→ Λογοτεχνία → Πεζογραφία

Ο ριζοσπάστης με το αθώο βλέμμα του σκότους

Malcolm Bradbury, εφ. Ελευθεροτυπία, 30/7/2004

Μετάφραση: Κατερίνα Σχινά

Ο Μαρκ Τουέιν δεν είναι απλώς ένας από τους μεγαλύτερους Αμερικανούς συγγραφείς, εκείνος από τον οποίο, σύμφωνα με τον Χέμινγουεϊ, ξεκίνησε το αμερικανικό μυθιστόρημα. Μαζί με τον Γουόλτ Γουίτμαν, είναι επίσης ο πιο Αμερικανός -ο συγγραφέας ως «δικός μας άνθρωπος», ο συγγραφέας ως φυλαχτό, που προφυλάσσει από όλα τα δεινά: ένας ανεπιτήδευτος, ανέμελος, αμόλυντος, αθώος με την πιο λαϊκή ή λαϊκιστική έννοια. Το απολύτως φυσικό και αναμφίλεκτο κύρος του προέρχεται από την ειδική του θέση στην αμερικανική κουλτούρα του 19ου αιώνα. Από τη Βιρτζίνια και το Τενεσί, η οικογένεια Κλέμενς, όπως και πολλές άλλες, μετακινήθηκε δυτικά προς το ρευστό, διαρκώς μετακινούμενο σύνορο της κοιλάδας του Μισισιπή -η οποία, πρόσφατα αποκτημένη, είχε διευρύνει την αμερικανική επικράτεια, δημιουργώντας όχι μόνο μια νέα ιδέα της Αμερικής αλλά και τις προϋποθέσεις για την εθνική κρίση του Εμφυλίου Πολέμου.

Αυτές ήταν οι καινούριες αμερικανικές χώρες, κλεμμένες από τους αυτόχθονες Αμερικανούς, αποσπασμένες από τους Γάλλους και τους Ισπανούς, που οδηγούσαν στη μεγάλη εθνική αρτηρία, η οποία παρείχε στις Πολιτείες έναν νέο άξονα από το Βορρά στο Νότο. Η περιοχή απέκτησε σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά της αμερικανικής εξάπλωσης και της πρωτοπόρας επιχειρηματικότητας: μικρές εφήμερες και απρόβλεπτες εγκαταστάσεις, τροχόσπιτα, εξοχικά καταστήματα, τενεκεδένιες εκκλησίες, δικηγορικά γραφεία, τυπογραφεία, περιπλανώμενοι γιατροί, ατομική ιδιοκτησία, κακές επενδύσεις, κοινή εκμετάλλευση της γης, και, φυσικά, η δουλεία.

Αυτές οι νέες χώρες, όμως, άρχιζαν ταυτόχρονα να περιβάλλονται το μύθο της Ανατολικής Ακτής που στοίχειωσε την ευρωπαϊκή φαντασία, ενσαρκώνοντας όλες τις αμερικανικές ιδέες περί της ανεξαρτησίας της μεθορίου: μοναξιά, πιονέροι, νέες επικράτειες, καινούριες γαίες και καινούριες ευκαιρίες. Οι καθημερινές αλήθειες ήταν πολύ πιο μελαγχολικές, πιο πολύπλοκες και διεφθαρμένες. Ο «πολιτισμός» αντιπάλευε την παρακμή, ο νόμος την παρανομία και οι ασθένειες έκαναν θραύση. Η ηρωική εποχή της μεθορίου έδωσε τη θέση της στην ανάπτυξη και την επέκταση, οι επικράτειες έγιναν πολιτείες και οι μεγάλοι ποταμοί, εμπόλεμες ζώνες. Οταν οι πόλεμοι τελείωσαν, ο post-bellum κόσμος βρήκε μια νέα ενότητα στη βιομηχανοποίηση, την επιχειρηματικότητα, το γρήγορο καπιταλισμό: ήταν η εποχή της ατμομηχανής, του τηλεφώνου και του ηλεκτρικού λαμπτήρα.

Ο Σάμιουελ Κλέμενς-Μαρκ Τουέιν -πιλότος ατμόπλοιου, χρυσοθήρας, δημοσιογράφος, χιουμορίστας- ήταν εκεί για να αρδεύσει τη μεγάλη μετάβαση, ανοίγοντας απλόχερα τη στρόφιγγα της δικής του φωνής: ο χιουμορίστας της καθομιλουμένης, ο συναρπαστικός παραμυθάς με τον ιδιαίτερο βηματισμό και την ασυνήθιστη αφηγηματική ταχύτητα, ο συγγραφέας με τη λοξή ματιά, που έριχνε νέο φως, νέες σκιές και νέα έμφαση στα πράγματα, όχι γράφοντας από την αρχή για το μεγάλο ποτάμι ή για την παιδική ηλικία στο Χάνιμπαλ του Μιζούρι, αλλά για ένα ειρηνικό ταξίδι Αμερικανών τουριστών, που προσπαθούσαν να κατανοήσουν τα πολιτιστικά μνημεία της Ευρώπης.

Ηταν η φωνή και ο τόνος που τον έκαναν τυπικά Αμερικανό και ταυτόχρονα παγκόσμιο συγγραφέα, σχεδόν το ίδιο διάσημο διεθνώς όσο υπήρξε και ο Ντίκενς μια γενιά νωρίτερα. Ο ίδιος είχε απόλυτη επίγνωση της τακτικής του. Ενα από τα περίφημα δοκίμιά του ήταν το «Πώς να διηγηθείτε μια ιστορία». Εδώ, με μεγάλη καθαρότητα, ο Τουέιν ορίζει τη διαφορά μεταξύ του Ευρωπαίου κωμικού συγγραφέα και του εντελώς διαφορετικού Αμερικανού συνεταίρου του, του χιουμορίστα: «Η τέχνη της αφήγησης μιας χιουμοριστικής ιστορίας -όπως καταλαβαίνετε, εννοώ προφορικά, όχι γραπτά- δημιουργήθηκε στην Αμερική και παρέμεινε στην πατρίδα».

Ο Τουέιν, ασφαλώς, ήταν κάτι παραπάνω από χιουμορίστας και η αναθεώρηση, η αποδόμηση και η επαναμνημείωσή του απασχολούν σήμερα όσο ποτέ τα αμερικανικά πανεπιστήμια . Ολοι γνωρίζουμε ότι υπήρχαν δύο Τουέιν: αυτός που συγκατένευε καθησυχαστικά και αυτός που διαφωνούσε, ο κωμικός με λευκό κοστούμι και ο πεσιμιστής, ο συγγραφέας με το αθώο βλέμμα και ο εξερευνητής του βαθύτερου σκότους, ο συντηρητικός και ο μέγας ριζοσπάστης. Και γνωρίζουμε την τεράστια διάδοση του έργου του. Η πρόσφατη δημοσίευση μιας πολύτομης έκδοσης των έργων του από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης μας υπενθυμίζει ότι υπήρξε ένας από τους πιο παραγωγικούς και πολυπράγμονες συγγραφείς του κόσμου.

Ομως η ιδέα της αθωότητας, όπως την αντιλήφθηκε και τη διερεύνησε ο Τουέιν, είχε και την αλήθεια και τη σημασία της. Εκείνος γνώριζε πόσο άξιζε να φωτίζει με τη γλυκιά λάμψη του ενθουσιασμού έναν κόσμο που περιείχε μερικά από τα πιο ενοχλητικά και κρίσιμα συστατικά της αμερικανικής κουλτούρας. Η παιδική ηλικία, το φως και το σκοτάδι της έγιναν το επίκεντρο του Τουέιν, με τις εκδοχές της να ποικίλλουν στα διάφορα στάδια της ζωής του. Ο ποταμός και τα σπίτια των αναμνήσεών του παίρνουν στα βιβλία του ανείπωτα πολλές σημασίες. Το ολοζώντανο ποτάμι των πρώτων βιβλίων του δεν είναι το ίδιο μ' αυτό που συναντάμε στον κόσμο του θλιβερού, άγριου Πάντνχεντ Γουίλσον. Ο λαμπρός παιδικός κόσμος του Τομ Σόγερ δεν είναι ανάλογος με το σκοτεινό σύμπαν του Χοκ Φιν, τόπος της αναρχικής ηθικής αθωότητας, αλλά ταυτόχρονα τόπος δουλείας.

Ο Τουέιν δεν ήταν πραγματικά ο πρώτος μεγάλος συγγραφέας της αμερικανικής μεθορίου -αυτός ήταν ο Φένιμορ Κούπερ. Ο Τουέιν ήταν όμως εκείνος που ολοκληρώνοντας το ταξίδι από τη μεθόριο στην εκβιομηχάνιση, από το δημοσιογραφικό χιούμορ στη σοβαρή αφήγηση, από το γέλιο, στο σκοτάδι και τη σάτιρα, από τη διεθνή φήμη στην οικονομική κατάρρευση και στη συνέχεια στην αντοχή, από τον αναρχικό οπτιμισμό στην ηθική απαισιοδοξία, έδωσε στο παρελθόν πολλές από τις σύγχρονες αποχρώσεις του και στον τόπο του την ξεχωριστή φωνή του.