→ Λογοτεχνία → Πεζογραφία

Ραντεβού του Βερν με τον 21ο αιώνα

Πέτρος Τατσόπουλος, εφ. Τα Νέα, 3/9/2005

«H Σφίγγα των πάγων» και το «Tαξίδι στο κέντρο της Γης» σε δύο πολύ προσεγμένες εκδόσεις

Πίσω από την επιθυμία μας να διαβάσουν τα παιδιά μας τα βιβλία που διαβάζαμε εμείς στην ηλικία τους, κρύβεται ένας συνδυασμός νοσταλγίας και εγωισμού. Στην περίπτωση όμως του Iουλίου Bερν διακυβεύονται πολλά περισσότερα.

Όπως συνέβη με τον Ρόμπερτ Λούις Στίβενσον και τον Τσαρλς Ντίκενς, έτσι και με τον Ιούλιο Βερν: ο εικοστός αιώνας στάθηκε τρομερά μεροληπτικός και άδικος απέναντί του. Τον κατέταξε βιαστικά βιαστικά στους παιδικούς συγγραφείς και κάτω από αυτήν τη βαριά ταφόπλακα έθαψε σύσσωμο το πολύτομο έργο του. Θα μου πείτε, όσον αφορά τον Βερν, ο εικοστός αιώνας δεν είχε και εντελώς άδικο. Ακόμη και στην εποχή του, το δεύτερο ήμισυ του δεκάτου ενάτου, τα βιβλία του απευθύνονταν κυρίως στους νεαρούς αναγνώστες - εξ ου και συχνά ο αφηγηματικός του τόνος ερωτοτροπούσε με τον διδακτισμό.

Επιπροσθέτως, η εμμονή του με την επιστήμη - πρώτος ο Βερν καθιέρωσε τον όρο «μυθιστόρημα της επιστήμης», από τον οποίον θα ξεπηδήσει αργότερα και η «επιστημονική φαντασία» - ευθύνεται κυρίως για την ευρύτατα διαδεδομένη αίσθηση ότι το έργο του είναι σήμερα ξεπερασμένο ανεπιστρεπτί· μια αίσθηση που δεν συνοδεύει εξίσου επιτακτικά το έργο τού Ντίκενς ή, πόσο μάλλον, του Στίβενσον. Τι να μας πει πλέον ο Βερν; Στα εκατό χρόνια που μεσολάβησαν από τον θάνατό του, είδαμε πολύ πιο εφιαλτικά τέρατα και πολύ πιο ζοφερά σημεία από εκείνα που επινόησε η αστείρευτη ευρηματικότητά του. Μήπως δεν μας συνδέει μαζί του παρά μόνον η ρέμβη για τα μικράτα μας;

Και αυτό μονάχα να ίσχυε, δεν θα έπρεπε να το πάρουμε κατάκαρδα. Γνωρίζω πολλούς που οι αναγνωστικές τους επιλογές υπαγορεύονται αποκλειστικά από τη νοσταλγία τους - έως μίκι μάους ξεφυλλίζουν στα μουλωχτά - δίχως σε τίποτε να υπονομεύουν την πνευματική τους υγεία. Ο Βερν ωστόσο, ο πραγματικός Βερν και όχι το προϊόν των απανωτών παρεξηγήσεων με το οποίο είμαστε εξοικειωμένοι, βρίσκεται εγγύτερα στις ενήλικες ανησυχίες μας παρά στις ανήλικες. Μολονότι ο ίδιος δεν έζησε τη φρίκη των δύο Παγκοσμίων Πολέμων και δεν αντίκρυσε την επιστήμη να ευτελίζεται ως απλή θεραπαινίδα των πολεμοκαπήλων, μολονότι το έργο του συνδέθηκε άρρηκτα - και, ώς έναν βαθμό, άδικα - με τον «αιώνα της προόδου», ρέπει συστηματικά προς τον πεσιμισμό και την απαξίωση του ανθρωπίνου είδους.

H βιβλιογραφία γύρω από τη ζωή του Βερν και τα «Καταπληκτικά ταξίδια» του είναι πλουσιότατη - με πιο πρόσφατη στα καθ' ημάς την άκρως κατατοπιστική μονογραφία του Γιάννη Βασιλειάδη, που κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Αιγόκερως. Εκεί θα συναπαντήσετε έναν Βερν διαφορετικό από τον στερεότυπο, πανάξιο και πανέτοιμο να μετακομίσει - σήμερα κιόλας - από τις παιδικές βιβλιοθήκες σε πιο αξιοπρεπή ράφια. Εάν πάλι δεν θέλετε να προκαλέσετε αναστάτωση στις τρυφερές ψυχές (όχι πως υπάρχουν σπουδαίες πιθανότητες να σηκώσουν το βλέμμα τους από το Game Boy), σκόπιμο είναι να αφήσετε ανέγγιχτες τις παλιές εκδόσεις του Βερν (συνήθως τρισάθλιες διασκευές) και να ρίξετε μια ματιά στο εγχείρημα των Εκδόσεων Ποταμός.

Ο «Ποταμός», υπό τη στιβαρή διεύθυνση της Αναστασίας Λαμπρία, μας έχει συνηθίσει σε εκδόσεις υψηλού αισθητικού επιπέδου, παράταιρου και σχεδόν... κουζουλού σε σύγκριση με τα φαστφουντάδικα ήθη που κυριαρχούν στον εκδοτικό χώρο (με λαμπρές εξαιρέσεις, βεβαίως βεβαίως). Εν προκειμένω ωστόσο εγείρεται το ερώτημα: ποιος λόγος επέβαλε την έκδοση δύο από τα λιγότερο γνωστά έργα του Βερν - καθώς και άλλων δύο, ακόμη λιγότερο γνωστών, που θα κυκλοφορήσουν μέσα στο φθινόπωρο - πέρα από την επίδειξη μιας αυτοκαταστροφικών διαστάσεων εκδοτικής βιρτουοζιτέ;

Αρκεί να πάρετε στα χέρια σας τη «Σφίγγα των Πάγων» και το «Ταξίδι στο κέντρο της Γης», για να νιώσετε όλες τις τύψεις του κόσμου μην τυχόν και τα τσαλακώσετε ή τα λερώσετε. Και επιμένω: συνάδει τόσος σεβασμός για έναν - έστω κατασυκοφαντημένο - παιδικό συγγραφέα; Τα παιδιά δεν είναι σε θέση να εκτιμήσουν την αισθητική αξία των δύο τόμων· και οι γονείς τους, πολύ φοβάμαι, θα μπλοκαριστούν με το δίλημμα να αγοράσουν κάτι πιο «βατό» για τα εικονικόπληκτα βλαστάρια τους ή να αγοράσουν για πάρτη τους έναν «σύγχρονο» συγγραφέα επιστημονικής φαντασίας - τον Νταν Μπράουν, ας πούμε, ήμαρτον Κύριε... Είναι φανερό λοιπόν ότι το εγχείρημα του «Ποταμού» ενέχει μεγάλο ρίσκο, καθώς έρχεται ταυτόχρονα σε ρήξη με δύο ανγνωστικές ηλικίες και δύο αναγνωστικούς συρμούς. Αξίζει, ως εκ τούτου, διπλή την εκτίμησή μας.

Προφητείες και αγυρτείες

Πέρα από την εικαστική τους αξία - την υπέροχη εικονογράφηση του Miles Hyman στη «Σφίγγα των Πάγων» και του Jong Romano στο «Ταξίδι στο κέντρο της Γης» - οι δύο τόμοι προσφέρουν, έστω και ρυτιδιασμένη (αλλά αξιολάτρευτα ρυτιδιασμένη, σαν τη Λορίν Μπακόλ στην τρίτη ηλικία), έντονη απόλαυση με την πλοκή τους. H «Σφίγγα των Πάγων» εκτυλίσσεται στην Ανταρκτική. Αποτελεί, κατά κάποιον τρόπο, συνέχεια και αποτίει φόρο τιμής στην «Αφήγηση του Άρθρουρ Γκόρντον Πιμ από το Ναντάκετ» του Έντγκαρ Άλαν Πόε, που μετέφρασε εξαίσια στα ελληνικά ο Πολύκαρπος Πολυκάρπου πριν από είκοσι έξι χρόνια, στη δυσεύρετη πλέον έκδοση του «Υάκινθου».

Το «Ταξίδι στο κέντρο της Γης», γραμμένο το 1864, τριάντα τρία χρόνια νωρίτερα από τη «Σφίγγα» - ο Βερν, βάσει συμβολαίου με τον τρομερό εκδότη Χετζέλ, παρέδιδε έως και τρία μυθιστορήματα τον χρόνο - αναφέρεται σε μια κατάβαση στα έγκατα της Γης από έναν κρατήρα ηφαιστείου στην Ισλανδία. Χώρια από το μειδίαμα που μας προκαλούν σήμερα τα επιστημονικά «λάθη» του Βερν, ενδιαφέρον έχει να εντοπίσουμε και τα σημεία όπου η διορατικότητά του συμπλήρωνε ευφάνταστα τις γνώσεις του και τον οδηγούσε στα απαράμιλλα συμπεράσματά του - μισές προφητείες, με τα τωρινά μας σταθμά, μισές αγυρτείες. Όσο για τους κανακάρηδές μας, τους καναπεδοδίαιτους, δεν θα τους βλάψει να έρθουν σε επαφή με τους ήρωες του Βερν, ανθρώπους που έπαιρναν τη μοίρα στα χέρια τους και επιχειρούσαν να ανακουφίσουν την ερευνητική τους δίψα. Τότε που ο κόσμος ήταν ακόμη μυστήριο και εσύ, ο αναγνώστης, ο μόνος αρμόδιος για να το ξεδιαλύνεις.