Αρχική σελίδα → Λογοτεχνία → Ποίηση


Βασανισμένος από έρωτα

Στέφανος Κακλαμάνης, εφ. Το Βήμα, 23/5/1999

Ερωτόκριτος σημαίνει ερωτο-κριμένος, δηλαδή αρρωστημένος από πόθο. Και ο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Πάδοβας Μάσσιμο Πέρι προτείνει μια νέα ανάγνωση του αριστουργήματος της κρητικής Αναγέννησης από τη σκοπιά της ιατρικής.

Τα τελευταία χρόνια η διεπιστημονική έρευνα έχει ανανεώσει το ενδιαφέρον των μελετητών πάνω σε ζητήματα που παλαιότερα αντιμετωπίζονταν από την παραδοσιακή οπτική γωνία του παντογνώστη αφηγητή. Η ανακάλυψη της πολυπλοκότητας των ζητημάτων και η συχνά παράτολμη συνεργασία επιστημόνων διαφόρων κλάδων ανέτρεψαν τον κλειστό και μελαγχολικό ορίζοντα της εξειδίκευσης και έφεραν σε επαφή και επικοινωνία τους απομονωμένους θιασώτες της. Το βιβλίο του γνωστού νεοελληνιστή, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας Massimo Peri αποτελεί απτή απόδειξη του κέρδους που μπορεί να προκύψει από τον συνδυασμό δύο ή περισσότερων επιστημονικών πεδίων έρευνας για την κατανόηση ενός λογοτεχνικού έργου. Θέμα του βιβλίου, όπως δηλώνει ο τίτλος, είναι η αρρώστια του έρωτα στον Ερωτόκριτο του Βιτσέντζου Κορνάρου, το αριστούργημα της κρητικής Αναγέννησης, ενώ οι όροι από τους οποίους συντίθεται ο υπότιτλος (Ιατρική και Ποιητική) ορίζουν τα πεδία έρευνας του συγγραφέα. Το βιβλίο παρουσιάζει ο καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης κ. Στέφανος Κακλαμάνης.

Η ποίηση των ιατρών

Με τη μελέτη αυτή ο Peri καταθέτει μια νέα άποψη για τις σχέσεις του Κορνάρου με τις ιταλικές πηγές του, ενώ παράλληλα προτείνει μία ακόμη ανάγνωση του έργου από την οπτική γωνία της ιατρικής. Η ιατρική των ποιητών και η ποίηση των ιατρών βρίσκουν απάντηση στον Ερωτόκριτο και στον ομώνυμο ήρωά του, τον ερωτο-κριμένο, δηλαδή τον βασανισμένο από έρωτα.

Η Εισαγωγή (1-16) περιλαμβάνει μια σύντομη περίληψη του Ερωτόκριτου και παρουσιάζονται τα αλληλοεξαρτώμενα προβλήματα της ταυτότητας του ποιητή, του ιταλικού προτύπου και της χρονολόγησης του έργου. Ο Ερωτόκριτος είναι κατά πάσα πιθανότητα έργο του βενετοκρητικού ευγενούς Βιτσέντζου Κορνάρου του Ιακώβου, η σύνθεσή του τοποθετείται μέσα στην πρώτη δεκαετία του 17ου αιώνα και άμεσο πρότυπό του στάθηκε η πεζή ιταλική μετάφραση του Paris e Vienna του Pierre de la Cypede.

Στο πρώτο κεφάλαιο (17-45) παρουσιάζεται συνοπτικά η ιατρική σκέψη του Μεσαίωνα σχετικά με την αρρώστια του έρωτα (amor hereos), από τον Κανόνα του Αβικέννα (980-1037) και το De amore heroico του Arnaldus Villanovanus (13ος αι.) ως την Anatomy of Melancholy του Burton (1577-1640). Το δεύτερο κεφάλαιο (47-81) είναι ένα είδος ιατρικής ανάγνωσης του Ερωτόκριτου: περιγράφονται τα αίτια, τα συμπτώματα και η θεραπεία της ερωτικής μελαγχολίας με βάση τα χαρακτηριστικότερα χωρία του έργου. Στο τρίτο και εκτενέστερο κεφάλαιο (83-165) ο συγγραφέας επιχειρεί μια επισκόπηση των πηγών και των στερεοτύπων όπως προκύπτουν από τις διαγραφόμενες σχέσεις ανάμεσα στην ιατρική και στη λογοτεχνική παράδοση, πάντα με αφετηρία το ερωτοκρίτειο κείμενο. Τέλος, στο τέταρτο κεφάλαιο (167-222) θίγονται οι σχέσεις του Ερωτόκριτου με το ιταλικό του πρότυπο μέσα από την εξέταση μερικών τεχνικών δεδομένων (αύξηση, επέκταση, παρεμβάσεις, ανάπτυξη, αφήγηση γεγονότων) και θεμάτων (κονταροχτύπημα, όνειρο της Αρετούσας, κίνητρα κ.ά.), τα οποία αποδεικνύονται κεντρικά στην όλη οργάνωση της πλοκής. Το βιβλίο κλείνει με τη βιβλιογραφία και ένα ευρετήριο ονομάτων (όχι όμως θεμάτων· ευπρόσδεκτος θα ήταν και ένας πίνακας χωρίων του Ερωτόκριτου που σχολιάζονται στο βιβλίο).

Είναι αλήθεια ότι στον αναγνώστη του Ερωτόκριτου κάποιες εκφράσεις και αντιλήψεις φαίνονται εκ πρώτης όψεως παράδοξες· λ.χ., ο έρωτας περιγράφεται σαν μια πληγή, ένας πυρετός, μια αρρώστια· οι εραστές αναζητούν ένα βοτάνι, ένα φάρμακο και επιστρατεύουν τους εμπίστους τους για να τους βοηθήσουν να γιατρευτούν. Ο Peri αποδεικνύει ότι τα χωρία αυτά απαιτούν μια ανάγνωση εστιασμένη από ιατρική γωνία. Η σύνδεση του έρωτα με τη μελαγχολία και η αναγωγή του σε ασθένεια που προκαλεί δυσλειτουργία όλων των διανοητικών λειτουργιών του ανθρώπου δεν ήταν αντίληψη ξένη στο αναγνωστικό κοινό του Κορνάρου. Στα ιατρικά εγχειρίδια του 16ου αιώνα περιγράφεται αναλυτικά η αρρώστια του έρωτα, σε μερικά μάλιστα από αυτά οι συγγραφείς τους σχολιάζουν και τις απόψεις των ποιητών και των φιλοσόφων.

Ότι ο Κορνάρος ήταν ενήμερος πάνω στα ιατρικά πράγματα της εποχής του προκύπτει όχι μόνο από εσωτερικά στοιχεία του κρητικού κειμένου (θεωρία των τεσσάρων χυμών του σώματος, επιστημονική εξήγηση της κίνησης του αίματος και των δακρύων) αλλά και από εξωκειμενικά ιστορικά στοιχεία: στα χρόνια της επιδημίας πανώλης (1592-1595) ο Κορνάρος κατείχε το αξίωμα του επόπτη επί της Υγείας, μια δημόσια θέση που προϋπέθετε κάποιες στοιχειώδεις γνώσεις ιατρικής. Ο Peri δείχνει πειστικά ότι στον Ερωτόκριτο ενσωματώνεται η ουσία (και το λεξιλόγιο) της ιατρικής σκέψης του Μεσαίωνα, αν και η αντίληψη ότι ο έρωτας είναι ασθένεια έχει τις ρίζες της στην ελληνική και στη ρωμαϊκή αρχαιότητα ενώ remedia amoris αναζητήθηκαν σε κάθε εποχή για να θεραπεύσουν τους ποθοφλογισμένους και να απαλύνουν τα ερωτικά τους βάσανα. Οι στοχαστές του Μεσαίωνα, οι ποιητές του dolce stil nuovo, ο Πετράρχης και οι λυρικοί ποιητές του 16ου αιώνα ανέδειξαν τη σχέση αυτή περιγράφοντάς την και στις πιο λεπτές της πτυχές. Η λογοτεχνία στάθηκε ο χώρος της ιατρικής παρατήρησης και η ιατρική έδωσε την πείρα και το γλωσσάρι της για να αποδώσουν οι ποιητές τις ποικίλες εκδηλώσεις της ερωτικής μελαγχολίας.

Η ανάγνωση του Peri είναι διεισδυτική και πλούσια σε διαπιστώσεις. Στίχοι δυσερμήνευτοι ή και νοηματικά απροσπέλαστοι, τους οποίους η παραδοσιακή λογοτεχνική κριτική ή δεν είχε προσέξει ή είχε αντιμετωπίσει ανεπαρκώς, αποδεικνύονται έξοχα οργανωμένοι από έναν δεξιοτέχνη ποιητή. Ο συγγραφέας εκμεταλλεύεται την ιταλική ποιητική παράδοση και το φιλοσοφικό της υπόστρωμα με προσοχή και ευαισθησία (γιατί όμως αμφισβητείται η γνώση των Μεταμορφώσεων του Οβιδίου από τον Κορνάρο όταν το έργο αυτό χρησιμοποιείται ως πρότυπο από άλλους συγχρόνους του κρητικούς δημιουργούς;). Ο Peri δεν αναλώνεται σε μια ματαιόπονη αναζήτηση κοινών τόπων και παράλληλων χωρίων στη λυρική ποίηση του 16ου αιώνα, αλλά επικεντρώνει την προσοχή του στη θεωρητική-φιλοσοφική υποδομή του ερωτικού θέματος όπως αυτή προκύπτει από τις ιατρικές πραγματείες και τα trattati d' amore της εποχής. Παράλληλα προωθεί διάφορα ζητήματα ανάλυσης της αφηγηματικής τεχνικής του Κορνάρου (περιγραφή κονταροχτυπήματος, συνέπεια και απόκλιση από τους κανόνες του λογοτεχνικού είδους). Ετσι, ορισμένα προβλήματα (π.χ., τα εμβλήματα) που η έρευνα είχε αντιμετωπίσει με ορθολογικό τρόπο φθάνοντας σε αδιέξοδο ή σε ελάχιστα πιθανές ερμηνείες, βρίσκουν τώρα ικανοποιητική απάντηση με το να εντάσσονται στο αφηγηματικό τους πλαίσιο ή να συνδέονται με την ιταλική λογοτεχνική παράδοση και όχι με συγκεκριμένες συλλογές εικόνων.

Στο βιβλίο απαντούν και ενδιαφέρουσες απόψεις για τις διαπλοκές του θέματος στην ιταλική λογοτεχνία, όχι αποκλειστικά στον Ariosto, αλλά και στην υπόλοιπη ομόλογη γραμματεία (romanzi di battaglia κ.ά.). Ο Peri, κάποτε με χιούμορ και αυτοειρωνεία, αποδεικνύεται αναθεωρητικός και ανατρεπτικός με τις ερμηνευτικές προτάσεις του. Καίριες είναι οι παρατηρήσεις του για τις σχέσεις του Ερωτόκριτου με την ιταλική λογοτεχνική παράδοση, σχέσεις που δεν εξαντλούνται σε μια σειρά λεκτικών ή φραστικών συγγενειών με τον Orlando furioso ή με άλλα συναφή κείμενα (Orlando innamorato), αφού ο Κορνάρος δουλεύει στο εσωτερικό της ιταλικής παράδοσης και επηρεάζεται από το ίδιο σύστημα τόπων από το οποίο επηρεάζεται και ο Ariosto. Είναι η εποχή του Κορνάρου και η κλίση του κρητικού πολιτισμού της Αναγέννησης προς τον συγκρητισμό που οδηγεί σε τέτοια αποτελέσματα. Γι' αυτό δεν θα συμφωνούσα με την άποψη του συγγραφέα ότι το κοινό του Ερωτόκριτου ήταν στερημένο από ιπποτικά ποιήματα (179-180), εφόσον ήταν δίγλωσσο και συνεπώς μπορούσε να τραφεί όχι μόνο από την ελληνική αλλά και από την πλουσιότατη ιταλική ερωτική-ιπποτική μυθιστορία (το πεζό ιταλικό πρότυπο και οι δευτερεύουσες, ελληνικές και ιταλικές, πηγές του Κορνάρου αποτελούν τον αδιάψευστο μάρτυρα). Επιπλέον το κρητικό κοινό είχε παραστάσεις από πραγματικά κονταροχτυπήματα. Η εκδήλωση αυτή δεν ήταν άγνωστη στις βενετοκρατούμενες περιοχές ως θέαμα αλλά και ως λογοτεχνικός τόπος: κονταροχτυπήματα περιγράφονται στον Ιμπέριο, τον Απολλώνιο, αναπτύσσονται διεξοδικά στη Θησηίδα (βιβλία 6, 7, 8) κ.α., έργα που είχε διαβάσει ο Κορνάρος· ο GianCarlo Persio (Zancaruolo), ποιητής της Nobilissima barriera della Canea, σε 235 οκτάστιχες στροφές περιγράφει σε αριόστειο ύφος ένα πανηγυρικό κονταροχτύπημα που οργανώθηκε από τους ευγενείς των Χανίων στην πόλη τους το 1594. Επομένως ο ιπποτικός κώδικας συμπεριφοράς δεν έλειπε από μια κοινωνία αριστοκρατική, όπως ήταν η κρητική του Κορνάρου. Ο ποιητής δεν χρειάζεται να φτιάξει και να προτείνει στο κοινό του ένα ιπποτικό σύστημα αναφορών, αλλά το βρίσκει έτοιμο στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα και το εκμεταλλεύεται λογοτεχνικά, γιατί του ήταν οικείο ως θέαμα και ως ανάγνωσμα ­ άλλωστε, αν το κοινό του δεν ήταν εξοικειωμένο με το ιπποτικό ύφος και ήθος, για ποιον λόγο ο Κορνάρος να αφιερώσει το 1/4 του έργου στην περιγραφή 11 κονταροχτυπημάτων; Η επαναληπτικότητα των συγκρούσεων των αγωνιστών και ο μανιερίστικος τρόπος περιγραφής τους συμφωνούν με τον ορίζοντα προσδοκιών των αναγνωστών του έργου, όπως υποστηρίζει ο F. Esparmer αναφορικά με την ομόθεμη ιταλική παραγωγή του 16ου αιώνα. Ετσι, όταν ο Σεφέρης υποστηρίζει ότι το Β' Μέρος του Ερωτόκριτου είναι μονότονο και πληκτικό δεν ευστοχεί, γιατί αντιμετωπίζει το ζήτημα από την πλευρά του σύγχρονου αναγνώστη και όχι των φυσικών αποδεκτών του έργου.

*Ο κ. Στέφανος Κακλαμάνης είναι επίκουρος καθηγητής του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης.

«Καίγει όντεν αρχίση»

Αντώνης Λιάκος, εφ. Το Βήμα, 8/6/1997

Ερωτόκριτος σημαίνει άρρωστος από έρωτα. Και ο ιταλός ελληνιστής Μάσιμο Πέρι διάβασε το αριστούργημα του Βιτσέντζου Κορνάρου με όρους ιατρικούς. Η συμπτωματολογία ποίησης και ασθένειας είναι κοινή.

Ό,τι πιο ενδιαφέρον διάβασα τον τελευταίο καιρό είναι το βιβλίο του Massimo Peri «Αρρωστος από έρωτα. Η ιατρική των ποιητών και η ποίηση των γιατρών». Γραμμένο με ευαισθησία, χιούμορ και αυτοειρωνεία, αυτό το βιβλίο είναι μια ανάγνωση του Ερωτόκριτου, του αναγεννησιακού αριστουργήματος του Βιτσέντζου Κορνάρου, μέσα από τις ιατρικές πραγματείες της εποχής του. Ταυτόχρονα είναι μια ανάγνωση των ιατρικών κειμένων της εποχής μέσα από τη λογοτεχνική παράδοση.

Είναι ο έρωτας αρρώστια;

«Τούτο είναι σαν την αρρωστιά, που καίγει όντεν αρχίση,

που κάνει χρεία πάραυτας να τη φλεγοτομήση»

Δεν πρόκειται για μεταφορά από την ιατρική, εξηγεί ο Πέρι. Ο Κορνάρος, εγκρατής, όπως αποδεικνύεται, της ιατρικής παιδείας της εποχής του, περιγράφει τον έρωτα μέσα από την αφηγηματική δομή που χρησιμοποιούν τα ιατρικά κείμενα στην κλινική παρατήρηση της αρρώστιας, τη συμπτωματολογία την οποία αποδίδουν στον έρωτα, στο πλαίσιο και με τρόπο που αυτά περιγράφουν τον ανθρώπινο οργανισμό και τις λειτουργίες του.

Να τα συμπτώματα

Τα συμπτώματα αυτά στις ιατρικές πραγματείες από τον Αβικένα (11ος αι.) ως την «Ανατομία της μελαγχολίας» του Burton (17ος αι.) περιγράφονται με τον όρο «amor hereos» (με προέλευση από τις ελληνικές λέξεις έρως - ήρως). Αλλωστε τι σημαίνει «Ερωτόκριτος»; Η λέξη, υποστηρίζει ο Πέρι, δεν υπάρχει ούτε στα αρχαία ούτε στα μεσαιωνικά ούτε στα νέα ελληνικά. Πρόκειται για έναν νεολογισμό που σημαίνει «Αρρωστος από Ερωτα». Να γιατί ο τίτλος του βιβλίου.

Και μόνο εδώ να σταματούσε ο Πέρι, δηλαδή στην ανάγνωση του Ερωτόκριτου ως μιας ιατρικής πραγματείας, θα είχε κάμει μια σημαντική συνεισφορά στα ελληνικά γράμματα. Αυτή όμως είναι μόνο η αρχή. Η ανάγνωση του Ερωτόκριτου μέσα από τα ιατρικά κείμενα αφορά όλη τη λογοτεχνική παράδοση από τον Δάντη ως τον Τουρκουάτο Τάσο. Τη συνάφεια αυτή την ένιωθαν οι αναγνώστες της εποχής πολύ περισσότερο από τους σύγχρονους. Τι καταλαβαίνει ο σύγχρονος αναγνώστης από τον στίχο

«Εγώ, όντε σ' εσγουράφισα, ήβγαλα απ' την καρδιά μου

αίμα και με το αίμα μου εγίνη η σγουραφιά μου'

κι όποια με το αίμα της καρδιάς μια σγουραφιά τελειώση,

κάνει την όμορφη πολλά κι ουδέ μπορεί να λειώσει»

αν δεν γνωρίζει την αντίληψη της εποχής για το «πνευματικό αίμα» που βγαίνει από την αριστερή κοιλία της καρδιάς; Και δεν είναι μόνο ο Κορνάρος που χρησιμοποιεί αυτή τη θεωρία του αίματος. Θα τη βρούμε ακόμη και στον Ραμπελέ. Επομένως η εικονογράφηση του έρωτα είναι μια ακριβής αποτύπωση του τρόπου με τον οποίο τον απεικονίζει η μεσαιωνική ιατρική. Εκφράσεις όπως «τα μάτια της καρδιάς», που εμείς θεωρούμε λογοτεχνικούς «τόπους», δεν εκφράζουν παρά ιατρικές αντιλήψεις της εποχής. Εγιναν λογοτεχνικοί τόποι γιατί άλλαξε το γνωσιακό περιβάλλον απ' όπου προήλθαν.

Από την άλλη μεριά όμως, η ιατρική για να περιγράψει τον έρωτα αναφέρεται και αντλεί από την ποίηση. Μελετά τον έρωτα με βάση τις λογοτεχνικές πηγές. Οι σχέσεις ιατρικής και λογοτεχνίας παρουσιάζουν τρεις λειτουργίες. Η πρώτη αφορά τη λογοτεχνική λειτουργία της ιατρικής. Η ιατρική προσφέρει θέματα κρίσιμης σημασίας στη λογοτεχνία. Η δεύτερη αφορά την ιατρική λειτουργία της λογοτεχνίας. Η λογοτεχνία διαδίδει και εκλαϊκεύει θέματα της ιατρικής και ταυτόχρονα της προσφέρει χρήσιμα παραδείγματα. Τέλος, η τρίτη λειτουργία αφορά την επίδραση της λογοτεχνίας στην υποκειμενικότητα του ασθενούς αλλά και του γιατρού, τη διαδικασία της θεραπευτικής δράσης. Αυτές οι σχέσεις ιατρικής και λογοτεχνίας ήταν συνεχείς και αμοιβαίες και δεν παραξένευαν κανέναν, προτού γίνει το σχίσμα ανάμεσα στην επιστημονική και στην ουμανιστική κουλτούρα τον 17ο αιώνα.

Αλλά γεννιέται ένα ερώτημα: Αν οι ποιητές χρησιμοποίησαν τον ιατρικό λόγο για να αποκτήσουν επιστημονικό τόνο, γιατί οι γιατροί είχαν ανάγκη από τον ποιητικό τόνο; Ο Πέρι αναφέρεται όχι μόνο στα κοινά ενδιαφέροντα ιατρικής και λογοτεχνίας, αλλά και στις κοινές βαθιές δομές προσέγγισης ανάμεσα στην ιατρική και στη λογοτεχνία. Ποια σχέση διατρέχει την ιστορία που διηγείται ο ποιητής και την ιατρική ανάλυση; Το ερώτημα μας φέρνει στη σχέση επιστήμης και αφηγηματολογίας. Η επιστήμη διηγείται ιστορίες που και αυτές μπορούν να υπαχθούν σε μια τυπολογία ανάλογη με κείνη που εφάρμοσε στα παραμύθια ο Προπ. Ετσι οι ποιητές διηγούνται τον έρωτα με βάση την αφήγηση της ιατρικής διάγνωσης και οι γιατροί διαγιγνώσκουν τον έρωτα με βάση τις λογοτεχνικές αφηγήσεις.

Εδώ όμως ο Πέρι αντιστρέφει την πορεία της δικής του αφήγησης. Γιατροί και ποιητές δεν λένε τα ίδια πράγματα με διαφορετικά λόγια. Λένε διαφορετικά πράγματα. Κοινή η διάγνωση, διαφορετική όμως η αιτιολογία της αρρώστιας και προπαντός η θεραπεία. Το μόνο φάρμακο στον έρωτα, λένε οι ποιητές, είναι να του παραδοθείτε. Από αυτόν τον δρόμο όμως η ποίηση συναντάει βαθιές παραδοχές όχι της ιατρικής τέχνης αλλά της λειτουργίας της ιατρικής. Τη θεραπευτική ικανότητα της φύσης.

Γιατί γιατρεύονται οι άρρωστοι από έρωτα; Γιατί, παρά τις θεραπείες των γιατρών, η φύση ολοκληρώνει την τροχιά της. «Γιατί η καρδιά, μας το λέει ο καρδιοκεντρικός αφηγητής Κορνάρος, είναι πιο δυνατή από το μυαλό». Αυτή είναι η ακροτελεύτια φράση του Πέρι.

Κι όσο για τους απελπισμένους του έρωτα, και πάλι ο ποιητής τούς συμβουλεύει:

«Ετούτον είναι φυσικό, (...)

να μη μπορή να βγη η παλιά παρά με νιαν αγάπη».

Γι' αυτό άλλωστε έγραψε το ποίημα και γι' αυτό διαβάστηκε και αγαπήθηκε πολύ.

* Ο κ. Αντώνης Λιάκος είναι καθηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.