροβλημάτων σαν και αυτά. Συνέβη στον Ναπολέοντα, στο Βατερλώ, το 1815. Αλλά για να μην εξαγριωθούν οι θαυμαστές του «μικρού δεκανέα» και οι επαγγελματίες ιστορικοί, είναι προτιμότερο να ειπωθεί αμέσως πως η ήττα που σήμανε το οριστικό τέλος της Πρώτης Αυτοκρατορίας δεν προκλήθηκε μόνο από ανάλογες κακοτυχίες. Κάποια επίδραση όμως την είχαν, αν συνυπολογιστούν μαζί με στοιχεία μεγαλύτερης σημασίας όπως, παραδείγματος χάριν, η εξαιρετική ηγεσία του δούκα του Ουέλιγκτον, η επιμονή των βρετανών στρατιωτών και η πλημμελής, από την άλλη πλευρά, προετοιμασία των γαλλικών στρατευμάτων.

Είναι 18 Ιουνίου του 1815 και βρισκόμαστε κοντά στο Βατερλώ της Φλαμανδίας. Η ανατολή έχει μόλις ολοκληρωθεί. Ολο το βράδυ έβρεχε καταρρακτωδώς και το έδαφος είναι μαλακό και λασπώδες, τόσο πολύ ώστε το τρομακτικό γαλλικό πυροβολικό θα αποδειχτεί λιγότερο επικίνδυνο απ' ό,τι συνήθως, καθώς τα βλήματά του βυθίζονται στο νωπό έδαφος και σταματούν αντί να αναπηδούν, σκοτώνοντας έτσι πολύ λιγότερους στρατιώτες.

Σιγά σιγά και καθώς ο ήλιος ζεσταίνει την ατμόσφαιρα, το έδαφος αρχίζει να στεγνώνει και ν' αχνίζει. Το σιτάρι καλύπτει τους κάμπους που χωρίζουν τις γραμμές των Γάλλων από αυτές των Αγγλων, οι οποίοι συν τοις άλλοις βρίσκονται παρατεταγμένοι πίσω από την κορυφογραμμή των λοφίσκων που φράζουν τον δρόμο για τις Βρυξέλλες, όντας έτσι ελάχιστα ορατοί από τους αντιπάλους τους.

Οι γραμμές των στρατιωτών που πλησιάζουν προς τους Αγγλους, στο άκουσμα των ταμπούρλων και μεταξύ των κανονιοβολισμών, εξαφανίζονται μες στους σιτοβολώνες. Και όταν το αντίπαλο πυροβολικό αρχίζει να αντεπιτίθεται, ο καπνός από την πυρίτιδα καλύπτει τα πάντα.

Εν ολίγοις, στο Βατερλώ, ανάμεσα σε σιτηρά, καπνούς και ατμούς ουδείς μπορεί να δει τίποτα. Από την άλλη όμως, αυτό συνέβαινε σχεδόν πάντα. Και οι στρατηγοί της εποχής, για να μπορούν να έχουν μια ελάχιστη έστω ορατότητα στέκονταν έφιπποι σε κάποιο λόφο που βρισκόταν στις πλάτες του στρατεύματος και από εκεί, όπως ακριβώς σε μια παρτίδα σκάκι, μετακινούσαν τις μονάδες και κινητοποιούσαν τις εφεδρείες τους. Ο Ναπολέων όμως που υποφέρει από αιμορροΐδες στέκεται με δυσκολία στη σέλα του (ενώ, από την άλλη μεριά, ο έφιππος Ουέλιγκτον διασχίζει ακούραστος το πεδίο της μάχης), μετακινείται με άμαξα και καθοδηγεί τη μάχη κυρίως από τα μετόπισθεν. Κάποια στιγμή οι πόνοι γίνονται αφόρητοι και ο αυτοκράτορας αναγκάζεται να καταφύγει στις φροντίδες των γιατρών, οι οποίοι του βάζουν οξικό άλας στις πληγές και τον φλομώνουν με λάβδανο, ένα οπιούχο κατευναστικό.

Ο Ναπολέων του Αούστερλιτς, ο οποίος έφιππος στα υψίπεδα του Πράτσεν παρατηρούσε την επίθεση των ρωσοαυστριακών σχεδιάζοντας τη δικιά του αντεπίθεση, είναι μια μακρινή ανάμνηση. Ο Ναπολέων του Βατερλώ δεν «παρατηρεί» τη μάχη, ούτε με τα μάτια του ούτε και με το μυαλό του: καθ' όλη τη διάρκεια της ημέρας η τακτική του καθοδήγηση είναι βραδεία και σίγουρα όχι ανάλογη της φήμης του, και η θέση του κάθε άλλο παρά σταθερή. Η στρατηγική του ιδιοφυΐα παραμένει η ίδια με εκείνη του παρελθόντος, γεγονός που το αποδεικνύει το σχέδιο το οποίο τον έφερε στο Βατερλώ: αρχικά να κρατήσει μακριά τους Αγγλους και να επιβληθεί επί των Πρώσων (πράγμα που σχεδόν το κατάφερε στο Λινί δύο μέρες νωρίτερα), και στη συνέχεια να στρέψει το σύνολο του στρατού του ενάντια στον Ουέλιγκτον και να τον κατατροπώσει. Στο πεδίο της μάχης όμως χάνει στα σημεία.

Το δράμα θα μπορούσε να έχει αποφευχθεί αν οι στρατηγοί του ήταν εκείνοι των παλιών θριάμβων. Αλλά γενικός επιτελάρχης δεν είναι πια ο Μπερτιέ, ο άνθρωπος επιφορτισμένος με το καθήκον να μετατρέπει τις εντολές του Ναπολέοντος σε λειτουργικά σχέδια: σκοτώθηκε πέφτοντας από το παράθυρο του σπιτιού του, ίσως αυτοκτονώντας, ίσως δολοφονημένος από τους πιστούς των Βουρβόνων για να εμποδίσουν την επανένωσή του με τον αυτοκράτορα. Στη θέση του βρίσκεται ο στρατάρχης Σουλτ ο οποίος δεν έχει ούτε τις ικανότητες ούτε τα χαρίσματα του προκατόχου του, ενώ στο πεδίο της μάχης διοικούν ο στρατάρχης Νε, γενναίος αλλά ελάχιστα ευφυής, και ο στρατάρχης Γκρουσί, ο οποίος καταδιώκει τους Πρώσους. Ή, μάλλον, που νομίζει ότι τους καταδιώκει, καθώς στην πραγματικότητα ο κύριος όγκος των δυνάμεών τους, έχοντας κάνει έναν μεγάλο κύκλο, επιστρέφει στο Βατερλώ.

Έτσι όταν κατά τις 15.30, ο Νε αποφασίζει να επιτεθεί στους Αγγλους - οι οποίοι εν τω μεταξύ έχουν αποκρούσει όλες τις επιθέσεις του γαλλικού πεζικού - με τους 5.000 θωρακοφόρους του βαρέος ιππικού, ο αυτοκράτορας ο οποίος έχοντας λυγίσει από τις αιμορροΐδες βρίσκεται στα μετόπισθεν, δεν το γνωρίζει, ίσως να μην το αντιλήφθηκε καν, και δεν τον σταματά. Γιατί η κίνηση του Νε είναι μια ανοησία: το αγγλικό πεζικό, καθώς δεχόταν επίθεση από το ιππικό κλεινόταν σε σχηματισμό τετραγώνου, ο οποίος πρακτικά ήταν αδιαπέραστος. Οι τετραγωνικοί σχηματισμοί αντίθετα ήταν ευάλωτοι στο πυροβολικό. Για να καταφέρει να τους κάμψει ήταν απαραίτητο να τους εκφοβίσει με το πυροβολικό του, ώστε να αναγκαστούν να ανοιχτούν και στη συνέχεια να επιτεθεί με το ιππικό.

Η κίνηση του Νε είχε μία μόνο δικαιολογία: να αναγκάσει τους άγγλους πυροβολητές να εγκαταλείψουν τα όπλα τους και να καταφύγουν μέσα στα αμυντικά τους τετράγωνα, ώστε να καταλάβει τα κανόνια τους, να στερήσει τους άγγλους πεζικάριους από την υποστήριξη του πυροβολικού και να προωθήσει τον δικό του στρατό. Πράγμα που ο Νε, αν και με μεγάλες απώλειες, το καταφέρνει. Αλλά σε αυτό το σημείο έρχονται στο προσκήνιο τα καρφιά ή μάλλον η έλλειψη αυτών. Τα κανόνια της εποχής ήταν μηχανήματα βαριά και ογκώδη που δύσκολα φθείρονταν. Αλλά ένας τρόπος για να τεθούν εκτός λειτουργίας υπήρχε: καρφώνοντας ένα καρφί χωρίς κεφάλι στην οπή όπου τοποθετούνταν το φιτίλι. Οι θωρακοφόροι όμως του Νε δεν έχουν καρφιά: ίσως να μη σκέφτηκαν να τα πάρουν μαζί τους, ίσως να βρίσκονται διάσπαρτα στο πεδίο της μάχης. Ετσι, μόλις το γαλλικό ιππικό απομακρύνεται, οι άγγλοι πυροβολητές βγαίνουν από τα αμυντικά τους τετράγωνα και ξαναρχίζουν να πυροβολούν. Οι θωρακοφόροι αντεπιτίθενται διαρκώς αλλά το μόνο που καταφέρνουν είναι να αιματοκυλιστούν και να στερήσουν από τον αυτοκράτορα όλες τις εφεδρείες του βαρέος ιππικού του. Εν τω μεταξύ, οι Πρώσοι ζυγώνουν στο πεδίο της μάχης και το αγγλικό πεζικό αρχίζει τη δικιά του αντεπίθεση. Το οριστικό τέλος του «μικρού δεκανέα» είναι κοντά.