→ Λογοτεχνία → Πεζογραφία

Τ' άμοιρο, το σκοτεινό τρυγόνι

Μ. Θεοδοσοπούλου, εφ. Ελευθεροτυπία, 23/10/2010

Ερωτικός Παπαδιαμάντης, ανθολόγηση: Χριστόφορος Λιοντάκης, εκδόσεις Πατάκη, σ. 473, ευρώ 16,70

Μια συλλογή διηγημάτων δεν ευτύχησε να πιάσει στα χέρια του ο Παπαδιαμάντης, παρότι, για χρόνια, φαίνεται να το επιθυμούσε. Το δηλώνει, μάλιστα, δημοσίως για πρώτη φορά, με την αγγελία που αποστέλλει προς δημοσίευση στις εφημερίδες, με ημερομηνία 1η Αυγούστου 1891, για την προσεχή έκδοση συλλογής δεκαπέντε διηγημάτων, δημοσιευμένων και αδημοσίευτων, με τον τίτλο, «Τα θαλασσινά ειδύλλια». Ποτέ, όμως, δεν διέθετε τα οικονομικά μέσα, ούτε ποτέ στάθηκε καλός στο «να κρούει τας θύρας των μεγάλων». Η αγγελία καταλήγει με τη φράση: «Παρακαλώ τους φιλαναγνώστας να με συνδράμωσιν». Ωστόσο, παρά τη φήμη, την οποία, συν τω χρόνω, απέκτησε κατά την επόμενη εικοσαετία, ούτε οι εκδότες βιβλίων και περιοδικών, με τους οποίους συνεργαζόταν, τον συνέδραμαν, ούτε οι υψηλά ιστάμενοι φίλοι και λοιποί θιασώτες του. Αντ' αυτού, του πρόσφεραν μια πανηγυρική εκδήλωση για την εικοσιπενταετηρίδα του, που και λιγότερο την ποθούσε και μόνον εξ αντανακλάσεως την ευχαριστήθηκε, αν υποθέσουμε ότι την ευχαριστήθηκε.

Η ειρωνεία είναι ότι, έναν χρόνο μετά τον θάνατό του, εκδόθηκαν μαζεμένες δέκα συλλογές διηγημάτων του. Δέκα, σωστά διαβάσατε. Αυτή ήταν η αρχή, πραγματικά πληθωρική, λες και εξαργυρωνόταν απέναντί του κάποια οψιφανής ενοχή. Οπως και να έχει, στη διάρκεια του ενός αιώνα από τον θάνατό του, που οσονούπω συμπληρώνεται, συνέχισαν να εκδίδονται και να επανεκδίδονται ανθολογίες διηγημάτων του, σε άτακτα διαστήματα, παρακολουθώντας τους εορτασμούς των επετείων του. Ολες αυτές οι εκδόσεις καταρτίζονται σύμφωνα με τις αναγνωστικές προτιμήσεις των ανθολόγων. Γεγονός που δηλώνεται και από την απαράλλακτη τιτλοφόρησή τους. Προτάσσεται ο τίτλος του διηγήματος που θεωρείται το σημαντικότερο της συλλογής και ακολουθεί η επωδός «κι άλλα διηγήματα». Οσο για τις θεματικές συλλογές, μέχρι την τελευταία δεκαετία του περασμένου αιώνα, περιορίζονται στο εορταστικό διήγημα, με ποικίλες ανθολογήσεις χριστουγεννιάτικων, πρωτοχρονιάτικων και πασχαλινών διηγημάτων. Εξαίρεση αποτελεί η προαναγγελθείσα από τον ίδιο τον Παπαδιαμάντη συλλογή, «Τα θαλασσινά ειδύλλια», που, τελικά, πρωτοεκδόθηκε παραλλαγμένη 33 χρόνια αργότερα.

Μόλις το 1993 εκδίδεται μια πρώτη θεματική συλλογή που ξεφεύγει από τον κανόνα του εορταστικού διηγήματος. Είναι τα «Διηγήματα της αγάπης», επιλεγμένα από τον ζωγράφο Γιώργο Κόρδη, ο οποίος και τα εικονογραφεί. Ο ίδιος, το επετειακό 2001, εκδίδει τη συλλογή «Γυναίκες της προσμονής και του καημού», αναδεικνύοντας ζωγραφικά, με μοναδικό τρόπο, τις, κατά τον Ζήσιμο Λορεντζάτο, «Ρωμιές» του Παπαδιαμάντη. Εκείνη τη χρονιά, ορισμένοι «πιστοί» του Σκιαθίτη ανθολογούν και πάλι διηγήματά του, σύμφωνα με το προσωπικό τους γούστο. Μεταξύ αυτών, μια ανθολογία διακρίνεται για την πρωτότυπη θεματική της. Ο Στρατής Πασχάλης επιλέγει 19 διηγήματα, που τιτλοφορεί «Σκοτεινά παραμύθια» και τα οποία κινούνται στον χώρο της μαγείας, της δεισιδαιμονίας και του υπερφυσικού. Στη συνέχεια, επανέρχονται συλλογές εορταστικών διηγημάτων και μία αθηναϊκών. Εφέτος, παραμονές του επόμενου επετειακού έτους Παπαδιαμάντη, ένας άλλος ποιητής, ο Χριστόφορος Λιοντάκης, παρουσιάζει μια ανθολογία που προβάλλει το ερωτικό στοιχείο. Βεβαίως, ερωτικά διηγήματα συναντάμε και στις προηγούμενες τρεις ανθολογήσεις μη εορταστικού διηγήματος, σαν μια τάση εκκοσμίκευσης του παπαδιαμαντικού έργου. Μόνο που εκεί βρίσκονται αναμεμιγμένα με άλλα διηγήματα κοινωνικού περιεχομένου.

Από τα συνολικά 169 διηγήματα του Παπαδιαμάντη, ο Λιοντάκης επιλέγει 28. Δεν διατείνεται ότι είναι το σύνολο των ερωτικών διηγημάτων του Σκιαθίτη, αλλά τα κρίνει ικανά και αναγκαία για να μεταδοθεί «η ερωτική αύρα της γραφής του». Για την πλάγια οπτική του ανθολόγου προϊδεάζει το καταληκτικό διήγημα της συλλογής, «Το ιδιόκτητο». Να θυμίσουμε ότι θέμα του εν λόγω διηγήματος είναι ένας αθηναϊκός οίκος ανοχής, με ιδιοκτήτρια μια θεοσεβούμενη παπαδοπούλα. Ουδέν το ερωτικό συμβαίνει στο διήγημα, υπονοούνται μόνο τα συνήθη λαμβάνοντα χώρα σε παρόμοιους οίκους. Το σημαντικό, όμως, είναι ότι ο ανθολόγος προχωρεί ένα βήμα παρακάτω. Όπως δηλώνει και ο τίτλος του βιβλίου, αναφέρεται σ' έναν «ερωτικό Παπαδιαμάντη». Η μετατόπιση από το μυθοπλαστικό περιεχόμενο ενός διηγήματος στον ίδιο τον συγγραφέα γίνεται υιοθετώντας την υπόθεση ότι ο συγγραφέας αυτοβιογραφείται. Δηλαδή, μετά 36 συναπτά έτη, επανακάμπτει ο «αυτοβιογραφούμενος» Παπαδιαμάντης, που εισηγείται η ομότιτλη μελέτη του Παναγιώτη Μουλλά. Αυτή τη φορά, σχεδόν λαθραία, μέσω ορισμένων ψυχαναλυτικών ερμηνειών, που φαίνεται να κερδίζουν έδαφος, ακόμη και όταν λεκτικά, όπως εδώ, καταδικάζονται.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η αλλαγή πρόσληψης του Παπαδιαμάντη από τον ανθολόγο. Γιατί η πρόσφατη ανθολόγηση δεν είναι η πρώτη που καταρτίζει. Υπάρχει μια προηγούμενη προ δεκαπενταετίας, λησμονημένη, όπως φαίνεται, ακόμη και από τον ίδιο. Είχε εκδοθεί στη σειρά «Μικρή κιβωτός» (εκδ. Μπάστας-Πλέσσας), απαρτίζεται από 22 διηγήματα και τιτλοφορείται «Το σκοτεινό τρυγόνι». Θυμίζουμε ότι «σκοτεινό τρυγόνι» αποκαλούσε εαυτόν ο Παπαδιαμάντης σ' ένα ποίημα «προς τη μητέρα του», γραμμένο στο πίσω μέρος επιστολής, που έστειλε στον πατέρα του, από την Αθήνα, στις 18 Απριλίου 1874. Οι δύο ανθολογίες συμπίπτουν σε 11 διηγήματα και σε μέρος της εισαγωγής. Διαφοροποιούνται, όμως, σαφώς ως προς το πνεύμα της σύλληψής τους. Την παλαιότερη εισαγωγή ο Λιοντάκης την ξεκινά σε τόνο εξομολογητικό, αναφερόμενος στις πρώτες παπαδιαμαντικές του αναγνώσεις. Μετά δίνει συνοπτικά τα βιογραφικά του Παπαδιαμάντη, καταδικάζοντας ως προκρούστεια την κριτική υποδοχή που του επιφυλάχτηκε στο πέρασμα του χρόνου. Όχι, πάντως, συλλήβδην την κριτική, όπως στην πρόσφατη εισαγωγή του. Εκεί, το «σκοτεινό» εκλαμβάνεται μάλλον ως το «άμοιρο», κατά τον παπαδιαμαντικό στίχο, «Μάννα μου, εγώμαι τ' άμοιρο, το σκοτεινό τρυγόνι». Ενώ, σύμφωνα και με τον τίτλο της εισαγωγής, εξαίρεται «ο ανθηρός του λόγος». Όσο για τον μονήρη και δυστυχή βίο του Παπαδιαμάντη, καταφεύγει σε μαρτυρίες ανθρώπων που τον γνώρισαν. Αντιθέτως, στην καινούρια εισαγωγή, αφού επαναλαμβάνει τα γενικά, προχωράει στην ψυχογράφησή του, στηριζόμενος σε αποσπάσματα από δύο διηγήματα. Ένα σύντομο από «Τα ρόδιν' ακρογιάλια» και ένα εκτενέστερο από το διήγημα «Η Φαρμακολύτρια». Στο πρώτο, ο Παπαδιαμάντης, κατά τον Λιοντάκη, εξομολογείται τη μοναξιά του και ότι έχει «κρυφή πληγή» ενώ, από τις υποτιθέμενες εξομολογήσεις του στο δεύτερο, τεκμαίρει ότι «κατατρύχεται και βασανίζεται από πάθη». Προς έμφαση, τιτλοφορεί την εισαγωγή «Η κρυφή πληγή», κάνοντας λόγο για ένα «καλά κρυμμένο μυστικό» του Παπαδιαμάντη και γενικώς, για «απόκλισή του» από την ευθεία οδό. Άλλωστε, και τα ερωτικά διηγήματα που επιλέγει τα χωρίζει σε δύο κατηγορίες: σε όσα ο Παπαδιαμάντης υιοθετεί πρωτοπρόσωπη αφήγηση, τα οποία ο ανθολόγος εκλαμβάνει ως προσωπικές ερωτικές ιστορίες του συγγραφέα, και σ' εκείνα που περιγράφει ερωτικές ιστορίες των ηρώων του. Σαφώς ανώτερα θεωρεί τα πρώτα, ανθολογώντας, μεταξύ άλλων, απόσπασμα από «Τα ρόδιν' ακρογιάλια» (διαφορετικό από το επιστρατευόμενο στην ψυχογράφηση) και τα δίδυμα διηγήματα του 1900, «Η Φαρμακολύτρια» και το «Αμαρτίας φάντασμα». Αυτά ακριβώς τα δύο διηγήματα δείχνουν ότι ο ανθολόγος ζητεί να προσδώσει μια σκοτεινή διάσταση στον ερωτισμό του Παπαδιαμάντη. Διαφορετικά, δεν θα εξαιρούσε ένα ερωτικό διήγημα, όπως, λ.χ., το «Αποκριάτικη νυχτιά», όπου ένας φτωχός σπουδαστής, νοικάρης σε αθηναϊκό αστικό σπίτι, είναι ερωτευμένος με την κόρη της οικογένειας. Διήγημα που συμπεριλαμβάνει ο Μουλλάς στα «αυτοβιογραφικά» του Παπαδιαμάντη.

Ανάμεσα, όμως, στις δύο ανθολογίες του Λιοντάκη παρεμβάλλονται δύο εξ Εσπερίας ερχόμενες μελέτες, που πολύ συζητήθηκαν. Του Λάκη Προγκίδη, που ανακηρύσσει μέγα μυθιστοριογράφο τον Παπαδιαμάντη, στηριζόμενος στα «Ρόδιν' ακρογιάλια» και μόνο. Και η ψυχαναλυτική ανάγνωση του Γκι Σονιέ, που βασίστηκε στα δύο δίδυμα διηγήματα, που προαναφέρθηκαν. «Διήγημα-κλειδί» χαρακτηρίζει σε συνέντευξή του ο Λιοντάκης το διήγημα «Η Φαρμακολύτρια», στο οποίο θεμελιώνει ο Σονιέ τον «μύθο» ενός «εωσφορικού δημιουργού».

Συνοψίζοντας, η εκατονταετία από τον θάνατο του Παπαδιαμάντη εκκινεί με το εορταστικό διήγημα και κλείνει με το ερωτικό, ενώ ο Σκιαθίτης μεταμορφώνεται από «κοσμοκαλόγερος» σε σκοτεινά «ερωτικός». Τέλος, όσον αφορά τα κείμενα της πρόσφατης ανθολογίας, δεν αναφέρεται από ποια Άπαντα Παπαδιαμάντη αναπαράγονται. Όχι, πάντως, από εκείνα των εκδόσεων Δόμος, στα οποία είχε στηριχτεί η προηγούμενη ανθολογία Λιοντάκη. Ενώ το γλωσσάρι που υπογράφει ο ίδιος ο ανθολόγος, φαίνεται να ακολουθεί το παπαδιαμαντικό γλωσσάρι, που έχει καταρτίσει ο Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος στα Άπαντα του Δόμου, εμπλουτισμένο για τις ανάγκες ενός σημερινού αναγνωστικού κοινού με λέξεις της καθαρεύουσας.