→ Λογοτεχνία → Πεζογραφία

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης: Σχόλια στα νέα Άπαντα

Μ. Θεοδοσοπούλου, http://www.epohi.gr, 28/11/2011

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Άπαντα», Φιλολογική επιμέλεια: Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, κδ. «ΤΟ ΒΗΜΑ βιβλιοθήκη»

Εφέτος το καλοκαίρι, συγκεκριμένα κάθε Παρασκευή, από τις 22 Μαΐου μέχρι τις 27 Αυγούστου, κυκλοφορούσε και από ένας τόμος των «Απάντων» Παπαδιαμάντη. Πρόκειται για μια δεκαπεντάτομη έκδοση της εφημερίδας «Το Βήμα». Εντάσσεται στις εκδόσεις βιβλίων-προσφορών της εφημερίδας, με τον γενικό τίτλο «Βιβλιοθήκη». Η έκδοση έγινε με αφορμή το εφετινό «Έτος Παπαδιαμάντη». Ως γνωστόν, τα τελευταία χρόνια, οι προσφορές έχουν αποδειχθεί μεγάλο κεφάλαιο για τις εφημερίδες, στο βαθμό να τείνουν να τις υποκαταστήσουν. Όλο και συχνότερα, η επιλογή μιας εφημερίδας από τον αναγνώστη δεν γίνεται με  κριτήριο  αυτήν καθ’ εαυτήν την εφημερίδα αλλά τις προσφορές της. Τα βιβλία-προσφορές, είτε συνοδεύουν μαζί με πρόσθετα ένθετα, CD και DVD το πλήρες, διπλάσιας τιμής, κυριακάτικο φύλλο, είτε πωλούνται στα περίπτερα, άλλοτε με κουπόνια, που προσφέρει η εφημερίδα, συν πρόσθετο αντίτιμο κι άλλοτε ανεξάρτητα. Αυτά τα τελευταία παίρνουν τη θέση τους δίπλα στις εβδομαδιαίες εφημερίδες και επιστρέφονται στο πρακτορείο μαζί με αυτές στο τέλος της εβδομάδας. Τα δικαιώματα επανέκδοσης, που εξασφαλίζουν οι εφημερίδες από τους εκδοτικούς οίκους, δεν επιτρέπουν, στη συνέχεια, τη διάθεσή τους και στα βιβλιοπωλεία.

Κατά κανόνα, στα βιβλία-προσφορές, το μερίδιο της ελληνικής λογοτεχνίας είναι μικρό, καθώς το ενδιαφέρον ελκύουν οι ταξιδιωτικοί οδηγοί, τα βιβλία Τέχνης και από τη λογοτεχνία, η αφρόκρεμα της ξενόγλωσσης. Ακόμη μικρότερο είναι το κομμάτι της παλαιότερης ελληνικής πεζογραφίας, καθώς προτιμώνται, αναλογικά, οι πολυδιαβασμένοι του μεσοπολέμου. Κατ’ εξαίρεση, προ διετίας, άνοιξη 2009, η εφημερίδα «Το Βήμα» είχε ξεκινήσει τη «Βιβλιοθήκη Νεοελληνικής Γραμματείας», με παλαιότερους πεζογράφους. Η σειρά είχε διαφημιστεί ότι θα διαρκούσε ολόκληρο το καλοκαίρι και οι τόμοι θα κυκλοφορούσαν σε καθημερινή βάση ως προσφορά, που θα συνόδευε το καθημερινό, τότε ακόμη, φύλλο της εφημερίδας. Τελικά, η σειρά διακόπηκε στα μέσα Ιουλίου, φθάνοντας στον 56ο τόμο. Ο εκδοτικός οίκος, από τον οποίον είχαν αγοραστεί τα δικαιώματα, ήταν οι εκδόσεις «Πελεκάνος», όπου η συγκεκριμένη σειρά, με τίτλο «Νεοελληνική Γραμματεία», φθάνει τους 172 τόμους. Σε εκείνη τη σειρά, μεταξύ των βιβλίων “της πεζογραφικής μας παράδοσης”, υπάρχουν και οκτώ τόμοι του Παπαδιαμάντη. Στους 56 τόμους, που επανεκδόθηκαν ως προσφορά από το «Βήμα», συμπεριλήφθηκαν οι έξι.

Η εφετινή προσφορά της εφημερίδας δεν επιδέχεται σύγκριση με την προπέρσινη. Τώρα πρόκειται για επανέκδοση ολόκληρου του παπαδιαμαντικού έργου. Και μάλιστα, όχι από μια οποιαδήποτε μητρική έκδοση, αλλά από την πεντάτομη των «Απάντων» του εκδοτικού οίκου «Δόμος», που θεωρείται ως η πιο έγκριτη. Αναμφιβόλως, αποτελεί μια από τις καλύτερες σειρές βιβλίων–προσφορών. Σωστό διαμάντι ανάμεσα στα βιβλία περιπτέρου, που θα άξιζε διαφορετική μοίρα από εκείνη της διάθεσης των τόμων μόνο για μια εβδομάδα. Η σειρά, πάντως, έτυχε εξαιρετικής προβολής. Ήδη, από το δισέλιδο σαλόνι, που αφιέρωσε η εφημερίδα στο φύλλο της 15ης Μαΐου, προαναγγελλόταν ως η αναμενόμενη “χρηστική έκδοση” των «Απάντων». Και έτσι συνέχισε να διαφημίζεται ολόκληρο το καλοκαίρι. Παρενθετικά, να σημειώσουμε, ότι μονίμως στη διαφημιστική καμπάνια χρησιμοποιείτο το ένα από τα δυο χαρακτικά πορτραίτα (ξυλογραφίες) του Παπαδιαμάντη, που φιλοτέχνησε ο χαράκτης Α. Τάσσος, χωρίς ούτε μια φορά να αναφερθεί το όνομά του.  

Βεβαίως, οι διαφημιστικές καταχωρήσεις λειτουργούν πάντοτε δια της μεγαληγορίας. Στη συγκεκριμένη, ωστόσο, περίπτωση, ο χαρακτηρισμός του έργου ως “χρηστική έκδοση”, την οποία ονειρεύονταν, εδώ και χρόνια, ο εκδότης και ο επιμελητής της μητρικής έκδοσης, επικυρώθηκε από τους ίδιους, κατά την επίσημη παρουσίαση του έργου, που διοργάνωσε, την 6η Ιουνίου, ο νέος εκδότης στο Μέγαρο Μουσικής. Και προσεπικυρώθηκε, τέσσερις μήνες αργότερα, με την τελική αποτίμηση της έκδοσης από τον επιμελητή της σε σχετικό κείμενο στο «Βήμα» (9/10). Για την ακρίβεια, όχι μόνο την ονειρεύονταν, αλλά και την είχαν εντάξει στο εκδοτικό πρόγραμμα του «Δόμου», όπως αναφέρεται στο «Απάνθισμα Διηγημάτων», που είχαν εκδώσει το 2001. Με βάση αυτά, ανακύπτει το ερώτημα, κατά πόσο πρόκειται πράγματι για τη “χρηστική έκδοση” της πλέον έγκριτης έκδοσης των «Απάντων» Παπαδιαμάντη. Δεδομένου ότι για μια έκδοση υψηλών απαιτήσεων, όπως οι χρηστικές εκδόσεις κλασικών έργων, δεν αρκούν οι προθέσεις. Μια παρόμοια έκδοση υπόκειται σε ορισμένες προδιαγραφές, οι οποίες απαιτούν, πρώτα απ’ όλα, ικανό χρόνο από τον σχεδιασμό τους μέχρι την περαίωσή τους. Η έκδοση, όπως γράφτηκε, έγινε εν μια νυκτί. Πιο συγκεκριμένα· μήνα Μάρτιο έκανε την πρόταση ο νέος εκδότης στον παλαιό. Από τη στιγμή που συμφωνήθηκε, το σύνολο του έργου σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε εντός δύο-τριών μηνών. Ενίοτε, όμως, ένας πολυδύναμος μηχανισμός κάνει θαύματα. Ας δούμε, λοιπόν, με μεγαλύτερη προσοχή τη συγκεκριμένη έκδοση. Έτσι κι αλλιώς, το Έτος Παπαδιαμάντη, τουλάχιστον προσώρας, δεν έχει ευτυχήσει σε έντυπες εκδόσεις.

Κατ’ αρχάς, ως προς τον σχεδιασμό της σειράς, δεν υιοθετήθηκε  το μικρό σχήμα βιβλίου τσέπης, με μαλακό εξώφυλλο, όπως εκείνο της προπέρσινης προσφοράς της «Βιβλιοθήκης Νεοελληνικής Γραμματείας». Η σειρά των «Απάντων» είναι σχήματος λίγο μεγαλύτερου του καθιερωμένου από τους εκδοτικούς οίκους για βιβλία πεζογραφίας. Οι τόμοι είναι χαρτόδετοι, αλλά με σκληρό εξώφυλλο, στο οποίο οι εκδότες καταφεύγουν συνήθως για να δημιουργήσουν εντύπωση πολυτελούς έκδοσης. Όπως συνηθίζεται σε παρόμοιες εκδόσεις, το εξώφυλλο φέρει καλαίσθητη κουβερτούρα. Σύμφωνα με το προτασσόμενο σε όλους τους τόμους Σημείωμα για την Έκδοση, το κείμενο λαμβάνεται ως έχει από τη μητρική έκδοση, με ορισμένες διορθώσεις γραφών, που είχαν εισαχθεί στο «Απάνθισμα Διηγημάτων». Επίσης, παραλείπεται η στιχαρίθμηση, οπότε τυχόν λάθη περιορίζονται στην αναδιάταξη των αράδων. Και βεβαίως, μπορούν να παρεισφρήσουν στις καινούριες σελίδες περιεχομένων, που απαιτήθηκαν. Σε αυτές υπάρχουν μικρές αλλαγές των τίτλων: σε έξι περιπτώσεις, τα πρώτα γράμματα των λέξεων μεταπίπτουν από κεφαλαία σε μικρά ή και αντιστρόφως, το «Φώτα Ολόφωτα» αποκτά ενώτιο, το «Πάσχα Ρωμέικο» διαλυτικά, «Η Καλλικατζούνα» χάνει το ένα λάμδα, «Το Ιδιόκτητο» αποκτά ανωφερή, «Στο Χριστό στο Κάστρο» προστίθεται κόμμα. Δυο από τις αλλαγές έχουν υιοθετηθεί και στο «Απάνθισμα Διηγημάτων». Αν πρόκειται, λοιπόν, για ηθελημένες αλλαγές, δεδομένου ότι όλες, πλην μιας, διατηρούνται στον πίνακα περιεχομένων του τελευταίου τόμου, θα αναμενόταν αιτιολόγηση.

Επίσης, χάριν ευχρηστίας, το κείμενο απογυμνώνεται από τον φιλολογικό σχολιασμό της μητρικής έκδοσης, τουτέστιν παραλείπονται το κριτικό υπόμνημα, το υπόμνημα πηγών, οι πίνακες προσώπων και τοπωνυμίων και τα βιβλιογραφικά. Διασώζεται ο γενικός πίνακας περιεχομένων, στον οποίο έχει προστεθεί πίνακας λοιπών κειμένων εκτός διηγημάτων και μυθιστορημάτων. Είναι ο κανόνας σε παρόμοιους πίνακες να παρεισφρύουν πηδήματα κατά την αλφαβητική παράθεση. Με δεδομένη τη στενότητα χρόνου, τέσσερις αβλεψίες στην παράθεση και τη σελιδαρίθμηση είναι κατόρθωμα.

Η μοναδική σωζόμενη πληροφορία σχετικά με παλαιότερες δημοσιεύσεις ενός κειμένου είναι το έτος πρώτης δημοσίευσης στο τέλος κάθε πεζού. Δεδομένου ότι αυτό, ως συνοδευτικό των πεζών, λαμβάνεται ως έχει από τη μητρική έκδοση, δεν υπάρχει περιθώριο λάθους. Έτσι, όμως, μπορεί να επαναληφθούν τυχόν υπάρχουσες αβλεψίες. Παράδειγμα, το διήγημα «Ο Αντίκτυπος του νου» δημοσιεύεται και πάλι με χρονολογία πρώτης δημοσίευσης το 1912. Ωστόσο, στον πρόλογο του επόμενου τόμου, το λάθος διορθώνεται σιωπηρά. Εκεί προσδιορίζεται ότι η πρώτη δημοσίευση αυτού του ημιτελούς διηγήματος έγινε σε δυο τμήματα, το 1910 και το 1929.

Όπως και στη μητρική έκδοση, το κυρίως σώμα κάθε τόμου συμπληρώνεται με γλωσσάρι, το οποίο, σε σύγκριση με το αρχικό, είναι συνεπτυγμένο. Ενώ, σε μια έκδοση, που απευθύνεται στο πλατύ αναγνωστικό κοινό, θα αναμενόταν να συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Ο περιορισμός δεν αφορά το πλήθος των λέξεων όσο τις επεξηγήσεις και τις βιβλιογραφικές παραπομπές. Αυτές, ωστόσο, δεν έχουν μόνο φιλολογικό ενδιαφέρον, καθώς, σε ορισμένες περιπτώσεις, είναι αναγκαία η διάκριση της ιδιωματικής χρήσης από την κανονική και επίσης, του σκιαθίτικου ιδιόλεκτου από εκείνο του Παπαδιαμάντη. Ένα πρόχειρο παράδειγμα είναι η ερμηνεία του αδιαφόρετος ως μακαρίτης, που, χωρίς επεξήγηση, ενδέχεται να προκαλέσει σύγχυση σε ένα νεότερο αναγνώστη.  Όσο για το γενικό γλωσσάρι της μητρικής έκδοσης, φαίνεται ότι θεωρήθηκε φιλολογικός φόρτος.

Ένα βασικό χαρακτηριστικό μιας παρόμοιας έκδοσης, όταν, βεβαίως,  πρόκειται για ένα κλασικό έργο, όπου μια χρηστική έκδοση πρέπει να μένει πιστή στο πρωτότυπο, είναι η παράταξη των κειμένων. Στα «Άπαντα» Παπαδιαμάντη της έκδοσης του «Δόμου» ακολουθείται η χρονολογία πρώτης δημοσίευσης. Δυστυχώς, η νέα σειρά ενέδωσε στις συνήθεις εμπορικές σκοπιμότητες. Ως γνωστόν, στις σειρές των βιβλίων-προσφορών δίνεται ιδιαίτερο βάρος στην επιλογή των πρώτων τόμων, δεδομένου ότι αυτοί λειτουργούν ως κράχτης της διαφημιστικής καμπάνιας. Όπως, λοιπόν, μια σειρά βιβλίων Τέχνης προβάλλει ως δέλεαρ τον Μιχαήλ Άγγελο, έτσι και μια σειρά της “πεζογραφικής μας παράδοσης”, είτε πρόκειται για μία, όπως η προπέρσινη, χωρίς ιδιαίτερες τυποτεχνικές αξιώσεις, είτε για την εφετινή, υψηλών προδιαγραφών, το δέλεαρ είναι η «Φόνισσα». Σε αυτήν, προς συμπλήρωση των σελίδων του πρώτου τόμου, προστέθηκε το «Χρήστος Μηλιόνης». Η διατάραξη, όμως, της μητρικής παράταξης επεκτάθηκε και στους δυο επόμενους τόμους. Στο δεύτερο τόμο, προτιμήθηκε το πεζό, στο οποίο, προ δεκαετίας, είχε στηριχθεί η “ευρωπαϊκή αναβάπτισή” του Παπαδιαμάντη, «Τα Ρόδιν’ ακρογιάλια», συμπληρωμένο με το «Βαρδιάνος στα σπόρκα». Ενώ, για τον τρίτο, επιλέχθηκε το μυθιστόρημα «Οι Έμποροι των Εθνών», καθώς θεωρήθηκε γνωστότερο του χρονολογικά πρώτου, «Η Μετανάστις». Κατά τα άλλα, από τον τέταρτο τόμο και εφεξής ακολουθείται η σειρά των τεσσάρων πρώτων τόμων της μητρικής έκδοσης, χωρίς, ωστόσο, κάποια υποσημείωση για τη θέση που είχαν στην αρχική παράταξη τα πέντε πεζά που προτάχθηκαν. Εκτεταμένη αναδιάταξη έγινε στα ποιητικά και στα μη λογοτεχνικά κείμενα του πέμπτου τόμου.

Ένα από τα desiderata, που λένε οι φιλόλογοι, μιας αναθεωρημένης ή μιας χρηστικής έκδοσης των «Απάντων» Παπαδιαμάντη είναι να ληφθούν υπόψη τα νέα στοιχεία, που προέκυψαν στο μακρύ διάστημα μιας εικοσαετίας. Όσο αφορά το κυρίως έργο, η συγκομιδή είναι φτωχή. Προστίθεται ένα διήγημα, «Το Γιαλόξυλο», που εντοπίστηκε πρόπερσι από τον Βασίλειο Τωμαδάκη, και γίνονται αλλαγές σε δυο διηγήματα από τα δημοσιευθέντα μετά το θάνατο του Παπαδιαμάντη. Στο ημιτελές «Ο Αντίκτυπος του νου» και στο ολοκληρωμένο αλλά άτιτλο, που δημοσιευόταν με τον “θετό” τίτλο «Ο Καλούμπας» και εδώ αποκτά τον πλαγίως τεκμηριωμένο τίτλο, «Το Θεοπόντι».

Οι περισσότερες αλλαγές αφορούν τα μη λογοτεχνικά κείμενα του Παπαδιαμάντη και αναφέρονται αναλυτικά σε Σημείωμα για τους τόμους 14 και 15, δημοσιευμένο στον 14ο τόμο. Ως νόθα αφαιρούνται έξι ανυπόγραφα δημοσιεύματα στην εφημερίδα «Εφημερίς», δυο στην εφημερίδα «Ακρόπολις», το ένα ανυπόγραφο και το άλλο και με την υπογραφή Πμ., και ένα στην εφημερίδα «Ακρόπολις Εσπερινή» με την υπογραφή Πδμ. Αντ’ αυτών, προστίθενται πέντε νέα ευρήματα, γνήσια κατά τους ερευνητές, παρόλο που τα δυο από αυτά φέρουν υπογραφή Α.Π.. Στην περίπτωση που η πατρότητα συνάγεται μόνο από την υπογραφή,  η τεκμηρίωση δεν είναι επαρκής, δεδομένου ότι μπορεί να ανήκει σε άλλο συνεργάτη με τα ίδια αρχικά. Όπως και να έχει, σε μια από τις παραπομπές για τα αποδεικτικά στοιχεία, ο δαίμων του τυπογραφείου αλλοίωσε τον αριθμό τεύχους από 1799 σε 1709.

Και επανερχόμαστε στην αναδιάταξη του πέμπτου τόμου της μητρικής έκδοσης, ο οποίος αποτελείται από εννέα ενότητες. Οι τρεις πρώτες, Ποιήματα, Υμνογραφήματα και Σατιρικά, εντάχθηκαν στον 14ο τόμο, που τιτλοφορείται  «Ποιητικά και άλλα κείμενα». Μόνο που ταξινομήθηκαν σε δυο ενότητες, όπου τα Σατιρικά ενσωματώθηκαν στα Υμνογραφήματα, με κριτήριο το ομότροπο της γραφής, παραβλέποντας τη θεματική ανομοιότητα. Η τέταρτη  ενότητα με τα Θρησκευτικά Άρθρα (28, μείον έξι νόθα συν τρία νέα) αποτέλεσε τον κυρίως κορμό του τελευταίου τόμου. Ενώ, οι υπόλοιπες πέντε ενότητες, Διορθωτικά (3), Μουσικολογικά (4), Φιλολογικά (15, μείον δυο νόθα), Διάφορα (12) και Νεκρολογίες (9, μείον ένα νόθο), διαμοιράστηκαν στους δυο τόμους, με στόχο να συγκεντρωθούν στον τελευταίο τόμο άπαντα τα θρησκευτικού περιεχομένου κείμενα. Έτσι, για τον 14ο τόμο, απέμειναν: ένα από τα Διορθωτικά, δυο από τα Μουσικολογικά, όλα τα Φιλολογικά πλην του «Η Έννοια του Θεού και ο υλισμός», όλα τα Διάφορα πλην μια σύντομης επιστολής και παραδόξως, ολόκληρη η ενότητα Νεκρολογίες, παρότι δυο αναφέρονται σε πρόσωπα της Εκκλησίας. Άστοχη δείχνει και η ταξινόμηση αυτών των κειμένων. Αντί του αρχικού ειδολογικού κριτηρίου, προτιμήθηκε εκείνο της έκτασης κάθε κειμένου, με αποτέλεσμα τα κείμενα να κατανεμηθούν σε δυο ενότητες: Εκτεταμένα Πεζά και Διάφορα Μικρά Κείμενα. Αυτή η κατάταξη δημιουργεί απίθανες γειτνιάσεις, όπως εκείνη της ευτράπελης “Γνώμης δια τον Σούρην” με τη νεκρολογία για τον Παπα-Αδαμάντιο, Οικονόμο.     

Η σημαντικότερη καινοτομία των νέων «Απάντων»  είναι η προσθήκη Προλογικού Σημειώματος σε κάθε τόμο και στο τέλος, Επίμετρου για το συνολικό έργο. Δεν γνωρίζουμε άλλη έκδοση Απάντων με προλόγους διαφορετικών προσώπων σε κάθε τόμο. Συνήθως προβλέπεται πρόλογος και επίμετρο του όλου έργου.  Εννοούμε έκδοση Απάντων από κανονικό εκδοτικό οίκο, γιατί, στα βιβλία-προσφορές, όλα παίζουν.  Θα επανέλθουμε ...