ΛατινικάΣυντακτικό

Χρονικές προτάσεις

Όπως οι χρονικές μετοχές έτσι και οι δευτερεύουσες προτάσεις προσδιορίζουν χρονικά την πράξη ή την κατάσταση που περιγράφει το ρήμα μιας άλλης πρότασης (συνήθως της κύριας). Η έγκλιση με την οποία εκφέρονται είναι η οριστική, εφόσον εκφράζουν μόνο το χρόνο και τίποτα άλλο· αν όμως ο καθορισμός του χρόνου χρωματίζεται με άλλες έννοιες (όπως αυτή της προσδοκώμενης πράξης) ή αν η σχέση της χρονικής πρότασης με την προσδιοριζόμενη δεν είναι μόνο καθαρά χρονική, τότε οι χρονικές προτάσεις εκφέρονται με υποτακτική. Στην περίπτωση αυτή ισχύει γενικά η ακολουθία των χρόνων.

Σε σχέση με την πρόταση που προσδιορίζουν, οι χρονικές προτάσεις εκφράζουν:

• Κάτι το σύγχρονο. Στην περίπτωση αυτή εισάγονται με τους συνδέσμους: dum, quoad και quamdiu και εκφέρονται με οριστική. Ειδικότερα, ο συγχρονισμός περιλαμβάνει δύο κατηγορίες:
  • παράλληλη διάρκεια (= εφόσον, όσο) π.χ. Dum Caecilia vixit, Metellus earn multum amavit όσο έζησε η Καικιλία, ο Μέτελλος την αγαπούσε πολύ.
  • Μια συνεχιζόμενη πράξη (= χρονική πρόταση), στη διάρκεια της οποίας συμβαίνει μια άλλη πράξη (= κύρια πρόταση). Η χρονική πρόταση εισάγεται μόνο με το dum (= ενώ) και εκφέρεται πάντα με την οριστική του ενεστώτα, οποιοσδήποτε κι αν είναι ο χρόνος της κύριας πρότασης (για γεγονότα του παρελθόντος στην κύρια πρόταση υπάρχει συνήθως παρακείμενος ή ιστορικός ενεστώτας)· π.χ. Dum omen petit, ipsa fecit omen ενώ αναζητούσε (κυρ. «αναζητά») κάποιο σημάδι, δημιούργησε η ίδια τον οιωνό.
• Κάτι το προτερόχρονο. Στην περίπτωση αυτή οι χρονικές προτάσεις εισάγονται με τους συνδέσμους: postquam (— αφού), ubi, ut (= όταν, μόλις), simulac (simul atque), cum primum (= μόλις). Εκφέρονται με οριστική, που για το παρελθόν είναι συνήθως η οριστική του παρακειμένου (ή του υπερσυντελίκου): Ubi in sacellum venerunt (venerant), omen petiverunt όταν ήλθαν στο ναό, αναζήτησαν κάποιον οιωνό.
• Κάτι το υστερόχρονο. Στην περίπτωση αυτή οι χρονικές προτάσεις εισάγονται με τους συνδέσμους: antequam (ή χωριστά: ante ... quam) πριν priusquam (prius ... quam) πριν dum, donec, quoad μέχρι. Εκφέρονται με οριστική, όταν η πράξη ενδιαφέρει μόνο από χρονική άποψη, και με υποτακτική, όταν η πράξη περιγράφεται ως προσδοκία ή επιδίωξη· π:.χ. expectabam, dum vox audiretur περίμενα μέχρι να ακουστεί η φωνή (= με την προσδοκία να ακουστεί)· discedam, priusquam Caesar redeat θα φύγω πριν γυρίσει ο Καίσαρας (εκφράζεται η επιθυμία να τον προλάβω).

Ο σύνδεσμος Cum {(<quum<quom<qui-quae-quod)=[ἐν ᾧ χρόνῳ, καθ' ὃν χρόνον]}

• Για τις διηγήσεις του παρελθόντος χρησιμοποιείται πολύ συχνά ο σύνδεσμος cum με υποτακτική παρατατικού (για πράξη σύγχρονη) και υπερσυντελίκου (για πράξη προτερόχρονη.) Ο cum αυτός, που αποδίδεται με το «όταν», είναι γνωστός ως ιστορικός ή διηγηματικός, και δεν έχει κάτι αντίστοιχο στα αρχαία ελληνικά.
• Ο χρονικός cum με οριστική (χρησιμοποιείται και για το παρόν και για το παρελθόν και για το μέλλον ) μάς πληροφορεί απλώς για το χρόνο που έγινε κάτι π.χ. cum venit = όταν ήλθε, τότε που ήλθε. Αντίθετα, ο ιστορικός cum υπογραμμίζει τη βαθύτερη σχέση της δευτερεύουσας με την κύρια πρόταση· δημιουργεί μια σχέση αιτίου και αιτιατού ανάμεσά τους. Είναι φανερός εδώ ο ρόλος του υποκειμενικού στοιχείου που υπάρχει στην υποτακτική. Η πρόταση cum venisset σημαίνει: όταν ήλθε, ως αποτέλεσμα του ότι ήλθε.Ο cum με οριστική έχει μια σειρά από ιδιαίτερες χρήσεις, στις οποίες δεν μπορεί να τον αντικαταστήσει ο ιστορικός cum.

• Πολλές φορές, όταν πρόκειται για άμεση ακολουθία δύο πράξεων, το cum χρησιμοποιείται έτσι που η πρόταση την οποία εισάγει ως χρονική να είναι ουσιαστικά η κύρια πρόταση και μ' αυτόν τον τρόπο η συντακτική σχέση κύριας και δευτερεύουσας προτάσεως παρέχεται αντίστροφη. Ο σύνδεσμος cum με την οριστική του παρακειμένου, συχνά μαζί με το επίρρ. repente (= ξαφνικά), δηλώνει ξαφνικό/αιφνίδιο γεγονός. Στην κύρια πρόταση (σε παρατατικό ή υπερσυντέλικο) υπάρχουν συνήθως τα μόρια vix (vixdum), aegre (μόλις και μετά βίας), iam, nondum κ.τ.λ. Ο cum αυτός ονομάζεται αντίστροφος (cum inversum). π.χ. Ibi vix animum somno dederat, cum repente apparuit species horrenda.

• Ο σύνδεομος cum με οριστική εκφράζει την επανάληψη (οσάκις, όταν) π.χ. cum civitas bellum gerit (gerebat), magistratus creantur (creabantur).

Προσδιορισμός του χρόνου.

Το «πριν πόσο χρόνο» εκφράζεται με την ante + αιτιατική π.χ. ante paucos dies. To «μετά από πόσο χοόνο» εκφράζεται με την post + αιτιατική, π.χ. post paucos dies.