«Έφυγε» στα 82 του ο συγγραφέας τού «Φιλόξενου καρδινάλιου» Ε. Χ. Γονατάς

Β. Γεωργακοπούλου, εφ. Ελευθεροτυπία, 27/3/2006

Έδινε στο βίωμα διάσταση ονείρου

Δεν πάνε πολλές μέρες (17 Μαρτίου) από τότε που ο Επαμεινώνδας Χ. Γονατάς μάς άνοιξε και πάλι το σπίτι του. Αυτός ο απομονωμένος στην Κηφισιά άγνωστος μεγάλος των ελληνικών γραμμάτων, που πάνω από δύο συνεντεύξεις δεν έδωσε στη ζωή του, αυτός ο ακατάταχτος ολιγογράφος, ο μοναδικός και ιδιαίτερος συγγραφέας, που τα πλήθη αγνοούσαν, οι λίγοι τον λάτρευαν, η Πολιτεία -αμήχανη- μόνο ως μεταφραστή τον βράβευε, αλλά είχε δημιουργήσει «σχολή» με επιγόνους ξεχωριστούς (π.χ. Αριστείδης Αντονας), το 1998, σε ηλικία 74 χρονών, είχε παραδοθεί σαν αυθόρμητο και ελεύθερο παιδί στην κάμερα της Εύας Στεφανή και του «Παρασκηνίου».

Η επανάληψη πριν από λίγες ημέρες στην ΕΤ-1 του εμβληματικού αυτού ντοκιμαντέρ, της πρώτης και μοναδικής τηλεοπτικής εμφάνισης του Ε.Χ. Γονατά, πρόλαβε να μας ξανασυγκινήσει, να μας γεμίσει προσμονή για ένα καινούργιο, ίσως, βιβλίο του. Και, ξαφνικά, τα ξημερώματα του Σαββάτου ήρθε η είδηση: ο συγγραφέας του «Φιλόξενου καρδινάλιου» «έσβησε» στα 82 του χρόνια. Η κηδεία του θα γίνει την Τρίτη, στις 3 μ.μ., στο Α' Νεκροταφείο.

Ο Ε.Χ. Γονατάς αφήνει πίσω του μόνο έξι μικρά βιβλία, λίγες μεταφράσεις και ακόμα λιγότερες επιμέλειες εκδόσεων. Κι όμως, θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες συγγραφείς. Τον είπαν «μετρ του παραδόξου». Διατύπωσαν την άποψη ότι φλερτάρει με το φανταστικό. Ανίχνευαν παντού και πάντα στα πεζά του μια έντονη ποιητικότητα. Προσπάθησαν να ερμηνεύσουν με διάφορους τρόπους την προσήλωση και εμμονή του στα πολύ μικρά κείμενα.

Ο ίδιος, μακριά από την αγορά και τις περιττές συνάφειες, αλλά τριγυρισμένος από πιστούς φίλους -κυρίως από τότε που έχασε τη σύζυγό του, Άννα Κατεβαίνη-, εργατικός, τελειομανής, αφοσιωμένος στην τέχνη του μέχρι το τέλος, προτιμούσε να βγάζει από πάνω του τις ετικέτες.

«Δεν είμαι του φανταστικού συγγραφέας - λάθος. Δεν είμαι συγγραφέας ούτε του εξαιρετικού. Είμαι ο συγγραφέας της εξαιρέσεως. Και το πιο κοινό πράγμα μπορεί να γίνει απίθανο. Είναι πώς θα το χειριστεί ο συγγραφέας», έλεγε τον Οκτώβριο του 2003 στην Αναστασία Ματσινά («Διαβάζω»). Λίγα χρόνια νωρίτερα, στην πρώτη συνέντευξη που έδωσε ποτέ (Μικέλα Χαρτουλάρη, «Νέα», 4 Ιουνίου 1994), είχε ορίσει τη σχέση του με το «παράλογο» και το «όνειρο» με τον πιο πεζό τρόπο:

«Δεν κατασκευάζω όνειρα. Δεν είμαι "ονειροποιός". Ο,τι γράφω, είναι βιωμένο. Και το φανταστικό στοιχείο που βλέπουν στο έργο μου είναι στην ουσία το παράλογο, έχει σχέση με τον διχασμό της πραγματικότητας. Δεν με ενδιαφέρει να σκαρώνω ιστορίες, που δεν στηρίζονται πουθενά - γιατί η τέχνη πρέπει να έχει αντίκρισμα στην πραγματικότητα».

Πολυάσχολος δικηγόρος

Πέρασε, άλλωστε, μεγάλο μέρος της ζωής του μέσα στην πιο πεζή πραγματικότητα, ως πολυάσχολος αστός δικηγόρος. Αυτό το επάγγελμα εξάσκησε επί χρόνια ο -γεννημένος το 1924 στην Αθήνα, με οικογενειακές ρίζες στο Αϊβαλί- Ε.Χ. Γονατάς. Την έλλειψη χρόνου χρησιμοποιούσε ο ίδιος για να εξηγήσει τα τόσο μικρά σε έκταση κείμενά του («εργαζόμουν και δεν είχα τον χρόνο να στήσω μεγάλες ενότητες»), όπως και το άγχος του («η λευκή σελίδα με τρομοκρατεί και, όσο μπορώ, αναβάλλω το γράψιμο»). Ετσι εξομολογήθηκε στη Μικέλα Χαρτουλάρη, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι το διήγημα δεν κατέληξε γι' αυτόν υπέρτατη λογοτεχνική αξία, συγκρινόμενο με το μυθιστόρημα.

«Μυθιστόρημα ελληνικό δεν υπάρχει, απέτυχαν σ' αυτό και ο Παπαδιαμάντης και ο Θεοτόκης, ενώ το "Πίστομα", τα μικρά του διηγήματα, είναι αριστουργήματα. Το διήγημα θέλει καλλιτεχνικότερο χέρι, πλησιάζει προς την ποίηση, πρέπει με την πρώτη να φτάσεις στην ψίχα», έλεγε το 2003 στο «Διαβάζω».

Από την ποίηση, άλλωστε, ξεκίνησε ο Ε.Χ. Γονατάς: «Ο ταξιδιώτης» το 1945 και «Η κρύπτη» το 1959. Μαζί με τον Δ.Π. Παπαδίτσα την ίδια χρονιά εξέδωσαν την περιοδική επιθεώρηση «Πρώτη ύλη». Ακολούθησαν τα πεζά «Το βάραθρο» (1963), «Οι αγελάδες» (1963), «Ο φιλόξενος καρδινάλιος» (1986) - το βιβλίο που έμελλε να τον κάνει ύστερα από απουσία 23 χρόνων, εν μια νυκτί, -«καλτ»-, «Η προετοιμασία» (1991).

Βραβείο για μετάφραση

Σπουδαίος και ως μεταφραστής, πήρε Κρατικό Βραβείο το 1994 για την «Επιλογή από τις Voces» του Αντόνιο Πόρτσια. Εχει ακόμα μεταφράσει Ιβάν Γκολ, Wols, Κόλεριτζ, Λίχτεμπεργκ, Μπετενκούρ.

Το ύστατο βιβλίο του θα κυκλοφορήσει σύντομα από τις εκδόσεις «Στιγμή» του Αιμίλιου Καλιακάτσου, τον εκδοτικό οίκο που δεν εγκατέλειψε ποτέ. Ο Ε.Χ. Γονατάς, που είχε προβλήματα υγείας τα τελευταία χρόνια, πρόλαβε να το ολοκληρώσει και να το παραδώσει πριν φύγει από τη ζωή.