Βλάχοι όπως φελάχοι, Ρώσοι όπως Ρουσσάτοι

Δημοσθένης Κούρτοβικ, εφ. Τα Νέα, 13/11/2010

Ένα βιβλίο για τη γενεαλογία των ονομάτων των βαλκανικών λαών, μέσα από την οποία ο συγγραφέας ανιχνεύει την καταγωγή των ίδιων των φορέων τους και τη βρίσκει πολύ διαφορετική από αυτή που περιγράφει η επίσημη άποψη.

Το Κωνσταντινουπολίτικο χρηματιστήριο τον καιρό του Ανατολικού Ζητήματος ήταν μια ευρωπαϊκή υπόθεση. Κάτω αριστερά, στο οθωμανικό Θέατρο σκιών έπαιζαν όλες οι φιγούρες των βαλκανικών εθνοτήτων

Πειστικό; Όχι πάντως περισσότερο, και μάλλον λιγότερο, από την ερμηνεία που εισηγείται- και υπερασπίζεται, είναι αλήθεια, με μπόλικο δογματισμό, που οδηγεί συχνά σε ισοπεδωτικές υπερβολές και στρεβλώσεις- ο Ζάχος Ε. Παπαζαχαρίου: ότι οι πληθυσμοί της Βαλκανικής και της Μικρασίας είναι κατά βάση γηγενείς· ότι οι σημερινές διαφορές τους στη γλώσσα και την εθνική ή εθνοτική ταυτότητα δεν οφείλονται σε «φυλετική» αλλοίωσή τους αλλά σε εσωτερικές ζυμώσεις, ταξικές αντιθέσεις, πολιτικές σκοπιμότητες· ότι οι- υπαρκτές και σημαντικές- εξωγενείς επιδράσεις δεν αφορούσαν την εθνολογική σύσταση των λαών της περιοχής αλλά την κοινωνική οργάνωσή τους και τον τρόπο λειτουργίας της οικονομίας τους. Πρέπει να πούμε εξαρχής ότι ο Παπαζαχαρίου δεν μιλάει τόσο ως εθνολόγος όσο ως πολιτικός αναλυτής. Για την ακρίβεια, ιδεολογικοπολιτικός αναλυτής με ρητά «αντιεξουσιαστικό» προσανατολισμό. Η προσέγγισή του στο πλουσιότατο (και πολύ ενδιαφέρον) υλικό του καθορίζεται από δύο θεμελιώδεις θέσεις: ότι το κλειδί για την κατανόηση των εθνογενετικών φαινομένων στα Βαλκάνια είναι η διηνεκής πάλη ανάμεσα στα λαϊκά στρώματα και την εξουσία σ΄ έναν χώρο που ήταν πολιτικά και οικονομικά ενιαίος στο μεγαλύτερο διάστημα από τη ρωμαϊκή κατάκτηση ώς το τέλος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας· και ότι, σε αντίθεση με την ευρωπαϊκή Δύση, η Ρωμανία, δηλαδή το Βυζάντιο, ήταν μια κοινωνία ανοιχτή, ανήσυχη, πλουραλιστική, λιγότερο πυραμιδικά οργανωμένη, με ισχυρότατο το αιρετικό και... ανορθόδοξο στοιχείο. Προσωπικά, δυσπιστώ πολύ σε τέτοια διχοτομικά σχήματα και τέτοιες μονοπαραγοντικές ερμηνείες. Αλλά δεν είμαι ιστορικός και δεν θα επιμείνω στην κριτική αυτών των θέσεων.

ΟΠαπαζαχαρίου παρατηρεί ότι τα σημερινά εθνώνυμα των βαλκανικών λαών δεν είναι αυτά με τα οποία αποκαλούσαν οι ίδιοι τους εαυτούς τους αρχικά. Τους δόθηκαν από άλλους και οι ονομασίες αυτές αντανακλούσαν συγκεκριμένες οικονομικές, στρατιωτικές, διοικητικές ή άλλες λειτουργίες στα πλαίσια του ενιαίου κράτους. Οι Σέρβοι, από το λατινικό servus = υπηρέτης, ήταν οι πληθυσμοί που η κεντρική εξουσία εγκατέστησε, με την πειθώ ή τη βία, σε εδάφη πρόσφορα για αμπελοκαλλιέργεια. Οι Σκλαβηνοί, οι «σχεδόν σκλάβοι» και αργότερα Σλάβοι, είχαν καθηλωθεί σε εκτάσεις όπου το καθήκον τους ήταν να καλλιεργούν δημητριακά. Οι Βούλγαροι ήταν ατίθασοι λαϊκοί (vulgares) της Βασιλεύουσας, που στέλνονταν στον Δούναβη ως συνοριοφύλακες. Συνοριοφύλακες ήταν και οι Βλάχοι, γιατί έτσι (vlachi) ονόμαζαν οι Ρωμαίοι πρώτα τους φύλακες των συνόρων της Αιγύπτου (από εκεί το φελάχοι) και αργότερα όλους τους μεθοριακούς φρουρούς της αυτοκρατορίας (από αυτή τη ρίζα παράγονται, σύμφωνα πάντα με τον Παπαζαχαρίου, τα εθνωνυμικά Βέλγοι, Βαλόνοι, Ουαλοί, Πολάκοι/Πολωνοί κ.λπ.).

Οι Λατίνοι ονόμασαν Αλβανία τη συγκεκριμένη περιοχή της αρχαίας Ιλλυρίας από τα χιονισμένα βουνά της (albus = λευκός, εξ ου και ΄Αλπεις, αλλά και το ΄Αλβανο του Καυκάσου)· οι Αλβανοί ήταν, επομένως, ορεσίβιοι κτηνοτρόφοι. Οι ΄Ελληνες βαφτίστηκαν βέβαια μόνοι τους έτσι, αλλά σε σχετικά όψιμη εποχή και για πολιτικούς λόγους (κυρίως συσπείρωσης απέναντι στον περσι κό κίνδυνο). Η πιο ριζοσπαστική από τις «φατρίες» του ιππόδρομου της Κωνσταντινούπολης ήταν οι Ρουσσάτοι, με τους οποίους ταυτίστηκαν οι εξεγερμένοι Σέρβοι του Κοσσυφοπεδίου και η χώρα τους πήρε το όνομα Ρασσία· ο Σβιατοσλάβος συμμάχησε με τους Σέρβους της Ρασσίας, υιοθέτησε την ονομασία Ρως ή Ρους, δηλαδή Ρουσσάτος, και βάφτισε και τη δική του χώρα Ρασσία, Ρουσσία ή Ρωσσία, ανάλογα με το πώς το προφέρει κανείς (ομολογουμένως μια άκρως ευφάνταστη γενεαλογία).

Αλλά η τολμηρότερη ερμηνεία του συγγραφέα είναι αυτή που δίνει στο όνομα Τούρκοι. Είναι επίσης η πιο βαρύνουσα για την ανάπτυξη της εθνοκοινωνικής θεωρίας του. Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Παπαζαχαρίου, το όνομα Τούρκοι προέρχεται από την αραβοπερσική λέξη ταρίκα (πληθυντικός τουρούκ), που σημαίνει «δρόμος». Οι «Τούρκοι» ήταν Κεντρασιάτες μοναχοί σούφι, οι οποίοι δίδασκαν ότι υπάρχουν άπειροι «τουρούκ» που οδηγούν στον Θεό. Αυτή η ιδιαίτερα ανεξίθρησκη διδασκαλία βρήκε μεγάλη απήχηση στους λαούς της Ανατολίας, πολύ περισσότερο από τη στιγμή που συνδυάστηκε με τον σουφικό θεσμό της «φουτουβά», του κώδικα οργάνωσης του παζαριού: το παζάρι ήταν ένας χώρος ελευθεροκοινωνίας, όπου οι λαϊκοί συναλλάσσονταν χωρίς κανενός είδους αποκλεισμούς και χωρίς καμιά μεσολάβηση ληστρικών μεταπρατών. Το σουφικής έμπνευσης παζάρι ήταν, για τον συγγραφέα, το κλειδί της κοινωνικής ειρήνης στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Απορίας άξιον πώς οι βαλκανικοί λαοί, ευτυχείς με αυτό τον τόσο δημοκρατικό οθωμανικό θεσμό, ενέδωσαν παρόλα αυτά στις σειρήνες των μεταπρατών εμπόρων, που επανήλθαν τον 19ο αιώνα με εθνικιστικά κηρύγματα.

Ο Παπαζαχαρίου ειρωνεύεται τις ετυμολογικές λαθροχειρίες των εθνικιστών ιστοριοδιφών. Αλλά και οι δικές του ετυμολογήσεις είναι σε όχι λίγες περιπτώσεις μεροληπτικές και εκβιασμένες, ώστε να ταιριάζουν στο γενικό σχήμα του. Η παραγωγή, για παράδειγμα, του εθνώνυμου Βούλγαρος από λατινικές λέξεις όπως vulgaris (λαϊκός) ή burgarius (καστροφύλακας) δεν γίνεται δεκτή σήμερα· η επικρατέστερη άποψη το ανάγει στην τουρανική λέξη bulga (μείγμα), γιατί οι Πρωτοβούλγαροι του Βόλγα ήταν μείγμα τουρανικών και σλαβικών φύλων. Ομοίως έχει αποδειχτεί ότι το όνομα Ρώσοι, στην πρώτη μορφή του (Ρους), δεν έχει καμιά σχέση με τη λέξη ρούσοι (ξανθοί), και πολύ περισσότερο με τους Ρουσσάτους, αλλά προέρχεται μάλλον από τo όνομα που έδιναν και δίνουν οι Φινλανδοί στη Σουηδία (Ruotsi) και αυτό με τη σειρά του από την παλιά σκανδιναβική λέξη rothsmen, που σημαίνει κωπηλάτες, γιατί αυτό ήταν οι Βίκινγκς που εγκαταστάθηκαν αρχικά στα εδάφη γύρω από το Νόβγκοροντ και σταδιακά σε ολόκληρη την ευρωπαϊκή Ρωσία.

Αλλά τις μεγαλύτερες δυσκολίες τις αντιμετωπίζει ο Παπαζαχαρίου στην προσπάθειά του να εξηγήσει την αλλαξοφωνία των γηγενών της Βαλκανικής με τρόπο συμβατό με τη θεωρία του. Λέει π.χ. ότι η σλαβονική γλώσσα ήταν μια λόγια επινόηση των μοναχών Κύριλλου και Μεθόδιου, που την επέβαλαν σε πληθυσμούς οι οποίοι μιλούσαν ιλλυρικές διαλέκτους. Αν όμως ένας λαός μπορούσε ν΄ αλλάξει γλώσσα με τέτοιες μεθόδους, σήμερα στην Ελλάδα θα μιλούσαμε όλοι καθαρεύουσα. Λέει επίσης ο συγγραφέας ότι τα βλαχικά ιδιώματα κατάγονται από ένα ιλλυρικό γλωσσικό υπόστρωμα, που επηρέασε καθοριστικά τη λατινική, γι΄ αυτό και η συγγένεια των δύο γλωσσών. Τότε γιατί η λατινική δεν συγγενεύει και με την αλβανική, που επίσης έχει ιλλυρική καταγωγή; Και αν η γλώσσα των Ρωμαίων ήταν σε τέτοιον βαθμό διαπερατή από ξένες επιδράσεις, δηλαδή όχι μόνο στο λεξιλόγιο αλλά και στη δομή της, δεν θα ήταν άραγε λογικότερο να... εξελληνιστεί;

Έχω την εντύπωση ότι ο Παπαζαχαρίου, παρά τον αντιεθνικιστικό και κοινωνικοδημοκρατικό λόγο του, συμπλέει σε πολλά με τους εθνικιστές μας ή, σωστότερα ίσως, με τους ανατολικόστροφους συντηρητικούς κύκλους μας. Θέλει τα βαλκανικά έθνη, με εξαίρεση τους Αλβανούς και τους ΄Ελληνες, να μην έχουν, ουσιαστικά, δικές τους πολιτισμικές ρίζες σ΄ αυτό τον χώρο (οι φυλετικές ρίζες είναι άλλο ζήτημα) και, προπαντός, θέλει τα Βαλκάνια της Ρωμανίας και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας «υγιώς» αδιάβροχα σε βόρειες, νότιες και προπαντός δυτικές ωσμώσεις.

Ηεθνογενετική θεωρία του είναι μύθος όσο και η καθιερωμένη, που μιλάει για κάθοδο των Ινδοευρωπαίων και εισβολή των «Τουρκομογγόλων». Όπως οι περισσότεροι μύθοι, περιέχει σπέρματα αλήθειας, που είναι ιδιαίτερα σημαντικά εδώ, γιατί πρόκειται για άγνωστες ή παρασιωπημένες αλήθειες. Το βιβλίο του, πολύ αμφισβητήσιμο επιστημονικά, είναι ωστόσο γοητευτικό, όχι μόνο για τον εικονοκλαστικό ζήλο του αλλά και γιατί ανασκάπτει παραμελημένα στρώματα της μικροϊστορίας των Βαλκανίων και της Μικρασίας.