Μια ευτυχής απόρριψη

Νάσος Βαγενάς, εφ. Το Βήμα, 18/6/2006

Μελετώντας το χρονολόγιο του Ζαφειρίου μπορεί κανείς να δει καθαρότερα την πορεία της ποιητικής ζωής του Κάλβου

Καθώς δεν έχουμε ευδοκιμήσει στη δύσκολη τέχνη της βιογραφίας, δεν είναι περίεργο ότι ο Κάλβος παραμένει ουσιαστικά αβιογράφητος - έλλειψη την οποία υπογράμμιζε, ήδη το 1942, ο Σεφέρης. H εργασία του Γ.Θ. Ζώρα «Ανδρέας Κάλβος, 1792-1869» (περ. Νέα Εστία, 1946· 1960), που ερχόταν να καλύψει αυτό το κενό, γρήγορα αποδείχτηκε ελλιπής και πεπαλαιωμένη. Νέα εργογραφικά και βιογραφικά στοιχεία για τον ποιητή, που ήρθαν στο φως ήδη από το 1960 (κυρίως με τις εργασίες του Μ. Vitti· αλλά και των K. Πορφύρη, B. Bouvier, Σπ. I. Ασδραχά, Π. Καραγιώργου, Γ. Ανδρειωμένου, Π. Δ. Αλιπράντη, N. K. Κουρκουμέλη κ.ά.), έδειξαν ότι το πεδίο της καλβικής έρευνας κάθε άλλο ήταν παρά εξαντλημένο, ενώ η πρόσφατη ανακάλυψη από τον Λεύκιο Ζαφειρίου (2003) του πρώτου ελληνικού ποιήματος του Κάλβου («Ελπίς πατρίδος», 1819) υπενθύμισε την ύπαρξη και των άλλων λανθανόντων κειμένων του. Αυτά τα νέα στοιχεία έκαναν ακόμη πιο μυθοπλασιακές τις δύο υπάρχουσες μυθιστορηματικές βιογραφίες του ποιητή (K. Πορφύρης, Ανδρέας Κάλβος ο αγέλαστος, 1962· N. Σκαράκης, Στη σκιά του πεπρωμένου, 1996).

Ήταν απαραίτητη λοιπόν μια συγκέντρωση και κωδικοποίηση όλων των έως σήμερα γνωστών πληροφοριών για τη ζωή του Κάλβου, που θα μας επέτρεπε να δούμε καθαρότερα το πεδίο μέσα στο οποίο εμφανίστηκαν τα δύο βιβλία των Ωδών (1824, 1826) και το τοπίο μέσα στο οποίο δεν μπόρεσαν να έχουν συνέχεια (1827-1869). Τη συναγωγή αυτή μας τη δίνει τώρα ο Λ. Ζαφειρίου με το βιβλίο του Ο βίος του Ανδρέα Κάλβου. Ακολουθώντας τον τύπο των χρονολογίων ελλήνων συγγραφέων της σειράς του Μεταίχμιου, στην οποία ανήκει, το βιβλίο ενσωματώνει κριτικά και ένα πλήθος στοιχείων - ιστορικών, γραμματειακών αλλά και προσωπικών του Κάλβου - και ένα πλούσιο, και εν μέρει άγνωστο, εικονογραφικό υλικό, που το κάνουν, όπως σωστά το χαρακτηρίζει ο Ζαφειρίου, «χρήσιμο εργαλείο για τη μελλοντική βιογραφία του ποιητή».

Μια προβληματισμένη ανάγνωση του βιβλίου του Ζαφειρίου θα μπορούσε να βοηθήσει στην αποδόμηση της παραμορφωτικής εικόνας του Κάλβου, που μας έχει παραδοθεί από την παλαιότερη κριτική, εικόνας κυρίαρχης ακόμη στην πρόσληψη του Κάλβου από το ευρύτερο κοινό (κυρίως μέσα από τη σχολική πράξη) και ισχύουσας για αρκετούς από τους σημερινούς μελετητές του. Διότι, παρά την ανακάλυψη του πλήθους των νέων στοιχείων και τη δημοσίευση ορισμένων θεμελιωδών μελετών (λ.χ. του βιβλίου του E. Γαραντούδη για τη μετρική του Κάλβου), εξακολουθούμε να βλέπουμε τον Κάλβο με τον ελληνοκεντρικό τρόπο με τον οποίο τον έβλεπε η κριτική της δεκαετίας του 1940. Αναφέρομαι κυρίως στις δύο πολυανατυπωμένες μελέτες των K. Τσάτσου («Ανδρέας Κάλβος, ποιητής της Ιδέας») και Οδ. Ελύτη («H αληθινή φυσιογνωμία και η λυρική τόλμη του Ανδρέα Κάλβου»), μελέτες ιμπρεσσιονιστικές, αφού οι συγγραφείς τους αγνοούν βασικά - γνωστά στην εποχή τους - εργοβιογραφικά στοιχεία του Κάλβου (μη γνωρίζοντας το ιταλικό ποιητικό έργο του πιστεύουν ότι έγραψε μόνο ελληνικές ωδές) και διαβάζουν τον Κάλβο με γνώμονα τις φιλοσοφικές (Τσάτσος) και τεχνοτροπικές (Ελύτης) προκαταλήψεις τους.

Μελετώντας το χρονολόγιο του Ζαφειρίου μπορεί κανείς να δει καθαρότερα την πορεία της σύντομης ποιητικής ζωής του Κάλβου (1811-1826) και να προσδιορίσει ακριβέστερα την ποιητική της ταυτότητα. Δύο πρόσφατες διαπιστώσεις - ότι το πρώτο έργο του, το ποίημα για τον Ναπολέοντα, δεν ήταν γραμμένο στα ελληνικά αλλά στα ιταλικά και ότι η ιταλική τραγωδία του Ιππίας γραφόταν όχι το 1812-1813 αλλά το 1821 - αλλάζουν τη γνωστή εικόνα του ποιητικού του βίου. Δεν βλέπουμε πλέον έναν έλληνα ποιητή που ερωτοτροπεί για λίγο (1812-1815) με την ιταλική ποίηση πριν προχωρήσει στη σύνθεση των Ωδών αλλά έναν Ιταλό ελληνικής καταγωγής ποιητή (στο πρότυπο του Φόσκολο), που γράφει στα ελληνικά (με σπασμένα ελληνικά) ένα ευκαιριακό ποίημα μόνο (1819). Ο Κάλβος, που δεν αισθανόταν άνετα με την ελληνική γλώσσα, επέστρεψε το 1820 από την Αγγλία στη Φλωρεντία για να συνεχίσει στο φυσικό του περιβάλλον το ποιητικό του έργο (το ιταλικό ποιητικό του έργο). H απέλασή του από την Τοσκάνη (22 Απριλίου 1821) για καρμποναρική δραστηριότητα δεν μείωσε την επιθυμία του - ενώ είχε ξεσπάσει η ελληνική επανάσταση - να εγκατασταθεί στη Φλωρεντία, την οποία «θεωρεί πατρίδα του [...] για να ξαναβρεί το ρεύμα της λογοτεχνικής ζωής του», όπως γράφει ο ίδιος και στη δεύτερη αίτηση για ανάκληση της απέλασής του που έκανε από τη Γενεύη (7 Φεβρουαρίου 1822· την πρώτη την είχε κάνει στις 23 Απριλίου 1821). Δυστυχώς για τον Κάλβο (του Φεβρουαρίου 1822) και ευτυχώς για την ελληνική ποίηση και η αίτησή του αυτή απορρίφθηκε.

H 21η Φεβρουαρίου 1822, ημερομηνία της τελικής απόρριψης της αίτησης, υπήρξε, πιστεύω, ως εκ του αποτελέσματός της, η σημαντικότερη ημέρα της ζωής του Κάλβου. Διότι όλα δείχνουν ότι, αν η αίτησή του είχε γίνει δεκτή, ο Κάλβος δεν θα γινόταν ο ποιητής των Ωδών που γνωρίζουμε. Θα είχε επιστρέψει στη Φλωρεντία για να πραγματοποιήσει το όνειρό του, να κατακτήσει μια θέση στον ιταλικό Παρνασσό, όνειρο κάθε άλλο παρά ευοίωνο, αν κρίνουμε από τη γνώμη των ιταλών νεοελληνιστών για τα ιταλικά του έργα.