Κωνσταντίνος Θεοτόκης, Η Τιμή και το Χρήμα

Στοιχεία που αφορούν στο συγγραφέα, λογοτεχνικό περιβάλλον και λοιπά γραμματολογικά στοιχεία:

1. Ο Κ. Θεοτόκης θεωρείται ο βασικός εκπρόσωπος του κοινωνικού μυθιστορήματος στην Ελλάδα . Για ποιους λόγους θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε “κοινωνικό” αυτό το έργο του Θεοτόκη;
2. Να σχολιάσετε το θέμα της κοινωνικής αδικίας και της άνισης κατανομής του πλούτου, όπως περιγράφεται στο κείμενο.
3. Πώς προβάλλεται η σοσιαλιστική ιδεολογία του συγγραφέα μέσα από την αφήγηση; [Η εβδομαδιαία εφημερίδα Εργάνης που εκδίδεται από τις αρχές του 1912 και την αρχισυνταξία της χρεώνεται για ένα δίμηνο ο Κεφαλλονίτης σοσιαλιστής Ν. Μαζαράκης, έγραψε ότι ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης ανήκει στους λιγοστούς εκπροσώπους της σοσιαλιστικής ιδέας που μπορούν να αποτινάξουν την πλουτοκρατική ακρόπολη.]
4. Για ποιους λόγους κατακρίνει ο Κ. Θεοτόκης το πολιτικό σύστημα της εποχής του; Ποια είναι τα σημαντικότερα προβλήματα τα οποία αναφέρονται στο πεζογράφημα;
5. Να περιγράψετε την κοινωνία της Κέρκυρας των αρχών του αιώνα με στοιχεία του κειμένου.
6. Ποια στοιχεία του κειμένου θα μπορούσαν να χαρακτηρίσουν την τεχνοτροπία του Θεοτόκη νατουραλιστική ρεαλιστική; [Κατά τα τέλη του 19ου αιώνα ο ευρωπαϊκός ρεαλισμός είχε φθάσει στην κορύφωση και την εξάντληση των δυνατοτήτων του. Ο νατουραλισμός, ακραία έκφανσή του, εισβάλλει με τις ανατρεπτικές του θεωρίες και οι νατουραλιστές συγγραφείς ρίχνουν το βάρος τους στην απεικόνιση της ζωής των φτωχών εργατικών τάξεων]

Δομή του κειμένου, επαλήθευση ή διάψευση μιας κρίσης με βάση το κείμενο, εκφραστικά μέσα και τρόποι του κειμένου (υφολογική διερεύνηση, αφηγημαικές λειτουργίες, επιλογές του δημιουργού σε διάφορα επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης):

1. Ποια είναι η σχέση του τίτλου με το περιεχόμενο της αφήγησης;
2. Χαρακτηριστικό της αφήγησης είναι οι συχνές αναδρομές. Μπορείτε να δώσετε δείγματα αυτής της τεχνικής του συγγραφέα;
3. Ποιος είναι ο ρόλος των διαλογικών μερών του κειμένου;
4. Το ύφος του Θεοτόκη θεωρείται απλό. Να βρείτε χαρακτηριστικά χωρία που το αναδεικνύουν.
5. Η ρεαλιστική απεικόνιση της πραγματικότητας αποτελεί ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της αφηγηματικής τεχνικής του Θεοτόκη. Ποια είναι κατά τη γνώμη σας τα στοιχεία εκείνα που την προσδιορίζουν;
6. Τι προσέφερε κατά τη γνώμη σας στο κείμενο η ανάμικτη γλώσσα που χρησιμοποίησε ο Θεοτόκης στα διαλογικά μέρη του μυθιστορήματος; [Η γλώσσα του Θεοτόκη είναι νεοελληνική ανάμικτη με τύπους κερκυραϊκού ιδιώματος]
7. Το έργο αυτό του Θεοτόκη, εκτός από κοινωνικό, μπορεί να χαρακτηριστεί και ψυχογραφικό. Να σχολιάσετε την ψυχογραφική ικανότητα του συγγραφέα και να περιγράψετε τη Ρήνη με βάση τα στοιχεία που δίνει γι’ αυτήν το κείμενο.

Σχολιασμός ή σύντομη ανάπτυξη χωρίων του κειμένου:

1. Σύμφωνα με μια άποψη η επωδός “Ανάθεμά τα τα τάλαρα!” “δυναμώνει την αίσθηση της πίκρας και της αδικίας” . Να σχολιάσετε την άποψη αυτή με βάση το κείμενο.
2. Πιστεύετε ότι οι ήρωες του Θεοτόκη είναι τα μοιραία, ανεύθυνα θύματα ενός κοινωνικού συστήματος που βασίζεται στην αδικία;
3. Ποια δύναμη έχει το χρήμα στο εξεταζόμενο κείμενο; Πώς επηρεάζει τη σχέση του Αντρέα και της Ρήνης; [Η άτυχη έκβαση των γεγονότων για τη Ρήνη και τον Αντρέα πλαισιώνεται από την πολιτική κατάσταση που επικρατεί και που χαρακτηρίζεται από την εκλογική συναλλαγή και τη δύναμη του χρήματος]
4. Ποιες είναι οι αξίες που επικρατούν την εποχή που περιγράφει ο Θεοτόκης;
5. Ποιο είναι το γυναικείο πρότυπο που αντιπροσωπεύει η στάση της Ρήνης;
6. Να σχολιάσετε τη στάση της σιόρας Επιστήμης και να εξηγήσετε τους λόγους, για τους οποίους αρνήθηκε αρχικά την προίκα στον Αντρέα.
7. Η υπόληψη της τιμής και η αξία του χρήματος επηρεάζουν ιδιαίτερα την πλοκή του μυθιστορήματος και τη στάση των ηρώων. Να σχολιάσετε τους λόγους για τους οποίους συμβαίνει αυτό και να εκφράσετε την προσωπική σας άποψη.
8. “Και ξαναγοράζεις και την αγάπη”; Να σχολιάσετε το χωρίο και να προσδιορίσετε το ρόλο που παίζει στην εξέλιξη των γεγονότων.
9. “Τέλος ο πατέρας της είπε, σφίγγοντάς την στην αγκαλιά του: “Σ’ εδυστύχεψε!” Ποιον εννοεί κατά τη γνώμη σας ο πατέρας της Ρήνης στο παραπάνω χωρίο;
10. Να σχολιάσετε το χαρακτήρα των βασικών ηρώων του αποσπάσματος.
11. Τι συμπεραίνουμε απ’ όσα συμβαίνουν στη Ρήνη για τη θέση της γυναίκας στην εποχή εκείνη;

Σχολιασμός αδίδακτου λογοτεχνικού κειμένου:

Δ. Χατζής: Μαργαρίτα Περδικάρη

Όταν οι Γερμανοί την τουφέκισαν, στις αρχές του καλοκαιριού του 1944, λίγο πριν την απελευθέρωση, η Μαργαρίτα δεν είχε πατήσει ακόμη τα είκοσι χρόνια της. Το λιγνό κορμί της βάσταξε μ’ απίστευτη αντοχή όλες τις κακουχίες της φυλακής, το στόμα της έμεινε κλεισμένο σ’ όλα τα μαρτύρια που μαθεύτηκε πως της κάνανε. Και στάθηκε μπροστά στο απόσπασμα χαμογελώντας το πικρό χαμόγελο των Περδικάρηδων. Αυτό το τελευταίο για το χαμόγελο το ‘πε ο παπάς, που, με την απαραίτητη παρουσία του στις θανατικές εκτελέσεις, επικυρώνει, στ’ όνομα του Καίσαρος, την απόδοση της ψυχής στο Θεό. Ο ίδιος είπε πως, όταν σήκωσαν τα ντουφέκια, η μικρή Μαργαρίτα κούνησε το χέρι της κ’ είπε ένα ακατανόητο καληνύχτα, μάλιστα δεν είπε καληνύχτα, είπε ακριβώς -“καληνύχτα ντε…”

Ήταν η πρώτη γυναίκα στη δική μας πόλη που πέθαινε με τέτοιον τρόπο. Ως τα τότε οι γυναίκες εκεί ξέρανε μόνο να πεθαίνουν αμίλητες στο κρεβάτι ή το στρώμα τους απ’ αρρώστιες κι από γεράματα, πεθαίνανε πάνω στη γέννα ή τη λεχωνιά τους, από το μαράζι της φτώχειας, της κακής παντριάς ή της ξενητιάς των αντρών τους και των παιδιών τους - τέτοια πράματα π’ ο καθένας τα βρίσκει πολύ φυσικά. Αν πεις και για τις γυναίκες των Περδικάρηδων από το δικό τους το σόι, οι γυναίκες των Περδικάρηδων πέθαιναν από γεροντοχτικιό, από κρίσεις νευρικές και καρδιακές -γεροντοκόρες το πλείστον. Τελευταία στο σόι τους η Μαργαρίτα πέθανε κι αυτή ανυμέναια”.

Η στάση της Μαργαρίτας Περδικάρη απέναντι στη ζωή διαφέρει από τη συνηθισμένη στάση των γυναικών που την περιέβαλλαν στο οικογενειακό και κοινωνικό της περιβάλλον. Η Ρήνη στο εξεταζόμενο κείμενο διαφέρει πολύ από τις άλλες γυναίκες προβάλλοντας ένα ριζοσπαστικό πρότυπο για την εποχή της. Να συγκρίνετε τις δύο γυναίκες.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΣΠΙΤΙ

1. Να περιγράψετε τα δύο γυναικεία πρότυπα που προβάλλονται μέσα από την αφήγηση.
2. Ποια δύναμη κυριαρχεί και ρυθμίζει τη συμπεριφορά όλων των ηρώων;
3. Πιστεύετε ότι ο Θεοτόκης κατάφερε να ρίξει φως στις κοινωνικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά την εποχή που έγραψε το μυθιστόρημά του;
4. Ποιος αναδείχθηκε νικητής σ’ αυτή την πάλη με τη δύναμη του χρήματος και τις δυσάρεστες κοινωνικές συνθήκες; [Η ανεξαρτησία και η ελευθερία είναι ο πραγματικός νικητής και εκφράζεται στο κείμενο από τη Ρήνη]
5. Πώς κρίνετε τη στάση του Αντρέα στο απόσπασμα;

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΚΡΙΤΗΡΙΟΥ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ

• Να σχολιάσετε τη στάση της Ρήνης στο κείμενο.
• Επηρεάζει η αξία του χρήματος τη σιόρα Επιστήμη στη συμπεριφορά της; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.
• Πώς συνδέεται η αξία της τιμής με το κείμενο;
• Ποια είναι, κατά τη γνώμη σας, τα κυριότερα εμπόδια στην αγάπη της Ρήνης και του Αντρέα;

Γενικές παρατηρήσεις

Ένα γενικός τόνος συναλλαγής απλώνεται σα σκιά πάνω από το βιβλίο. Η ζωή στην ελληνική επαρχία δεν είναι για το Θεοτόκη μήτε ειδυλλιακή μήτε αγνή· οι άνθρωποί της δεν είναι μήτε απλοϊκοί μήτε απονήρευτοι. Το πλαίσιο βέβαια παρουσιάζεται ηθογραφικό. Ο Θεοτόκης ζωγράφισε την ελληνική επαρχία όπως την είδε, απαλλαγμένος από αυταπάτες, με γνώση και αλήθεια.

Η δύναμη του χρήματος παρουσιάζεται καταστροφική, αφού κατορθώνει να υποτάξει τον έρωτα και να συντρίψει την ευτυχία του ανθρώπου. Η σιόρα Επιστήμη από τη μια μεριά και ο μπαρμπα Σπύρος από την άλλη εκπροσωπούν αυτό το πνεύμα της χρηματικής συναλλαγής, αυτή τη δυναστεία του συμφέροντος πάνω από τ’ άλλα συναισθήματα, και κανονίζουν τη ζωή τους και τη ζωή των δικών τους μ’ αυτό το μέτρο. Έτσι, καταστρέφουν μια ευτυχισμένη ένωση ανεπανόρθωτα. (…)

Είναι φανερή η προσπάθεια του Θεοτόκη να παρουσιάσει τους ανθρώπους βασικά εξαρτημένους από τους όρους της κοινωνικής και της οικονομικής ζωής. Φανερώνεται το ενδιαφέρον του συγγραφέα για τις συγκρούσεις μέσα στην κοινωνία αυτό το γνώρισμα που κάνει τις περισσότερες φορές το χαρακτήρα των έργων του να φαίνεται δραματικός. Η Τιμή και το χρήμα είναι ένα δράμα, ένα βιβλίο γεμάτο συγκρούσεις δραματικές και διλήμματα. Πρόκειται για διλήμματα στο βάθος ελληνικά. Τα βλέπουμε π.χ. στην Αντιγόνη, στη στάση του Σωκράτη στο δικαστήριο, στο Σολωμό των Ελεύθερων Πολιορκημένων, στην ποίηση του Καβάφη αλλά και στη μεταγενέστερη λογοτεχνία μας. Η ηθική αρχή που διατρέχει όλο το διήγημα έχει τις ρίζες της στο Σολωμό, είναι η συνέχεια του διδάγματός του. Στο πρόσωπο της Ρήνης προβάλλεται μια μορφή ιδανική. Στο σημείο αυτό το κείμενο ξεπερνά την επικαιρότητα της βασικής προβληματικής του.

Διαγραφή Χαρακτήρων

Όμως πέρα από το ηθογραφικό πλαίσιο υπάρχουν μέσα στην Τιμή και το χρήμα μια ψυχογραφική ικανότητα και μια ψυχογραφική δύναμη, που πλάθουν ολόκληρους και ακέραιους ανθρώπους. Τα πρόσωπα του αφηγήματος, υποταγμένα στις απαιτήσεις μιας πλοκής που εξαρτά τη μοίρα τους από το κοινωνικό σύστημα και τη διάρθρωση της κοινωνίας, παρουσιάζονται ωστόσο ζωντανά, πειστικά, αυθύπαρκτα, με καθαρές τις γραμμές και τις ιδιομορφίες της ιδιοσυγκρασίας τους. (…) Είναι παρμένα από την ελληνική επαρχία, έχουν τις αδυναμίες, τις μικροκακίες ή τα ελαττώματα των κατοίκων της και μας δείχνονται το περισσότερο κυβερνημένα από το χρήμα.

Η αγνότερη μορφή του πεζογραφήματος είναι η Ρήνη, που υπομένει τη δυστυχία διώχνοντας τον Ανδρέα. Η Ρήνη θα υποφέρει βέβαια, αλλά δεν θα υποκύψει, γιατί πιστεύει σταθερά στην αξία της προσωπικής εργασίας. Ένιωσε πως ο Αντρέας, υποταγμένος στις κοινωνικές προλήψεις της οικογένειάς του, που έπλεξαν γύρω του αδιόρατα δεσμά, δεν είναι άξιος της αγάπης της και την «πνίγει». Με την τελική της απόφαση και γενικότερα με το χαρακτήρα της ο Θεοτόκης πάει να εκφράσει μια απολυτρωτική αντίδραση στην υπάρχουσα κοινωνική οργάνωση και στη νοοτροπία που περιβάλλει τα μέλη της.

Ο Αντρέας είναι χαρακτήρας πιο σύνθετος, όχι μονοκόμματα διαγραμμένος. Πότε είναι αληθινά ερωτευμένος και ανιδιοτελής και πότε υπολογιστικός και χρηματόδουλος. Αλλά υπάρχει και η πρόληψη της καλής οικογενειακής του καταγωγής, που του θέτει φραγμούς και τον εμποδίζει να πορευθεί ελεύθερα στη ζωή, σαν τους άλλους ταπεινότερους συγχωριανούς του.

Η σιόρα Επιστήμη

Γενικά κανείς δεν είναι προσωπικά υπεύθυνος για όλη αυτή τη δυστυχία μέσα στο βιβλίο. Ο Θεοτόκης, βαθύτατα ανθρωπιστής, δε θέλει να ρίξει τις ευθύνες επάνω στα άτομα μα στις συνθήκες. Καταδικάζει τα σύνολα, καταγγέλλει τη διαφθορά, δείχνει και ζωγραφίζει τα θύματα με μια γενική αντικειμενική θα λέγαμε συμπάθεια. Φταίει η κοινωνία και η οργάνωσή της, φταίει η ανισότητα στην κατανομή του πλούτου, φταίει η υπερτίμηση της αξίας του χρήματος. «Ανάθεμά τα τα τάλλαρα», θα πουν και θα επαναλάβουν με τη σειρά τους όλα σχεδόν τα πρόσωπα του βιβλίου· όμως είναι πια αργά. Το χρήμα έχει ασκήσει τη διαβρωτική επίδρασή του. Έτσι, η φράση αυτή δε μένει παρά σαν μια δραματική επωδός μέσα στο πεζογράφημα, που δυναμώνει την αίσθηση της πίκρας και της αδικίας. Και το δράμα στην ουσία του είναι αυτό: όλοι να υποφέρουν και κανείς τους να μην είναι προσωπικά υπεύθυνος.

Το κορίτσι δεν είναι υπεύθυνο για την ταπεινή του καταγωγή ούτε για την τύχη του, που προκαθορίζεται από παράγοντες έξω από τον έλεγχό της. Ωστόσο μετατρέπεται σε «εμπόρευμα», γίνεται αντικείμενο της πιο εξευτελιστικής συναλλαγής ανάμεσα στη μητέρα της και στον υποψήφιο γαμπρό. Μέσα στην άκρα δυστυχία της ωριμάζει και υψώνεται σε ηθική προσωπικότητα

Θέση της γυναίκας

Ας θυμηθούμε δύο συγκριτικά παραδείγματα: τη Φόνισσα (1903) του Παπαδιαμάντη και την Τιμή και το χρήμα (1912) του Θεοτόκη. στον πυρήνα και των δύο έργων υπάρχει το ίδιο πρόβλημα: η υποβαθμισμένη θέση της γυναίκας μέσα στην ελληνική κοινωνία της εποχής. Ο Παπαδιαμάντης όμως, επιλέγοντας μια προωθημένη φανταστική λύση, έδωσε μια «δαιμονική» και τραγικότερη διάσταση στον τύπο της ηρωίδας του και απομακρύνθηκε έτσι από τις εμπειρικές αφορμές του μύθου του.

Αντίθετα ο Θεοτόκης, μένοντας πιστός στις σοσιαλιστικές ιδέες που τον ενέπνευσαν, θέλησε να δείξει με μέθοδο αυστηρά ρεαλιστική το δρόμο που θα οδηγούσε τη γυναίκα στην κοινωνική της απελευθέρωση. Είναι πιο πολύ στο έργο αυτό, όπως και στο μυθιστόρημά του Οι σκλάβοι στα δεσμά τους (1922), ένας μελετητής και στοχαστής των κοινωνικών πραγμάτων που παρατηρεί από ορισμένη ιδεολογική οπτική γωνία. Γράφει, θα λέγαμε, προγραμματισμένα αλλά και με υψηλή καλλιτεχνική ευθύνη, ώστε να μην κάνει όσο είναι δυνατόν παραχωρήσεις στην ιδεολογία του εις βάρος της τέχνης. Το δίδαγμα του Θεοτόκη είναι δίδαγμα κοινωνικού ρεαλιστή: να δείξει ότι ο χαρακτήρας είναι δημιούργημα των κοινωνικών συνθηκών όπου ζει ο άνθρωπος, ο οποίος από τη φύση του δεν έχει καμιά ροπή προς το κακό: «Και αχ, δεν έφταιγε ούτε αυτός· δεν ήταν φυσικιά η κακοσύνη μέσα στο στήθι του!».

Επικαιρότητα

Ας δούμε τώρα το θέμα της επικαιρότητας. Το κείμενο σημασιοδοτεί και τα σύγχρονα κοινωνικά φαινόμενα, αφού το χρήμα στην καπιταλιστική οργάνωση της κοινωνίας εξακολουθεί να διαστρεβλώνει τις αξίες και τις ανθρώπινες σχέσεις. Πέρα όμως απ’ αυτό, αποτελεί κι έναν ύμνο στην αγωνιστικότητα και το ήθος των γυναικών. Είναι ίσως η πιο προωθημένη, αν και τόσο πρώιμη, για την ελληνική πραγματικότητα, λογοτεχνική αντιμετώπιση του γυναικείου κοινωνικού προβλήματος. Τα βασικά πρόσωπα είναι αποκλειστικά οι δύο γυναίκες. Αντίθετα οι άνδρες απεικονίζονται παραδομένοι είτε στις ανθρώπινες αδυναμίες είτε στις κοινωνικές προκαταλήψεις και ανίκανοι να σπάσουν τα δεσμά τους.

Τεχνική

Η προβληματική του διηγήματος παρουσιάζεται με την αναγκαιότητα ενός συλλογισμού. Αυτό φαίνεται και στη σύλληψη και στην εκτέλεση του σχεδίου. Ο προσεχτικός αναγνώστης παρατηρεί μια αυστηρή αλληλουχία των καταστάσεων από την αρχή του διηγήματος ως την τελική του λύση. Οι συγκρούσεις προοιωνίζονται με μια αυστηρή οικονομία μέσα από τη διαγραφή των βασικών ιδιοτήτων των χαρακτήρων. Με την εξέλιξη του απλού μύθου οι χαρακτήρες ωριμάζουν καθώς βιώνουν την καταλυτική εμπειρία των γεγονότων, διατηρώντας όμως στο βάθος της καρδιά τους τη φυσική τους αγαθότητα. Τα βασικά πρόσωπα συνειδητοποιούν ως ένα σημείο, έστω και με αφελή τρόπο, ότι οι κοινωνικοί θεσμοί, όπως το χρήμα, είναι η αιτία της δυστυχίας τους.

Ο Θεοτόκης χρησιμοποιεί μια πειστική, ρεαλιστική μέθοδο στην αφήγησή του. Η έκταση των αφηγηματικών μερών είναι περιορισμένη, ενώ εντυπωσιακή παρουσιάζεται η εκμετάλλευση του εσωτερικού μονολόγου και των διαλόγων. Με τις τεχνικές αυτές ενισχύεται η παραστατικότητα και η θεατρικότητα των διαφόρων επεισοδίων του διηγήματος. Εξάλλου, η έντονη χρήση της ιδιωματικής γλώσσας και στα αφηγηματικά και στα διαλογικά μέρη χαρίζει στο διήγημα φυσικότητα και πειστικότητα. Από τους μονολόγους επίσης με τις χαρακτηριστικές λεπτομέρειες, που λειτουργούν ως ντοκουμέντα για την αποκάλυψη και προβολή των βασικών ιδιοτήτων των χαρακτήρων, φαίνεται ως ποιο εντυπωσιακό βαθμό ο Θεοτόκης είχε κατακτήσει τη ρεαλιστική και τη νατουραλιστική μέθοδο γραφής.

Τέλος, πρέπει να σημειώσουμε την απουσία κάθε περίπλοκης τεχνικής, την ομαλή εξέλιξη του αφηγηματικού χρόνου χωρίς περίτεχνες αναδρομές και επανασυνδέσεις. Τα απλά και σοφά αυτά εκφραστικά μέσα ανταποκρίνονται και στην απλότητα της ιστορίας και στον ιδεολογικό προβληματισμό του συγγραφέα, αλλά συνάμα αποκαλύπτουν και μια ισχυρή καλλιτεχνική βούληση. Η πεζογραφία του Θεοτόκη πολλά θα είχε να διδάξει στους νεότερους.

Β’ Ερωτήσεις

1. Για ποιους λόγους κατακρίνει ο Κ. Θεοτόκης το πολιτικό σύστημα της εποχής του; Ποια είναι τα σημαντικότερα προβλήματα τα οποία αναφέρονται στο πεζογράφημα;
2. Ποια είναι η σχέση του τίτλου με το περιεχόμενο της αφήγησης;
3. Τι θα είχατε να παρατηρήσετε για τη γλώσσα που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας;
4. “Και ξαναγοράζεις και την αγάπη”; Να σχολιάσετε το χωρίο και να προσδιορίσετε το ρόλο που παίζει στην εξέλιξη των γεγονότων.
5. Ποιες αναλογίες βρίσκετε ανάμεσα στα δύο κείμενα ως προς τη θέση της γυναίκας και το θεσμό του γάμου;

Λοιπὸν ὅλοι αὐτοὶ οἱ γονεῖς, ὅλα τὰ ἀνδρόγυνα, ὅλαι αἱ χήραι, ἀνάγκη πάσα καὶ χρέος ἀπαραίτητον, νὰ ὑπανδρεύσουν ὅλας αὐτὰς τὰς κόρας – καὶ τὰς πέντε, καὶ τὰς ἕξ, καὶ τὰς ἑπτά! Καὶ νὰ δώσουν εἰς ὅλας προῖκα. Πᾶσα πτωχὴ οἰκογένεια, πᾶσα μήτηρ χήρα, μὲ δυὸ στρέμματα ἀγρούς, μ᾿ ἕνα πενιχρὸν οἰκίσκον, ταλαιπωρουμένη, ξενοδουλεύουσα – εἴτε κολλήγισα ἄλλων εὐπορωτέρων οἰκογενειῶν εἰς τὰ κτήματα, εἰς τὰς συκᾶς καὶ τὰς μορέας –συλλέγουσα φύλλα, παράγουσα ὀλίγην μέταξαν– ἢ τρέφουσα δυὸ ἢ τρεῖς αἶγας ἢ ἀμνάδας –γινομένη κακή με ὅλους τους γείτονας, πληρώνουσα πρόστιμα διὰ μικρᾶς ζημίας– φορολογουμένη ἀσπλάγχνως, τρώγουσα κρίθινον ἄρτον ποτισμένον μὲ ἱδρῶτα ἁλμυρὸν – ὤφειλεν ἐξ ἅπαντος «ν᾿ ἀποκαταστήσῃ» ὅλα τὰ θήλεα ταῦτα, καὶ νὰ δώση πέντε, ἕξ, ἢ ἑπτὰ προῖκας! Ὢ Θεέ μου!

Καὶ ὁποίας προῖκας, κατὰ τὰ νησιωτικὰ ἔθιμα. «Σπίτι στὰ Κοτρώνια, ἀμπέλι στὴν Ἀμμουδιά, ἐλιῶνα στὸ Λεχούνι, χωράφι στὸ Στροφλιά». Ἀλλὰ κατὰ τοὺς τελευταίους χρόνους, περὶ τὰ μέσα τοῦ αἰῶνος, εἶχε κολλήσει καὶ ἄλλη ψώρα. Τὸ «μέτρημα», ἐκεῖνο τὸ ὁποῖον εἰς Κωνσταντινούπολιν ὠνομάζετο «τράχωμα», συνήθειαν τὴν ὁποίαν, ἂν δὲν ἀπατῶμαι, εἶχεν ἀφορίσει ἡ Μεγάλη Ἐκκλησία. Ὤφειλεν ἕκαστος νὰ δώση καὶ μετρητὴν προῖκα. Δισχιλίας, χιλίας, πεντακοσίας, ἀδιάφορον. Ἄλλως, ἂς εἶχε τὰς κόρας του νὰ τὰς καμαρώνῃ. Ἂς τὰς ἔβαζε στὸ ράφι. Ἂς τὰ ἔκλειε στὸ δουλάπι. Ἂς τὰς ἔστελνε στὸ Μουσεῖον. (Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Η φόνισσα)

Πανελλήνιες εξετάσεις Γενικής Παιδείας 2000

ΚΕΙΜΕΝΟ

Κωνσταντίνος Θεοτόκης, Η τιμή και το χρήμα (απόσπασμα)

(Σύνδεση με τα προηγούμενα)

Η σιόρα Επιστήμη δέχεται την επίσκεψη του θείου του Αντρέα. Της ζητάει 1.000 τάλαρα για προίκα. Αυτή επιμένει ότι μόνο 300 μπορεί να δώσει. Ο Αντρέας, όταν μαθαίνει την τελική απάντησή της, αποφασίζει να δουλέψει, για να ξεχρεώσει το σπίτι , που πρόκειται να πουληθεί. Εγκαταλείπει στο σπίτι τη Ρήνη, που είναι έγκυος, ψαρεύει και πουλάει τα ψάρια στην αγορά. Εκεί τον βρήκε η σιόρα Επιστήμη και του ζητάει να συζητήσουν. Αυτός δε δέχεται και τη διώχνει. Στην απελπισία της αρπάζει ένα μαχαίρι και τον χτυπάει σκληρά στο μπράτσο. Ενώ την πιάνουν οι αστυνομικοί, λέει του Αντρέα: "Μη μου χάσεις το σπίτι μου. Πάρ' το κλειδί του κομού και σύρε να σου τα δώκει όλα όσα έχω ο άντρας μου. Όλα. μόνο διαφέντεψέ με στο δικαστήριο. Ανάθεμά τα τα τάλαρα!" Ο Αντρέας, που η πληγή του είναι επιπόλαιη, τρέχει χαρούμενος στο σπίτι του. Δε βρίσκει τη Ρήνη. Πηγαίνει έπειτα στο σπίτι της και της λέει τα νέα.

--------------------

Εκείνη εκοίταξε πονεμένη τα αδέρφια της, εκατέβασε το βλέφαρο και δεν του αποκρίθηκε. "Γιατί δε χαίρεσαι;", την ερώτησε. Κι αυτήν τη στιγμή εμπήκε στο σπίτι ο γέροντας ο Τρίνκουλος. Έτρεμε όλος, αχνός, λιγνός, φοβισμένος, με μάτια που το κρασί από τόσα χρόνια τού τα ’χε θολώσει. Μα τώρα ήταν ξενέρωτος κι εδάκρυζε. Είχε ακούσει τα τελευταία τα λόγια του Αντρέα κι αγκάλιασε μ' αγάπη τη θυγατέρα του. Κι εκεί δεν εμπόρεσε πλια να βαστάξει. Ένα αναφιλητό βαρύ βαρύ του ετίναξε τα στήθη κι εμούγκρισε, για να μην ξεφωνίσει το κλάμα.

Κι ο Αντρέας στενοχωρημένος εκοίταζε τα δύο πλάσματα, που αγαπιόνταν, που υπόφερναν εξαιτίας του και που τώρα δεν εμιλούσαν. Τέλος ο πατέρας της είπε, σφίγγοντάς την στην αγκαλιά του: "Σ' εδυστύχεψε!" Δεν είπε ποιος. Ο νους του ήταν ίσως για τη γυναίκα του, μα ο Αντρέας ενόμισε πως τα λόγια τον εχτυπούσαν εκείνον, κι είπε: "Έφταιξα. Μα τώρα εδιορθωθήκανε όλα. Την Κυριακή βάζω στεφάνι. Εδώ τα κλειδιά του κομού. Είπε να μου τα δώκεις τα χίλια". "Και ξαναγοράζεις", του 'πε η Ρήνη πικρά, "και την αγάπη; Ω, τι έκαμες!" Κι εβάλθηκε να κλαίει. "Την αγάπη;", ερώτησε αχνίζοντας. "Και δεν την έχω;"

"Όχι!", του αποκρίθηκε, "όχι! Για λίγα χρήματα ήσουνε έτοιμος να με πουλήσεις και χωρίς αυτά δε μ' έπαιρνες. Πάει τώρα η αγάπη. Επέταξε το πουλί!" "Θα ξανάρθει", της απολογήθηκε λυπημένος, "στη ζεστή τη φωλιά του. Η ζωή μας θα ’ναι παράδεισος!" "Όχι!", του 'πε. "Έπειτα απ' ό,τι έκαμες όχι! Κι α σ' αγαπούσα, δε θα ερχόμουνα μαζί σου. Είμαι δουλεύτρα. Ποιόνε έχω ανάγκη;" Και σε μία στιγμή ξακολούθησε: "Γιατί ν' αδικηθούν τα αδέρφια μου;" "Σ' εδυστύχεψε!", είπε πάλι πικρά ο πατέρας, που τώρα ήταν ξενέρωτος. "Γιατί να μην τα δώσει από την αρχή όπως τση το ’πα; Ανάθεμά τα τα τάλαρα!"

"Πάμε!", είπε ο Αντρέας. "Όχι!", του 'πε μ' απόφαση. "Εδώ είναι ο χωρισμός μας. Θα πάω σε ξένα μέρη, σε ξένον κόσμο, σ' άλλους τόπους. Θα δουλέψω για με και για να κουναρήσω το παιδί που θα γεννηθεί. Θα μου δώσει η μάνα γράμματα για να βρω αλλού εργασία. Θα τα πάρει από τες κυράδες της. Όχι, δεν έρχομαι! Είμαι δουλεύτρα. Ποιόνε έχω ανάγκη;" Κι έπειτα από μία στιγμή σα ν' απαντούσε σε κάποια της σκέψη εξαναφώναξε: "Δεν έρχομαι, δεν έρχομαι!"

Ο Αντρέας την εκοίταξε ξεταστικά κι εκατάλαβε πως όλα τα λόγια θα 'ταν χαμένα. "Ανάθεμά τα τα τάλαρα!" εφώναξε πάλι απελπισμένος. "Πάει η ευτυχία μου!" Κι εβγήκε στο δρόμο.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ:

1. Το διήγημα "Η τιμή και το χρήμα" ανήκει στη δεύτερη φάση της συγγραφικής δημιουργίας του Κ.Θεοτόκη. Ποιον κοινωνικό προβληματισμό προβάλλει ο συγγραφέας στα έργα της φάσης αυτής, όπως φαίνεται από το απόσπασμα που σας δόθηκε; Μονάδες 15

2. Ποιους αφηγηματικούς τρόπους χρησιμοποιεί ο Κ.Θεοτόκης στο κείμενο αυτό και τι επιτυγχάνει με καθένα από αυτούς; Μονάδες 20

3. "Τινάζοντας από πάνω της όλες τις κοινωνικές προκαταλήψεις η νεαρή ηρωίδα (η Ρήνη) απελευθερώνεται κοινωνικά και ηθικά" (Γ.Δ.Παγανός). Πώς επαληθεύεται η άποψη αυτή με βάση το απόσπασμα του Κ. Θεοτόκη; Μονάδες 20

4. Ποιοι λόγοι ωθούν καθένα από τους δύο άντρες στο απόσπασμα του Κ.Θεοτόκη να αναφωνήσει τη φράση: "Ανάθεμά τα τα τάλαρα!"; Να αναπτύξετε τις απόψεις σας σε δύο παραγράφους. Μονάδες 25

5. Σε τι διαφέρει η συμπεριφορά της νεαρής ηρωίδας του Κωνσταντίνου Χατζόπουλου, στο απόσπασμα που σας δίνεται παρακάτω, από τη συμπεριφορά της Ρήνης στο κείμενο του Κ.Θεοτόκη; Μονάδες 20

Κωνσταντίνος Χατζόπουλος, Ο Πύργος του Ακροποτάμου (απόσπασμα)

Η Φρόσω του Κρανιά τα πλούτη του αγαπητικού δεν τα λογάριασε ολότελα, ούτε και τα ήξερε την πρώτη αρχή, όταν τον αντίκρισε κάτω από το μπαλκόνι του επαρχείου ένα δειλινό. Τα μάτια του είδε μόνο που την κοιτάζανε παράξενα, τα μάγουλά της θυμάται που ξανάψανε και το γιασεμί που μοσκοβολούσε από την αυλή. Τίποτες άλλο, τίποτες άλλο. Τα πλούτη η μάνα τής τα θύμισε κατόπι, εκείνη της πρωτάνοιξε τα μάτια στο ισοφάρισμά τους με το φτωχό σόι του Κρανιά. Κι αλήθεια τη συμβούλεψε, τη φοβέριξε, την έδειρε κιόλας, μ' από τ' άλλο μέρος της έβαλε και το πρώτο κοκκινάδι στα μάγουλα, της έκοψε τα πρώτα σγουρά στο μέτωπο και τη μάλωσε να μη βγει άλλη φορά όξω στο μπαλκόνι αχτένιστη κι ανάλλαγη, όπως συγύριζε το σπίτι. Αυτή στην αρχή πετιότανε κει, σα μάντευε το πέρασμα του νιου, δίχως να το θέλει, δίχως να το νιώθει. Ύστερα βέβαια άλλαξε κι αυτή, χόρεψε όπως της λαλούσαν όλοι γύρω της, όπως τη δασκαλεύανε προεστές και φιλενάδες, ύστερα ξύπνησε μέσα της κι αυτής η φυσική έννοια, που έχει κάθε κόρη δίχως προίκα, πώς να σιγουρευτεί. Και σιγουρεύτηκε καλά. Αν σιγουρευόταν αλλιώτικα, αν το δόκανο έπιανε τα πλούτη, τότε θα' ταν όλα καλά καμωμένα, όλοι θα της κάναν τόπο να περάσει. Τώρα όμως ...

Ο Κ. Θεοτόκης και «η Τιμή και το χρήμα»

Μάγδα Σγούρου, φιλόλογος

ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΜΙΑ ΝΕΑ ΑΝΑΓΝΩΣΗ της πεζογραφίας του Κων. Θεοτόκη ανακύπτουν ορισμένα ερωτήματα, που θα τα διατύπωνε κανείς με την ακόλουθη σειρά. Τα έργα της σχετικά παλαιότερης λογοτεχνίας μπορούν να επιβιώσουν στην εποχή μας. Ειδικότερα, τα έργα που βασίζονται σε έναν κοινωνιολογικό προβληματισμό και κατατάσσονται στην κατηγορία της στρατευμένης σε ορισμένο ιδεολογικό προσανατολισμό λογοτεχνίας; Με άλλα λόγια το πρόβλημα είναι κατά πόσο ορισμένα κείμενα της παλαιότερης ρεαλιστικής πεζογραφίας. που εμφανίστηκαν ως δημιουργήματα συγκεκριμένων κοινωνικών συνθηκών και ιδεολογικών ζυμώσεων. μπορούν, πέρα από την ιστορικότητα τους, να έχουν απήχηση στο σημερινό αναγνώστη. Για να απαντήσει κανείς στα παραπάνω ερωτήματα, πρέπει να ανιχνεύσει τα συστατικά στοιχεία των παλαιότερων λογοτεχνημάτων, τα οποία, ξεπερνώντας την εποχή όπου γράφτηκαν, εξακολουθούν να σημασιοδοτούν τη σύγχρονη εμπειρία.

0 Θεοτόκης μένοντας πιστός στις σοσιαλιστικές ιδέες που τον ενέπνεαν όταν έγραφε την κοινωνική του νουβέλα «Η τιμή και το χρήμα» - πριν από τους Βαλκανικούς πολέμους- θέλησε να δείξει με μέθοδο αυστηρά ρεαλιστική το δρόμο που θα οδηγούσε τη γυναίκα στην κοινωνική της απελευθέρωση. Είναι πιο πολύ στο έργο αυτό. όπως και στο μυθιστόρημα του Οι σκλάβοι στα δεσμά τους (1922), ένας μελετητής και στοχαστής των κοινωνικών πραγμάτων που παρατηρεί από ορισμένη ιδεολογική οπτική γωνία. Το δίδαγμα του Κ. Θεοτόκη είναι το δίδαγμα του κοινωνικού ρεαλιστή: να δείξει ότι ο χαρακτήρας είναι δημιούργημα των κοινωνικών συνθηκών όπου ζει ο άνθρωπος, ο οποίος από τη φύση του δεν έχει καμιά ροπή προς το κακό:

«Και αχ, δεν έφταιγε ούτε αυτός· δεν ήταν φυσικιά η κακοσύνη μέσα στο στήθι του! Οι περίστασες, οι δυστυχίες τον είχαν αλλάξει. Κουναρημένος καθώς ήταν με ιδέες νοικοκυρίσιες, δε μπορούσε μεμιάς να συνηθίσει στον σκληρό ξεπεσμό, αλλά με όλην του τη δύναμη αντιστεκότουν…»

Ενδιαφέρον παρουσιάζει στη νουβέλα αυτή, εκτός των άλλων, και ο τρόπος με τον οποίο ο Κ. Θεοτόκης μελετά και περιγράφει τη σταδιακή αλλοίωση και διαστρέβλωση της φυσικής καλοσύνης του ανθρώπινου χαρακτήρα. Αυτό το βλέπουμε κυρίως στην απεικόνιση της σιόρα Επιστήμης και του Αντρέα. Η μητέρα της Ρήνης οδηγημένη από την ανάγκη έχει διαμορφώσει με τον καιρό ένα χαρακτήρα υπολογιστικό. Στο κέντρο της συνείδησης της μπαίνει το χρήμα. Συναλλάσσεται με λαθρεμπόρους- γίνεται μεταπράτισσα, τοκίζει τα χρήματα της και κρύβει τα έσοδα της από τους Οίκους της. Στην περίπτωση της βλέπουμε τη φετιχοποίηση μιας αξίας ανταλλακτικής- Και ο Ανδρέας επίσης εκμεταλλεύεται όλες τις δυνατότητας που του παρέχει η παρασιτική κοινωνία της εποχής και η κομματική προστασία. για να κερδίσει χρήματα.

Η σιόρα Επιστήμη δεν έχει ταξική συνειδητοποίηση. Σε συζήτηση με τη γειτόνισσα της. την κυρά Χριστίνα, η οποία παρουσιάζεται ταξικά συνειδητοποιημένη και μισεί τους πλούσιους, η μητέρα της Ρήνης θα εξηγήσει την ανισότητα σαν μια κατάσταση περίπου μοιραία:

«Έτσι έκανε ο θεός τον κόσμο», είπε χαμογελώντας η κυρά Επιστήμη, «κι εμείς οι φτωχοί θα ζήσουμε με τσι πλούσιοι".

Δεν θα διστάσει ακόμη, κινημένη από την δική της "λογική", όταν η Χριστίνα θα καταραστεί κάποιον περαστικό με το αυτοκίνητο του νεόπλουτο, να αναλάβει τη συνηγορία των πλουσίων:

"Μην παραμιλείς σιόρα Χριστίνα", είπε σοβαρά η Επιστήμη. "είναι ψωμοδότης του φτωχού εκατό γυναίκες και κοπέλες κι εκατό άντρες ζούνε από τα χέρια του".

Ας δούμε τώρα το θέμα της επικαιρότητας. Το κείμενο σημασιοδοτεί και τα σύγχρονα κοινωνικά φαινόμενα, αφού το χρήμα στην καπιταλιστική οργάνωση της κοινωνίας εξακολουθεί να διαστρεβλώνει τις αξίες και τις ανθρώπινες σχέσεις, που παρουσιάζονται διαμεσολαβημένες. Πέρα από αυτό όμως η συγκεκριμένη νουβέλα αποτελεί και για τα σημερινά δεδομένα έναν ύμνο στην αγωνιστικότητα και το ήθος των γυναικών. Είναι ίσως η πιο προωθημένη, αν και τόσο πρώιμη για την ελληνική πραγματικότητα, λογοτεχνική αντιμετώπιση του γυναικείου κοινωνικού προβλήματος. Τα βασικά πρόσωπα είναι οι δύο γυναίκες. Αντίθετα οι άντρας. όπως ο Αντρέας, ο θείος του ο Σπύρος και ο γέρο-Τρίνκουλος, απεικονίζονται παραδομένοι είτε στις ανθρώπινες αδυναμίες είτε στις κοινωνικές προκαταλήψεις και ανίκανοι να σπάσουν τα δεσμά τους.

Δύο δυνάμεις συγκρούονται εδώ: το χρήμα και η ηθική φύση του ανθρώπου. Το χρήμα έχει υποκαταστήσει τις αξίες της ζωής, όπως είναι ο έρωτας και οι τίμιες ανθρώπινες σχέσεις. Από την τελική στάση της νεαρής ηρωίδας θυσιάζεται ο έρωτας και καταξιώνεται η ανθρώπινη αξιοπρέπεια. θυσία όχι ελάχιστη, αφού η αγάπη είναι αξία ζωής, είναι η ίδια πηγή της ζωής. Η νίκη της Ρήνης είναι νίκη σε ηθικό επίπεδο, είναι νίκη ιδανική. Στην τελική έκβαση του απλού μύθου η φύση αποκαθίσταται από την ηθική. Η νεαρή ηρωίδα κερδίζοντας την κοινωνική της απελευθέρωση με την αποπομπή του Αντρέα και την έξοδο της στην εργασία, χάνει τη χαρά της ζωής. Η απελευθέρωση της είναι εσωτερική. Ο εσωτερικός της κόσμος μετασχηματίζεται από την προσωπική της δοκιμασία, ενώ η εξωτερική πραγματικότητα παραμένει αναλλοίωτη. Η ηρωίδα μεταβάλλεται σε πρόσωπο προβληματικό, από τη στιγμή που θα βρεθεί στο τραγικό δίλημμα να εκλέξει ανάμεσα στον έρωτα και την ηθική στάση. Εδώ νομίζω ότι διαφοροποιείται η θέση του Κ. Θεοτόκη από το γενικό πλαίσιο των θεωρητικών και πολιτικών του ιδεών της εποχής: στο δίλημμα, Πρόκειται για ένα δίλημμα στο βάθος ελληνικό. Το βλέπουμε π.χ. στην Αντιγόνη, στη στάση του Σωκράτη στο δικαστήριο, στον Σολωμό των Ελεύθερων Πολιορκημένων, στην ποίηση του Καβάφη, αλλά και στη μεταγενέστερη λογοτεχνία μας, Η ηθική αρχή που διατρέχει όλο το διήγημα έχει τις ρίζες της στο Σολωμό, είναι η συνέχεια του διδάγματος του. Στο πρόσωπο της Ρήνης προβάλλεται μια μορφή ιδανική. Στο σημείο αυτό το κείμενο ξεπερνάει την επικαιρότητα της βασικής προβληματικής του.

Με την εξέλιξη του απλού μύθου οι χαρακτήρες ωριμάζουν καθώς βιώνουν την καταλυτική εμπειρία των γεγονότων, διατηρώντας όμως στο βάθος της καρδιάς τους τη φυσική τους αγαθότητα. Τα βασικά πρόσωπα συνειδητοποιούν ως ένα σημείο, έστω και με αφελή τρόπο, ότι οι κοινωνικοί θεσμοί, όπως το χρήμα, είναι η αιτία της δυστυχίας τους. Τα απλά και σοφά εκφραστικά μέσα ανταποκρίνονται και στην απλότητα της ιστορίας και τον ιδεολογικό προβληματισμό του συγγραφέα, αλλά συνάμα αποκαλύπτουν και μια ισχυρή καλλιτεχνική βούληση. Η πεζογραφία του Θεοτόκη πολλά θα είχε να διδάξει στους νεότερους.

Μάγδα Σγούρου, φιλόλογος (2002)