→ Λογοτεχνία → Πεζογραφία

Ο «κόκκινος» αριστοκράτης

Δημήτρης Κόκορης, εφ. Το Βήμα, 6/8/2006

Βίος και πολιτεία ενός σημαντικού εκπροσώπου της κοινωνικής πεζογραφίας των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα

H βιογραφία κάθε σημαντικού δημιουργού πρέπει να σκιαγραφεί την πνευματική του εξέλιξη, αλλά και τον ιδιωτικό του βίο, όχι μόνο για να ικανοποιήσει τη θεμιτή ως έναν βαθμό περιέργεια των αναγνωστών, αλλά και για να φωτίσει πληρέστερα τις πτυχές του έργου του. Κατά τούτο είναι ευπρόσδεκτη η προσπάθεια των εκδόσεων «Ηλέκτρα» και των συγγραφέων-συνεργατών για βιογράφηση γνωστών λογοτεχνών μας, παρ' όλο που δύο μικρές ενστάσεις θα μπορούσαν να διατυπωθούν: οι βιογραφούμενοι δεν υπήρξαν άγιοι ούτε η βιογράφησή τους λειτουργεί σαν συναξάρι ώστε η σειρά να τιτλοφορηθεί «Βίοι Αγίων», ενώ δεν είναι ακριβές να χαρακτηριστούν (τουλάχιστον ορισμένοι, όπως ο K. Θεοτόκης, ο Στρ. Δούκας, η Μελισσάνθη, ο Γ. Ιωάννου κ.ά.) «"καταραμένοι" των γραμμάτων και των τεχνών», όπως σημειώνεται στο οπισθόφυλλο κάθε βιβλίου της σειράς.

H πνευματική συνεισφορά του Κωνσταντίνου Θεοτόκη (1872-1923) είναι πολύπλευρη (ποιητής, μεταφραστής, μελετητής και πεζογράφος) και στην πρώτη γραμμή της τοποθετούνται τα τέσσερα σπουδαία του αφηγήματα (H τιμή και το χρήμα - 1912, Κατάδικος - 1919, H ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα - 1920, Οι σκλάβοι στα δεσμά τους - 1922), που τον καθιστούν χαρακτηριστικό και μείζονα εκπρόσωπο της κοινωνικής πεζογραφίας των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα. Τα έργα του είχαν αξιόλογη αναγνωστική απήχηση, ερέθισαν το ενδιαφέρον της φιλολογικής έρευνας και κριτικής, ενώ επηρέασαν και ομοτέχνους του ή και δημιουργούς του κινηματογράφου και της τηλεόρασης: η ταινία της Τώνιας Μαρκετάκη (H τιμή της αγάπης -1983) και οι τηλεοπτικές μεταφορές πεζογραφημάτων του επανατοποθέτησαν με άλλους όρους τη σχέση του έργου του με το κοινό, ενώ η λογοτεχνική μορφή του νεαρού σοσιαλιστή, του οποίου τα όνειρα συντρίβονται από ιδεολογικές και κοινωνικές συμπληγάδες (Αλκης Σωζόμενος από το Οι σκλάβοι στα δεσμά τους), έχει αξιοποιηθεί από σημαντικούς πεζογράφους μας, από τον Κοσμά Πολίτη (Γυρί - 1944) και τον Στρατή Τσίρκα (Ακυβέρνητες Πολιτείες - 1960-1965) ως τη Μάρω Δούκα (Αρχαία σκουριά - 1979) και άλλους (R. Beaton, Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία, εκδόσεις Νεφέλη 1996).

H βιογραφική δοκιμή

Ο Φίλιππος Φιλίππου βιογραφεί τον Θεοτόκη με ευαισθησία και κατανόηση, χωρίς ωστόσο να παρασιωπά τα σφάλματα, τις ανεπάρκειες και τις ανακολουθίες του. Αναδιφά τις υπάρχουσες πηγές για τον πολυκύμαντο και εν πολλοίς δυστυχισμένο βίο του, αξιοποιεί τα στοιχεία και συμπληρώνει τα κενά με λογικές εικασίες, δηλώνοντας ότι το πράττει, με αποτέλεσμα να κερδίζει το κείμενο σε ειλικρίνεια και αμεσότητα, που εμπλουτίζουν την υφολογική σαφήνεια. Ο Φιλίππου περαιώνει τη βιογραφία του Θεοτόκη χωρίς λογοτεχνική πόζα και χωρίς το άγχος να κερδίσει ο ίδιος ως συγγραφέας τις εντυπώσεις, γι' αυτό και εισφέρει ένα ενδιαφέρον κείμενο, που επιβάλλεται με την απλότητά του. Σκιαγραφείται η πορεία του Θεοτόκη από την αριστοκρατική θέση και τον εθνικισμό προς τον σοσιαλισμό και τα μαρξιστικά ιδεώδη, από τα οποία τελικώς αποστασιοποιήθηκε, για να απολήξει βενιζελικός, θιασώτης του αστικού φιλελευθερισμού. Προσεγγίζεται η πορεία των διαπροσωπικών του σχέσεων με γνωστούς λογοτέχνες, σαν τον Λορέντζο Μαβίλη και τη Γαλάτεια Καζαντζάκη. Αξιολογείται ως μεγάλο λάθος του (το συναισθάνθηκε αμέσως και παραιτήθηκε) ο διορισμός του στην υπηρεσία λογοκρισίας (1918). Κυριότατα, υπογραμμίζεται ο κεντρικός ρόλος που έπαιξε ο έρωτας στη ζωή του, τόσο ως πλήρωση και βίωμα όσο και ως ανεκπλήρωτο πάθος. Φωτίζεται, κυρίως, μέσα από τις φάσεις της ζωής του η πολυσύνθετη προσωπικότητά του, η οποία αντανακλάται και στο έργο του: ο σοσιαλιστικής προέλευσης ανθρωπισμός των κειμένων του, αλλά και της ζωής του, κουβαλάει και τη νατουραλιστική πίστη της κυριαρχίας των ενστίκτων και των εσώτερων ορμών, αλλά και το ρομαντικό μοτίβο του αδιέξοδου έρωτα, που από βαθιά ψυχική πληγή μετατρέπεται σε βαριά σωματική αρρώστια και οδηγεί αναπότρεπτα στον θάνατο.