→ Λογοτεχνία → Πεζογραφία

Η παιγνιώδης -και βαθιά- μελαγχολία του πλοηγού από τον Μισισιπή

Ειρήνη Λεβίδη, εφ. Ελευθεροτυπία, 30/7/2004

MARK TWAIN Τι είναι ο άνθρωπος & άλλα κείμενα ΜΤΦΡ.: ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗ, ΓΙΑΝΝΑ ΚΑΠΗ, ΠΑΥΛΙΝΑ ΠΑΜΠΟΥΔΗ, ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΥΛΑΚΟΥ «PRINTA»/ ΟΙ ΚΛΑΣΙΚΟΙ, ΣΕΛ. 419 ΚΑΙ ΕΠΙΜΕΤΡΟ

«Κάθε άνθρωπος αποτελεί από μόνος του ολόκληρο το ανθρώπινο γένος, με όλες του τις λεπτομέρειες. Εγώ είμαι ολόκληρο το ανθρώπινο γένος, με όλες του τις λεπτομέρειες. Εχω μελετήσει το ανθρώπινο γένος με προσοχή και ενδιαφέρον, μέσα από το άτομό μου. Σε μένα βρίσκω, σε μεγαλύτερη ή μικρότερη αναλογία, κάθε προτέρημα ή ελάττωμα που υπάρχει στο σύνολο του γένους των ανθρώπων».

Μια παιγνιώδης, και απαισιόδοξη για τον καιρό της, ανατομία της ανθρώπινης φύσης, το «Τι είναι ο άνθρωπος» και τα άλλα 19 κείμενα του Μαρκ Τουέιν που περιέχονται στην έκδοση αυτή φωτίζουν, με το δικό του μοναδικό τρόπο, τους ήρωές του και τις πράξεις τους και αποκαλύπτουν τις πηγές του έργου του και του στοχασμού του: την οξυδέρκεια, την άφοβη αναζήτηση της αλήθειας, την τρυφερότητα, την αποκάλυψη των κινήτρων στις συμπεριφορές των ηρώων του, που γίνεται με περισσή λεπτότητα, φιλάνθρωπο σαρκασμό, χιούμορ και χάρη. Το φιλανθρωπισμό του ως αποτέλεσμα της γνώσης της ανθρώπινης φύσης και των ορίων της... Μια γνώση που στηρίζεται στη λεπτομερή παρατήρηση των προσωπικών του παρορμήσεων, κάτω από το πιο διάπλετο φως. Διεισδυτικότητα, ρεαλισμός αλλά και συν-πάθεια με την πρώτη έννοια της λέξης, κατανόηση κι απέραντη ανοχή αλλά και τρυφερότητα για τη φύση του ανθρώπου και τους περιορισμούς της. Και πικρία, κρυμμένη πίσω από τη γενναιότητα των διαπιστώσεων... Παρέα με τον Τομ Σόγερ και τον Χοκ Φιν, «ο κατεργάρης ενήλικας» που εξακολουθεί να βλέπει τον κόσμο με τα μάτια «του εύθυμου σκανταλιάρικου παιδιού», όπως τον χαρακτήρισε ο Τ.Σ. Ελιοτ, ο συγγραφέας σκαλίζει το υπόβαθρο της μελαγχολίας του με την ίδια άφοβη και περιπετειώδη διάθεση που διαθέτουν οι ήρωές του, ακριβώς επειδή είναι πληγωμένοι. Πρόκειται για τις άμυνες και την περιέργεια και τα θάρρη που αναπτύσσουν, συνήθως, τα πρώιμα τραυματισμένα παιδιά.

Το βιβλίο είναι θαυμάσια μεταφρασμένο, και ακολουθείται από ένα πολύ περιεκτικό, γλαφυρό και χρήσιμο βιογραφικό σημείωμα.

«Ενας νέος κι ένας γέρος συζητούσαν. Ο γέρος υποστήριζε πως ο άνθρωπος είναι απλώς μια μηχανή, και τίποτε περισσότερο. Ο νέος όμως διαφώνησε. Του ζήτησε να προχωρήσει σε λεπτομέρειες και να του παρουσιάσει τα επιχειρήματα στα οποία στήριζε την άποψη αυτή».

Ενας διάλογος, λοιπόν, θυμοσοφικός και διδακτικός, πάνω στη φύση του ανθρώπου, τα όρια της ελεύθερης βούλησης ή επιλογής, σε σχέση με τον ντετερμινισμό της γέννησης και του πολιτισμού, και η σχετικότητα της έννοιας της ηθικής απασχολούν εδώ τον Μαρκ Τουέιν, όπως και στα υπόλοιπα δοκίμια / διηγήματα της συλλογής. Τα περισσότερα έχουν τη μορφή του διαλόγου (Η μικρή Μπέσι), του ημερολογίου (Αποσπάσματα από το ημερολόγιο του Αδάμ, Το ημερολόγιο της Εύας) ή της διδακτικής ιστορίας (Η ιστορία του κακού αγοριού που έζησε μια θαυμάσια ζωή, Ο Θάνατος της Τζην) κ.ά.

Ο Μαρκ Τουέιν είναι ουμανιστής, αλλά ένας ουμανιστής με μεταρρυθμιστικό, αν μου επιτρέπεται ο όρος, πνεύμα. Πιστεύει στη διαπαιδαγώγηση, στην κοινωνική αξία της εκπαίδευσης. Στις βελτιωτικές της δυνατότητες. Οχι στην αλλαγή της. Ενας ουμανιστής που δίνει την πρωτοκαθεδρία στο φυσικό και ψυχικό νόμο της αναγκαιότητας και αρνείται να προσδώσει ηθικό υπόβαθρο στην ανθρώπινη φύση. Η ανθρώπινη φύση δεν είναι καλή ή κακή. Είναι αυτή η, συγκεκριμένη κάθε φορά, μηχανή που κατασκευάστηκε μ' αυτό τον ειδικό, κάθε φορά τρόπο (από την κληρονομικότητα, τον πολιτισμό και το περιβάλλον), και της οποίας το κυρίαρχο κίνητρο είναι η αυτοϊκανοποίηση. Οφείλει να ικανοποιήσει το δικό της εσωτερικό Αφέντη, προς προσωπικό του όφελος. Ετσι, τα κίνητρα οποιασδήποτε ανθρώπινης πράξης δεν μπορεί να είναι ποτέ ανιδιοτελή. Είναι ιδιοτελέστατα και υπακούουν τυφλά στην καθοριστική, ψυχική, ανάγκη του Αφέντη, που είναι η αποδοχή του ίδιου του τού εαυτού. Για να ικανοποιήσει την ανάγκη του αυτή, ο άνθρωπος μπορεί να γίνει ιεραπόστολος, ήρωας ή, στην περίπτωση που άλλο είναι το αίτημα του εσωτερικού αφέντη, κοινός κλέφτης και δολοφόνος. Τα πάντα θα εξαρτηθούν από τα υλικά που είναι φτιαγμένος, κι από τις επιδράσεις που θα δεχτεί από τον εξωτερικό παράγοντα...

Ελεγα στην αρχή αυτής της μικρής παρουσίασης ότι τα κείμενα αυτά, για τον καιρό τους, ήταν στην ουσία απαισιόδοξα. Κι ήταν απαισιόδοξα γιατί αντιβαίνουν προς την τότε κυρίαρχη αντίληψη, περί της εγγενούς καλοσύνης του ανθρώπου. Είναι δε πολύ πιθανό και ο ίδιος να εξέφραζε την πικρία του, με διαπιστώσεις που συναντούσαν, εξάλλου, τη μεγάλη παράδοση της αγγλοσαξονικής λογοτεχνίας. Σήμερα, ωστόσο, τα πορίσματα της βιολογίας αλλά, για να πάμε και πιο πίσω, της φροϋδικής θεωρίας των παρορμήσεων αλλά και των θεωριών του Σπινόζα θέτουν το όλο ζήτημα κάτω από μια άλλη οπτική γωνία: την ικανότητα του σημαντικού συγγραφέα να αφουγκράζεται και να θεωρεί τον εαυτό του και την εντιμότητα να εκφράζει ελεύθερα τις σκέψεις του.