→ Λογοτεχνία → Πεζογραφία

Η τραγωδία του Αλέξιου Α'

Τιτίκα Δημητρούλια, εφ. Καθημερινή, 20/5/2007

Μάρω Δούκα, Ένας σκούφος από πορφύρα, εκδ. Πατάκη

Το κλασικό ιστορικό μυθιστόρημα της Μάρως Δούκα επανακυκλοφορεί σε νέα έκδοση

Δεν είναι εύκολο ένα κείμενο να διατηρεί τη φρεσκάδα του στο πέρασμα του χρόνου, να το ξαναδιαβάζεις και να σου αποκαλύπτεται διαρκώς νέο και διαφορετικό, αλλιώς επίκαιρο και ριζωμένο στον κόσμο απ’ ό,τι στο παρελθόν. Αυτή είναι η ουσία του κλασικού, η επιβεβαίωση ότι μόνο στα βιβλία στα οποία ασμένως επανερχόμαστε, τα οποία νιώθουμε βαθιά την ανάγκη να ξαναδιαβάζουμε, μόνο σ’ αυτά αξίζει να αφιερώνουμε τον χρόνο μας.

Κόντρα στον χρόνο

Σ’ αυτή την κατηγορία ανήκει και το ιστορικό μυθιστόρημα της Μάρως Δούκα, για τον βίο και την πολιτεία του αυτοκράτορα που σφράγισε με τις επιλογές του την τελευταία αναλαμπή του Βυζαντίου, τον Αλέξιο Κομνηνό. Τον αυτοκράτορα που προσπάθησε να συγκρατήσει το εδαφικό ξήλωμα της αυτοκρατορίας, να προστατεύσει τη μήτρα και τον πυρήνα της, τη Μικρασία, να ανακόψει τη διάλυση της βυζαντινής οικονομίας. Τον άνθρωπο που πάλεψε σε όλα τα μέτωπα, τα έβαλε με τους τοπικούς άρχοντες και τους Νορμανδούς, τους Πετσενέγους και τους Κουμάνους, τους Σελτζούκους και τους σταυροφόρους· που στηρίχτηκε στο αρχοντολόι και χειρίστηκε την Εκκλησία για να παραδώσει στο μέλλον μια βιώσιμη αυτοκρατορία· που κατάφερε να δαμάσει, ακόμα και μετά θάνατον, το σαρκοβόρο και ανενδοίαστο οικογενειακό του περιβάλλον, διασφαλίζοντας τη νόμιμη διαδοχή του. Και πέθανε όπως έζησε, μακριά από τιμές, και παντέρημος.

Η Μάρω Δούκα παρουσιάζει την τραγωδία μιας αυτοκρατορίας, που νομοτελειακά και για λόγους ιστορικούς είχε ξεκινήσει να διαλύεται στα εξ ων συνετέθη, και την τραγωδία ενός άντρα που θέλησε να πάει κόντρα στο ρεύμα της Ιστορίας, και προσπάθησε να τη στηρίξει, να την περισώσει, να τη διαιωνίσει. Ο πραγματικός αντίπαλος του Αλέξιου Α΄ είναι ο χρόνος, και στη μέχρις εσχάτων μάχη μαζί του ο Αλέξιος κατάγει νίκη λαμπρή όσο και πύρρειο.

Τα πρόσωπα

Η συγγραφέας διεξέρχεται φυσικά τα ιστορικά γεγονότα, έξω από τα οποία τα πρόσωπα δεν μπορούν να υπάρξουν, ει μη μόνον ως τα ψηφιδωτά όπου μας έχουν παραδοθεί οι μορφές τους. Οι χαρακτήρες της έχουν βάθος, δρουν αυτόνομα και σε συμφωνία προς την ιδία λογική τους και τις περιστάσεις. Τα συλλογικά πρόσωπα, από το στρατό και τους άρχοντες ώς τον ταλαιπωρημένο λαό, που σηκώνει τα βάρη της ανέφικτης ανόρθωσης, ορίζουν το εύρος των συγκρούσεων, αλλά και του διακυβεύματος καθαυτό.

Οσο για τις εξαιρετικές γυναικείες μορφές, που κυριαρχούν γενικότερα στο έργο της, η μητέρα του Αλέξιου, η Δαλασσηνή, η κόρη του η Αννα, η Μαρία η Αλανή, η αγαπημένη του, η Ειρήνη Δούκαινα, η σύζυγός του, φιλόδοξες, μορφωμένες και αποφασισμένες, εμφανίζονται στο ιστορικό προσκήνιο και συμμετέχουν επί ίσοις όροις με τους άντρες στο κυνήγι της δόξας και της εξουσίας.

Η Δούκα γράφει ένα κείμενο που όσο κι αν το γυρνάει κανείς ξανά και ξανά το μέσα-έξω, το βλέπει διαρκώς να ανασυντίθεται με άλλα χρώματα και άλλη προοπτική. Πλάι στην τραγωδία ενός άντρα μοναχικού και μόνου, που καταπίνει τις πίκρες μαζί με τις χαρές, τους φόβους και τις αγωνίες του, πλάι στην τραγωδία ενός αυτοκράτορα που συνειδητά προσπαθεί το αδύνατο, γράφεται ένα πολύ ενδιαφέρον θρίλερ, με άξονα την εξουσία ή, μάλλον, τα σύμβολά της. Η συγγραφέας ανατέμνει τις πράξεις και τις προθέσεις των δρώντων υποκειμένων, καθώς διαμοιράζονται τα ιμάτια μιας αυτοκρατορίας που ψυχορραγεί, χωρίς να αντιλαμβάνονται ότι η εξουσία προσωρινά και μόνο μπορεί να ασκείται στο κενό. Αυτό το δίδαγμα όμως δεν μπορεί να μεταδοθεί στους απανταχού διεκδικητές της, τότε και σήμερα, όπως ακριβώς η γραφή του έμπιστου του Αλέξιου δεν μπορεί να μεταδοθεί στον εγγονό του, Αλέξιο Β΄.

Υπάρχει όμως άλλος ένας μίτος της αφήγησης, άλλη μια παράλληλη, επίσης αστυνομική ιστορία, η οποία μέσα από τις μεταμορφώσεις του αφηγητή, καθώς ακολουθούμε ίχνη επιμελώς σβησμένα, μας αποκαλύπτει την αληθινή του ταυτότητα. Αλλά και μας προειδοποιεί για το ανέφικτο της μίμησης, για το πεποιημένο της αληθοφάνειας, για την ψευδή αλήθεια και το αληθές ψεύδος σε μια γραφή που δεν σταματά ποτέ να επαναπροσδιορίζεται, αυτοϋπονομευόμενη.

Ως κάτοπτρο

Έργο-σταθμός στη συγγραφική πορεία της Δούκα, το μυθιστόρημα, υπαρξιακό, οικουμενικό και βαθιά πολιτικό, όπως το σύνολο του έργου της, λειτουργεί ως κάτοπτρο που μας διαφωτίζει εθνικά χωρίς να αναπαράγει στερεότυπα, μας αφυπνίζει πολιτικά, χωρίς να μας κατηχεί, και μας παρηγορεί για την αδυναμία μας να συλλάβουμε τον κόσμο και τον άνθρωπο μέσα στην πολυπλοκότητά τους, αναδεικνύοντας έτι περαιτέρω το αξεδιάλυτο των δομών τους.

Μια τελευταία παρατήρηση: όταν η Μάρω Δούκα έγραφε ένα από τα ωραιότερα νεοελληνικά μυθιστορήματα, έξοχο δείγμα μοντερνιστικής γραφής και κριτικού ρεαλισμού, το ιστορικό μυθιστόρημα δεν ήταν ακόμα τόσο στη μόδα. Σήμερα πια, αποτελεί, μεταξύ όλων των άλλων, και μια θαυμάσια πρόταση όσον αφορά τη γνήσια λαϊκή λογοτεχνία, που ουδεμία σχέση έχει με τα αποστειρωμένα και τυποποιημένα ευπώλητα.