→ Ιστορία → Νεότερη ελληνική ιστορία

Κήρυξε πόλεμο στον Διαφωτισμό

Βασίλης Κρεμμυδάς, εφ. Τα Νέα, 25/11/2006

Πατριάρχης Γρηγόριος Ε': η αποκήρυξη της Επανάστασης του '21 διχάζει

Πληροφορίες χωρίς πηγές, παραμόρφωση της ιστορικής γνώσης, σκληρή στάση της Εκκλησίας απέναντι στις προοδευτικές, διαφωτιστικές ομάδες του ελληνισμού και πόλεμος του Γρηγόριου Ε' εναντίον των νεωτερικών ιδεών για την παιδεία: Το θέμα της αποκήρυξης της Επανάστασης του '21 διχάζει την ακαδημαΪκή κοινότητα

Στις 27 Οκτωβρίου 2006 «ΤΑ ΝΕΑ» δημοσίευσαν άρθρο του ακαδημαϊκού κ. Κ. Δεσποτόπουλου· σ' αυτό, ο συντάκτης του επιχείρησε να ανασκευάσει όσα έγραψα σχετικά με το ρόλο της Εκκλησίας στην Επανάσταση του 1821 σε άρθρο μου - αποτίμηση των νέων σχολικών βιβλίων ιστορίας ΣΤ' Δημοτικού και Β' Γυμνασίου («ΤΑ ΝΕΑ», Βιβλιοδρόμιο 7-10-2006). Στο άρθρο του ο κ. Κ. Δεσποτόπουλος θεωρεί ότι οι διατυπώσεις μου για αντίθεση της επίσημης Εκκλησίας στην Επανάσταση, την οποία αποκήρυξε, δε σέβονται «ακέραιη την αλήθεια»· Μάλιστα, προχωρεί πιο πέρα ο κ. Κ. Δεσποτόπουλος για να πει ότι να θεωρούμε- όπως εγώ- ότι η συμμετοχή μικρού αριθμού κληρικών στον Αγώνα και η επίσημη αποκήρυξή του από τον Πατριάρχη, καθώς και η απουσία της Εκκλησίας από την προετοιμασία και οργάνωση της Επανάστασης, αποτελούν πραγματική αντίθεση της Εκκλησίας προς την Επανάσταση, είναι άποψη «ιστορικά επιπόλαιη». Το άρθρο του κ. Κ. Δεσποτόπουλου ακολούθησε επιστολή του ομότιμου καθηγητή του Πανεπιστημίου Θράκης κ. Ι. Παπαδριανού («ΤΑ ΝΕΑ», 4-5 Νοεμβρίου 2006). Ο κ. Ι. Παπαδριανός λέει ότι «ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε' πράγματι έγραψε, όπως πιστεύει και ο ακαδημαϊκός κ. Δεσποτόπουλος, επιστολή προς τους Έλληνες να μην εξεγερθούν εναντίον των Οθωμανών, γιατί απλούστατα πίστευε ότι το έθνος δεν ήταν ώριμο να διεξαγάγει αγώνα εναντίον μιας ολόκληρης αυτοκρατορίας». Αφού λοιπόν το «πιστεύει» και ο κ. Δεσποτόπουλος... Έχω μείνει με ανοιχτό το στόμα: είναι ολοφάνερο ότι αυτό το έγγραφο, που ο κ. Ι. Παπαδριανός ονομάζει «επιστολή», δεν το έχουν διαβάσει. Για όποιον ενδιαφέρεται πάντως, έχει κυκλοφορήσει σε αναπαραγωγή από την Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος («Μονόφυλλα του Αγώνος», Αθήνα 1973).

Ο φετφάς του Σουλτάνου

Επανέρχομαι στο κείμενο του κ. Κ. Δεσποτόπουλου, ο οποίος θα ισχυριστεί στη συνέχεια ότι «αποστολή της Εκκλησίας ήταν να σώσει τη ζωή της γενεάς εκείνης...» και γι' αυτό, επομένως, αποκήρυξε την Επανάσταση - θα δούμε σε λίγο πώς ασχολήθηκε μ' αυτό. Ακολούθως, ο κ. Κ. Δεσποτόπουλος χρησιμοποιεί ένα «γεγονός», κατά το οποίο ο Τούρκος ανώτατος θρησκευτικός ηγέτης αρνήθηκε να υπογράψει φετφά του Σουλτάνου για γενική σφαγή των Ελλήνων και ζήτησε από τον Πατριάρχη να τον στηρίξει προσκομίζοντάς του αποδείξεις ότι οι επαναστατικές κινήσεις δεν έχουν γενική αποδοχή. Ο Πατριάρχης θεώρησε ότι καλύτερη απόδειξη θα ήταν να υπογράψει ο ίδιος την καταδίκη της Επανάστασης. Το «γεγονός» αναφέρει με πολλές λεπτομέρειες ο μακαρίτης Αλ. Δεσποτόπουλος («Ιστορία του ελληνικού έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τ. ΙΒ' σ. 32-33), ο οποίος όμως απλώς μεταφέρει τις, έτσι κι αλλιώς μεταγενέστερες, περιγραφές των απομνημονευματογράφων του Αγώνα Ν. Σπηλιάδη και Μ. Οικονόμου. Μόνο που αυτές οι περιγραφές δεν συνιστούν τεκμήρια και η νεότερη ιστοριογραφία μας, των τελευταίων 30-35 χρόνων δηλαδή, έχει οριστικά πάψει να ασχολείται με πληροφορίες χωρίς πηγές που κάποιοι επινοούν για να «παίζουν» με παραμυθάκια σε βάρος της ιστορικής γνώσης με σκοπό την παραμόρφωσή της.

«ΝΑ ΚΑΘΑΙΡΕΘΟΥΝ ΤΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ»

Ο καθηγητής Βασίλης Κρεμμυδάς ανταπαντά στον ακαδημαϊκό Κωνσταντίνο Δεσποτόπουλο: Η αποκήρυξη της Επανάστασης του 1821 από τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε' σηκώνει πια μόνο ιστορικές ερμηνείες και όχι παραμυθάκια που βασίζονται σε πληροφορίες χωρίς πηγές

Μόλις 4 ημέρες μετά την έναρξη της Επανάστασης και την κατάληψη της Καλαμάτας από τον στρατό των Π. Μαυρομιχάλη, Θ. Κολοκοτρώνη κ.ά. και ενώ η βία και τρομοκρατία, οι λεηλασίες και οι σφαγές στην Κωνσταντινούπολη εξαπλώνονταν και γενικεύονταν, στις 27 Μαρτίου 1821, ο Γρηγόριος Ε' συγκρότησε πατριαρχική σύνοδο «περί καθαιρέσεως των φιλοσοφικών μαθημάτων»· η απόφαση ήταν να «καθαιρεθούν τα φιλοσοφικά μαθήματα» (βλ. το πολύ σημαντικό άρθρο του Κ. Λάππα, «Πατριαρχική Σύνοδος "περί καθαιρέσεως..."», π. Μνήμων, τ. 11, 1987, σ. 137-138). Πρέπει να υποθέσουμε ότι έτσι εννοούμε τη σωτηρία από τις σφαγές; Διότι και το κείμενο της αποκήρυξης της Επανάστασης δεν είναι παρά «καθαίρεση» των νεωτερικών ιδεών.

Η αντινεωτερική ιδεολογία του Πατριαρχείου

Για να σώσει τη «γενεά» εκείνη των Ελλήνων από γενική σφαγή, λέει ο κ. Κ. Δεσποτόπουλος, και έχοντας σύμμαχο τον Τούρκο συνάδελφό του, προχώρησε σε αποκήρυξη της Επανάστασης· για να καταλήξει: «ανήκει τιμή και δόξα στον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε' για τη σωστική τού υπόδουλου γένους απόφασή του να προβεί σε αποκήρυξη της Επαναστάσεως του 1821». Βέβαια, η ιστοριογραφία ούτε καταδικάζει, ούτε παράσημα απονέμει· απλώς χρησιμοποιεί τις πηγές, τις πραγματικές όμως, για να ερμηνεύσει πράξεις και συμπεριφορές και να φτάσει όσο πιο κοντά μπορεί σε πραγματικότητες του παρελθόντος. Και αυτές, η «ακέραιη αλήθεια» που θέλει ο κ. Δεσποτόπουλος, εμφανίζονται ως εξής.

Από την προσεκτική μελέτη του κειμένου της καταδίκης, το οποίο υπέγραψαν δύο πατριάρχες και πολλοί μητροπολίτες (η Ιερά Σύνοδος) επί του «ιερού θυσιαστηρίου» (Αγία Τράπεζα), θα παρατηρήσει κανείς ότι σε αυτό είναι αποτυπωμένη όλη η αντιδιαφωτιστική, αντινεωτερική ιδεολογία του Πατριαρχείου και των κύκλων του. Ότι το Πατριαρχείο καταπολέμησε με όσες δυνάμεις διέθετε κάθε νέο που ερχόταν από την Ευρώπη, κάθε νέα επιστήμη, κάθε νέο μάθημα στα σχολεία είναι πασίγνωστο και θα δούμε και ένα συγκεκριμένο - και χαρακτηριστικό - παράδειγμα πιο κάτω. Από την άλλη, γνωστό είναι επίσης ότι η οργάνωση της Επανάστασης από τη Φιλική Εταιρεία, βασίστηκε και στηρίχτηκε στην ιδεολογία του Διαφωτισμού, στις αρχές δηλαδή της ελευθερίας και της ισότητας, των δικαιωμάτων του πολίτη. Όπως είναι γνωστό ότι το κυρίαρχο αίτημα της Επανάστασης διατυπωμένο στο ιδεολογικό μανιφέστο της, στην προκήρυξη δηλαδή «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος» του Αλ. Υψηλάντη (και αυτή από την ΙΕΕΕ στα «Μονόφυλλα του Αγώνος» ό.π.). Η Επανάσταση ξεκίνησε, επομένως, και πορεύτηκε με ιδεολογικό μπούσουλα ό,τι ακριβώς κατά τις τελευταίες δεκαετίες πριν απ' αυτήν είχε πολεμήσει και διώξει η επίσημη Εκκλησία.

Δεν είναι δυνατό να αναλύσω τις σκληρές διαμάχες με τους «Διαφωτιστές», την άρνησή της να εισαχθούν νέα μαθήματα και βιβλία στα σχολεία, ακόμη και τις σκληρές συγκρούσεις στο εσωτερικό της Εκκλησίας, γιατί και στους κόλπους της υπήρχαν οπαδοί του φωτισμού του γένους, προοδευτικοί ιεράρχες. Μπορεί όμως να τα βρει κανείς αναλυτικά όλα αυτά σε δύο βιβλιαράκια του μακαρίτη Φ. Ηλιού, Κοινωνικοί αγώνες και Διαφωτισμός· η περίπτωση της Σμύρνης (1819), ΕΜΝΕ-Μνήμων 1981 και Τύφλωσον κύριε τον λαόν σου, Πορεία 1988 - πριν στο π. «Ο Ερανιστής», αφιέρωμα στον Κ.Θ. Δημαρά, τ. ΙΑ', 1980, σ. 585-626.

Είναι μάλιστα, για να επανέλθουμε στα προηγούμενα, χαρακτηριστικό ότι στις αρχές της τρίτης πατριαρχικής θητείας του Γρηγορίου Ε', η Εκκλησία ενισχυμένη από τη στερέωση των αντεπαναστατικών καθεστώτων στην Ευρώπη σκλήρυνε τη στάση της απέναντι στις προοδευτικές, διαφωτιστικές ομάδες τους κόλπους του ελληνισμού. Πρόκειται για έναν πόλεμο που άνοιξε ο Γρηγόριος Ε' εναντίον των νεωτερικών ιδεών για την παιδεία από την πρώτη κιόλας θητεία του: το 1798 εξέδωσε εγκύκλιο στο ίδιο αντιδιαφωτιστικό πνεύμα, χωρίς τώρα να υπάρχει επαναστατική κίνηση εντός του βασιλείου του Σουλτάνου και χωρίς αυτός να τον υποχρεώσει, αν βέβαια και στην περίπτωση της αποκήρυξης του Εικοσιένα τον υποχρέωσε (βλ. την εγκύκλιο του 1798 στο: Γ.Γ. Παπαδόπουλος - Γ.Π. Αγγελόπουλος, Τα κατά τον αοίδιμον Πατριάρχην Γρηγόριον Ε' τ. Β', 1866, σ. 495-7)· ας σημειωθεί ότι τα βιβλία με νεωτερικό περιεχόμενο συλλέγονταν από ιεράρχες του Πατριαρχείου και παραδίδονταν στην πυρά (Φ. Ηλιού, Τύφλωσον...», ό.π. σ. 58 και αλλού).

Ο Βασίλης Κρεμμυδάς είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.