Η προκλητικότητα του ποιητή

Ανδρέας Μπελεζίνης, εφ. Το Βήμα, 21/10/2007

Ποιος δεν έχει διαβάσει ή και ακούσει, ποιος δεν έχει απολαύσει την τρίτη κατά σειρά προσφώνηση-επίκληση «Μπολιβάρ» στην αρχή μιας δυσπερίγραπτης από τεχνολογική άποψη στροφής του φερώνυμου «χορικού» ποιήματος του ποιητή και ζωγράφου Νίκου Εγγονόπουλου: «Μπολιβάρ / Κράζω τ' όνομά σου ξαπλωμένος στην κορφή του βουνού Ερε, / την πιο ψηλή κορφή της νήσου Υδρας»; Μετά τους δύο αυτούς στίχους που φιλοξενούν ένα αλβανοπρεπές κατά το έτυμο και τη ρίζα τοπωνύμιο (Ερε = Αέρας), ο λόγος εκτείνεται σε ελληνικότατη τοπογραφία και καθώς ανοίγεται προς Νότο και Ανατολή αγκαλιάζει όχι χωρίς ευπρόσδεκτη έξαρση και το «τρανό Μισίρι» (την Αίγυπτο).

Από το σημείο αυτό και μετά τη λίαν έντεχνη προετοιμασία του αναγνώστη σε έκταση επτά στίχων από τους οποίους οι τέσσερις ενδιάμεσοι συστρέφονται και συνωθούνται στον δεξιό του κειμενικού χώρου, αρχίζει ο ομηρικός (και ηροδότειος, όπως υποδεικνύει ο Jean-Pierre Faye) κατάλογος με τα ονόματα των χωρών της Νότιας και Κεντρικής Αμερικής σε πλάγια πτώση (γενική) εκτός από δύο σε ονομαστική, πράγμα που αποτελεί έμφαση: «Αλλά και μέχρι του Παναμά, της Γκουατεμάλα, της // Νικαράγκουα, του Οντουράς, της Αϊτής / του Σαν Ντομίγκο, της Βολιβίας, της Κολομβίας, του Περού, της Βενεζουέλας, της / Χιλής, της Αργεντινής, της Βραζιλίας, Ουραγουάη, Παραγουάη, του Ισημερινού // Ακόμη και του Μεξικού».

Δεν θα ήθελα να αποκρύψω ότι συγκαταλέγομαι ανάμεσα σε εκείνους τους οποίους ιδιαίτερα έθελξε το καταλογικό κείμενο, όχι μόνο για την ευηχία και ευρυθμία των ονομάτων, αλλά και την μέσω αυτής προβολή της οικουμενικότητας προς την οποία έρρεπε εν όλω το Διεθνές Υπερρεαλιστικό Κίνημα, και εν μέρει και υπό όρους ο συγκεκριμένος έλληνας ποιητής.

Οταν όμως δόθηκε στην κυκλοφορία από τον Ικαρο ο δεύτερος τόμος των Ποιημάτων, διαβάσαμε απορημένοι, αν όχι και έκπληκτοι, την ακόλουθη σημείωση που από θεματική άποψη αναφέρεται ρητά «στην απαρίθμηση των ονομασιών των κρατών της Νότιας και Κεντρικής Αμερικής»: «σελίς 13... Πέρα από την εμορφιά και ευρυθμία τους η αναφώνηση των ονομάτων αυτών των κρατών χρησιμεύει εδώ σαν προπέτασμα για την έξαλλη εκδήλωση Ελληνολατρίας του ποιήματος».

Άρα (;) ο ίδιος ο ποιητής, δεδηλωμένος υπερρεαλιστής, ο οποίος στο (ευρύτερο) προοιμιακό μέρος του ποιήματος δεν απέκρυψε τη μέτρια, έστω, αντίθεσή του απέναντι σε έννοιες και ιδεώδη όπως «οι πατρίδες και τα έθνη και τα σύνολα και άλλα παρόμοια που δεν εμπνέουν», αναιρεί τώρα, κατά τρόπο μάλιστα ανεπιφύλακτο και απόλυτο, τη βασική επιλογή του θέματος (την ελευθερία, όπου γης), των προσώπων (πρωτίστως τον ελευθερωτή ήρωα Μπολιβάρ), των τόπων και των ονομάτων, των ιδεών, των φρονημάτων και των εκστάσεων; Ωστε ο (υπερ)εθνικός υπερρεαλισμός του Νίκου Εγγονόπουλου, όπως εκδηλώνεται προς το τέλος της κατοχής, στη δημοσιευμένη και έντυπη μορφή του, μοιρασμένος μισός μισός σε «ελληνοκεντρικά» και «εξωτικά» σχήματα ανακαλείται και αναθεωρείται σε επιμέρους στοιχεία και στο σύνολό του; Οσο χαλαρά και να εφαρμόσουμε τη σημείωση-οδηγία, οφείλουμε να διερωτηθούμε: τα λουλούδια «μέσ' στους μπαχτσέδες της Νότιας Αμερικής», «οι συνήθειες των πολεμιστών ινδιάνων», «οι άγριοι κυνηγοί που καρφώνουν τους άγριους αετούς, και τα άλλα άγρια πουλιά και ζώα», όλα αυτά και πολλά άλλα δεν είναι παρά προπετάσματα για την έξαλλη εκδήλωση Ελληνολατρίας του ποιητή; Αν όμως έτσι συμπαρασυρθεί και το σταυρικό σημείο της ωδής, αυτό που κατεξοχήν τείνει σε μια συναιρετική και συγκεφαλαιωτική των πάντων (μη) λογοτεχνία - κατά την έννοια και τον αφορισμό του Γιώργου Χειμωνά: «Η μεγάλη λογοτεχνία δεν είναι λογοτεχνία» - αν λοιπόν κλονιστεί από το ποιητικό του βάθρο ο Μπολιβάρ, που ήταν ο ίδιος αυτός «το σφυρί, το καρφί κι' ο αετός»; Μήπως τουλάχιστον, τελευταία γραμμή αναγνωστικής υποχώρησης, τόποι και πεδία μαχών όπως «Μπογιάκα, Αγιακούτσο» πρέπει να εξαιρεθούν ως μοναδικά και ασύγκριτα μεγέθη, που δεν επιδέχονται καμιά προσχηματική λογική, σκοπιμότητα, λειτουργία ή χρήση; Η απάντηση δεν μπορεί παρά να είναι αρνητική!

Το επιβάλλει μια δεύτερη σημείωση του Νίκου Εγγονόπουλου στη σ.30, κατά πολύ δεινότερη και πιο αναιρετική από την πρώτη: «σελίς 15 Μπογιάκα, Αγιακούτσο, Λεσκοβίκι. Η ίδια παρατήρηση όπως και στην παράθεση των ονομάτων των Νότιων Αμερικανικών δημοκρατιών για τα δυο πρώτα ονόματα...». Αρα οι υπέρλαμπρες και αιώνιες έννοιες, όπως χαρακτηρίζει ο ποιητής τα πεδία μαχών του στρατηγού, ακόμη και αυτά δεν χρησιμεύουν παρά σαν προπέτασμα καπνού ή άλλης παραλλαγής προς προκάλυψη και προστασία ποιανών φιλίων δυνάμεων, στάσεων και συμπεριφορών;

Ας στραφούμε λοιπόν - αυτό απαιτεί και η επέτειος - προς την ελληνολατρία του ποιητή, την πριν και μετά τον Μπολιβάρ, έξαλλη (ή μήπως ελεγχόμενη και ενίοτε περιεσκεμμένη;), αμιγή (ή μήπως σύμμεικτη πριν και μετά τη σύνταξη και δημοσίευση, των σημειώσεων;). Εχει, ελπίζω, διαφανεί και στην παρούσα ότι ο υπογραφόμενος σε ενδεχόμενη συζήτηση θα επικαλεστεί τη «δυαδική» (διπλή) προκλητικότητα όπως την ασκούσε στο προκείμενο θέμα ο ποιητής. Και την ασκούσε προς δύο κατευθύνσεις, όχι με την ίδια πάντοτε επιτυχία: και εναντίον των «αστών» για τον επιπόλαιο εθνικισμό τους και εναντίον των «προλεταρίων» για τον εξίσου επιφανειακό και αφελή διεθνισμό τους.

Ο κ. Ανδρέας Μπελεζίνης είναι κριτικός της λογοτεχνίας.