→ Λογοτεχνία → Πεζογραφία

Ο καθεδρικός της σκόρπιας ζωής

Τάκης Θεοδωρόπουλος, εφ. Τα Νέα, 8/8/2009

Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, Ο ηλίθιος, μτφρ. Ελένη Μπακοπούλου, εκδ. Ίνδικτος, 2008, σελ. 1075

ΜΙΑ ΜΕΡΑ, ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΕΝΑΝ ΜΗΝΑ, ΠΗΡΑ ΝΑ ΚΟΙΤΑΞΩ ΤΙΣ ΠΡΩΤΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ ΤΟΥ «ΗΛΙΘΙΟΥ» ΣΤΗΝ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΑΙ ΕΚΤΟΤΕ ΕΧΩ ΜΕΙΝΕΙ ΕΚΕΙ ΜΕΣΑ ΚΑΙ ΘΑ ΜΕΙΝΩ ΓΙΑ ΚΑΙΡΟ. ΜΕ ΤΡΑΒΑΕΙ ΤΟΣΟ ΠΟΥ ΔΕΝ ΜΠΟΡΩ ΝΑ ΧΩΝΕΨΩ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ ΑΠΟ ΔΕΚΑ ΣΕΛΙΔΕΣ ΤΗΝ ΗΜΕΡΑ. Η ΓΕΥΣΗ ΤΗΣ ΠΥΚΝΟΤΗΤΑΣ ΕΙΝΑΙ ΑΚΑΤΑΜΑΧΗΤΗ

- «Από το εξωτερικό έρχεστε;» - «Ναι, από την Ελβετία.» - «Φσς! Για φαντάσου.» Στην αρχή είναι ένα τρένο που διασχίζει τον ρωσικό χειμώνα, Νοέμβριο μήνα, σε μια ασυνήθιστα ζεστή και υγρή μέρα. Εξυπηρετεί τη γραμμή Βαρσοβία- Πετρούπολη. Και μέσα στο τρένο συναντιούνται τρεις άνδρες, άγνωστοι μεταξύ τους, οι οποίοι όμως σε λίγο θα αρχίσουν να αλληλοαποκαλούνται αδελφοί. Και θα γίνουν όντως αδελφοί, αφού θα τους δέσει μια γυναικεία μορφή της οποίας το όνομα θα ακουστεί πριν ακόμη τελειώσει το ταξίδι: Ναστάσια Φιλίποβνα.

Ο Ηλίθιος είναι κατ΄ αρχάς η τραγωδία της περιζήτητης ομορφιάς της στην οποία απ΄ ό,τι φαίνεται κανένας άνδρας δεν μπορεί να αντισταθεί. Η τραγωδία μιας γυναίκας, η οποία, ψάχνοντας να βρει τη θέση της στον κόσμο, θα φτάσει ώς τον θάνατο. Είναι βέβαια, πριν και πάνω απ΄ όλα, η ιστορία του ίδιου του «ηλίθιου», του πρίγκιπα Μίσκιν. Το αποπαίδι της ρωσικής αριστοκρατίας, ο ξανθός άγγελος ο οποίος κι αυτός μοιάζει να ψάχνει τη θέση του στον κόσμο, η ενσάρκωση του αγαθού που φτάνει στην Πετρούπολη από το εξωτερικό όπου έζησε χρόνια για να θεραπευτεί απ΄ την επιληψία του, είναι σίγουρα μια από τις πιο εμβληματικές μορφές της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

«Ξανθός άγγελος», «ενσάρκωση του αγαθού», το αριστούργημα του Ντοστογιέφσκι θα μπορούσε να διαβαστεί σαν μια γιγαντιαία βιβλική μεταφορά. Ένα κήρυγμα αγάπης και, το κυριότερο, συμπόνιας, το οποίο μεταφέρει ο ξεπεσμένος πρίγκιπας σ΄ έναν κόσμο ο οποίος βυθίζεται όλο και περισσότερο στη δίνη της κινούμενης άμμου και παλεύει να τον κάνει δικό του. Όμως, δεν είναι μόνο αυτό. Το μεγαλείο του Ηλίθιου είναι ότι αντιστέκεται, περισσότερο ίσως από κάθε άλλο μεγάλο έργο του Ντοστογιέφσκι, στις απόπειρες ταυτοποίησής του. Ο Φρόυντ διάβασε μια χαρά τους Αδελφούς Καραμάζωφ ανοίγοντας τις πόρτες τους με το αγαπημένο του ερμηνευτικό κλειδί, τη σχέση γιου- πατέρα. Κι αν θέλει κάποιος να χαρτογραφήσει το υποσυνείδητο του σύγχρονου μηδενιστή, μπορεί να αποκομίσει πολύτιμα ευρήματα διαβάζοντας και ξαναδιαβάζοντας τους Δαιμονισμένους .

Το Έγκλημα και Τιμωρία θα μπο ρούσε κάλλιστα να θεωρηθεί ως η ανακάλυψη μιας νέας ηπείρου της ανθρώπινης ύπαρξης: εκεί που η προ Ντοστογιέφσκι λογοτεχνία έχανε το νήμα με αγώνες κοινωνικής κριτικής, έρχεται ο Ρασκόλνικοφ για να μας ρίξει στα άδυτα ενός ψυχικού λαβύρινθου από τον οποίο έως σήμερα κανείς δεν κατάφερε να μας βγάλει.

Η «διαθήκη»

Ο Ηλίθιος όμως; Πού στέκεται μέσα σε όλο αυτό το χειμαρρώδες έργο; Είναι η πνευματική διαθήκη του Ντοστογιέφσκι; Τα επιχειρήματα είναι αρκετά. Συνηγορεί πρώτα απ΄ όλα ο χριστιανισμός του. Συνηγορεί όμως και το γεγονός ότι ο Μίσκιν είναι ο μόνος από τους μεγάλους χαρακτήρες του που πάσχει από επιληψία, την «θείας νόσου» που βασάνιζε και τον ίδιον.

Παρ΄ όλα αυτά κάτι ξεφεύγει. Και νομίζω ότι αυτό που ξεφεύγει είναι ότι με τον Ηλίθιο βρισκόμαστε στην καρδιά της ηπείρου του μυθιστορήματος. Αυτό το έργο μας έδειξε ώς πού μπορεί να φτάσει ο μυθιστορηματικός τρόπος σκέψης και έκτοτε δεν έχει πάει πουθενά αλλού. Τον οδήγησε στα άκρα του, όπως ο Πλάτων οδήγησε στα άκρα, εν τη γενέσει τους, τα όρια της φιλοσοφίας. Αυτή η σκέψη του μυθιστορήματος που μαζεύει τη σκόρπια ζωή, τα αποκαΐδια και τα θρύψαλα για να χτίσει τον καθεδρικό της ναό είναι παιδί του μεγάλου Ρώσου.

Για δέστε όλα αυτά τα δευτερεύοντα πρόσωπα που παίρνουν πολλές φορές μεγαλύτερη αξία κι από την ίδια την ιδέα που καταφέρνει να τα συγκεντρώσει για να τα κάνει κόσμο. Ο υπάλληλος Λέμπεντιεφ, ο στρατηγός Γεπάντσιν, η γυναίκα του και η κόρη του Αγκλάια, ο Ραγκόζιν, ο Κόλια; Τι θα ΄ταν ο Ηλίθιος χωρίς αυτά; Μια διακήρυξη ωραίων αρχών θα μου πείτε, κάτι λιγότερο από το τίποτε. Στον Ντοστογιέφσκι χρωστάμε, αυτήν τη μορφή που δεν είναι μορφή, αυτό το σάρωμα του σύγχρονου κόσμου, την οργάνωση της ανθρώπινης δυνατότητας του τίποτε της στιγμής.

Όσες φορές κι αν τον διαβάσεις δεν πρόκειται ποτέ να ξεμπερδέψεις μαζί του. Το λέω εκ πείρας. Δεν είμαι ο μόνος. Θυμάμαι ακόμη εκείνους τους τέσσερις καφετιούς τόμους των Εκδόσεων Γκοβόστη στα δεκατέσσερά μου. Δεν είχα καταλάβει τίποτε. Δεν μ΄ ένοιαζε. Μου αρκούσε εκείνη η ανθρώπινη βαβούρα που ξεπηδούσε μέσα από τις σελίδες του. Στον Ντοστογιέφσκι κανείς δεν μπαίνει στο δωμάτιο λέγοντας καλημέρα. Κλαίει, γελάει, γονατίζει, ζητάει συγγνώμη.

«Γιατί μου είπες ψέματα;» «Για να αυτοταπεινωθώ.» Ήταν τότε η μετάφραση του Άρη Αλεξάνδρου, τώρα έχουμε αυτήν της Μπακοπούλου.