Αρχική σελίδα → Λογοτεχνία → Σύμμεικτα


Νόμπελ στην ελευθερία της έκφρασης

Μανώλης Πιμπλής, εφ. Τα Νέα, 13/10/2006

ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ

Μήνυμα προς την Τουρκία θεωρείται η βράβευση, με Νόμπελ Λογοτεχνίας, του συγγραφέα Ορχάν Παμούκ, ο οποίος γλίτωσε πρόσφατα την καταδίκη για «δυσφήμηση της τουρκικής ταυτότητας» χάρη στις ευρωπαϊκές πιέσεις

«Το βραβείο Νόμπελ απονέμεται στον Τούρκο συγγραφέα Ορχάν Παμούκ που διερευνά τη μελαγχολική ψυχή της γενέθλιας πόλης του προκειμένου να βρει νέες πνευματικές εικόνες για τις συγκρούσεις και τις αλληλεπιδράσεις των πολιτισμών». Με αυτά τα λόγια ανακοίνωσε χθες η επιτροπή απονομής του Βραβείου Νόμπελ τη βράβευση του μαχητικού 54χρονου Τούρκου. Είναι ο πρώτος μουσουλμάνος συγγραφέας που παίρνει το βραβείο μετά το 1988 - είχε βραβευθεί ο Αιγύπτιος Ναγκίμπ Μαχφούζ, ο οποίος απεβίωσε τον Αύγουστο που μας πέρασε.

Αλλά οι περισσότεροι θεωρούν ότι βραβεύεται ακριβώς επειδή δεν είναι θρήσκος, ακριβώς επειδή μάχεται σταθερά για την ελευθερία του λόγου στη γειτονική Τουρκία. Το υπουργείο Πολιτισμού της Τουρκίας δηλώνει ενθουσιασμένο, το ίδιο και η Ένωση Τούρκων Συγγραφέων, που τον βλέπει ως «ατμομηχανή» που θα σύρει την τουρκική λογοτεχνία σε καλύτερες διεθνείς θέσεις. Υπάρχουν όμως και Τούρκοι εθνικιστές που μιλούν για «ντροπή», που ισχυρίζονται ότι δεν πήρε το Νόμπελ για τη λογοτεχνική του ικανότητα αλλά για τις δηλώσεις του περί γενοκτονίας των Αρμενίων και κατά των στρατιωτικών επιχειρήσεων εναντίον των Κούρδων.

Η απονομή του βραβείου Νόμπελ στον Ορχάν Παμούκ θεωρείται μήνυμα προς την Τουρκία ότι η ενσωμάτωση στην ευρωπαϊκή οικογένεια απαιτεί τον περαιτέρω εκδημοκρατισμό της. Ωστόσο ο πρόεδρος της επιτροπής του βραβείου, Οράτιος Ένγκνταλ, προβάλλει προς τα έξω μια άλλη εικόνα. Και λέει ότι η Ακαδημία δεν επηρεάστηκε από τους πολιτικούς καβγάδες του Ορχάν Παμούκ στην Τουρκία: «Είναι μια αμφιλεγόμενη προσωπικότητα στη χώρα του, αλλά από την άλλη πλευρά το ίδιο συμβαίνει με σχεδόν όλους όσους βραβεύουμε». Ειδικά την τελευταία τριετία, θα συμπληρώναμε, αν σκεφτεί κανείς τι έχει σούρει ο Χάρολντ Πίντερ (Νόμπελ Λογοτεχνίας 2005) στον Τόνι Μπλερ ή η Ελφρίντε Γιέλινεκ (2004) στον συντηρητικό πολιτικό κόσμο της Αυστρίας.

Ο Οράτιος Ένγκνταλ δήλωσε επίσης ότι ο Παμούκ «διεύρυνε τα όρια του σύγχρονου μυθιστορήματος» μέσα από την ανάμειξη της δυτικής με την ανατολική κουλτούρα. «Έκλεψε, θα μπορούσαμε να πούμε, το μυθιστόρημα από εμάς τους Δυτικούς και το μετέτρεψε σε κάτι διαφορετικό από οτιδήποτε άλλο έχουμε δει ώς τώρα».

Το έργο του Ορχάν Παμούκ περιγράφει τον διχασμό της Τουρκίας ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση. Γόνος, εύπορης οικογένειας μηχανικών (πατέρας και παππούς ασκούσαν το επάγγελμα αυτό) σπούδασε αρχιτεκτονική και δημοσιογραφία στην Κωνσταντινούπολη, προσκλήθηκε από το Πανεπιστήμιο Κολούμπια στη Νέα Υόρκη (όπου και σήμερα πηγαίνει ως επισκέπτης - καθηγητής) και παρέμεινε επί τέσσερα χρόνια στις ΗΠΑ. Στην ίδια του την οικογένεια έζησε το πέρασμα από ένα παραδοσιακό οθωμανικό περιβάλλον σε έναν τρόπο ζωής πιο δυτικό. Κάτι που περιέγραψε στο πρώτο του βιβλίο, το «Τζεβντέτ μπέης και υιοί» (1982), όπου περιγράφει, στο στυλ του Τόμας Μαν, την εξέλιξη της οικογένειας σε διάστημα τριών γενεών. Έχει γράψει ώς τώρα επτά μυθιστορήματα και μία αυτοβιογραφία, την «Κωνσταντινούπολη», η οποία και στην Ελλάδα, στον ένα χρόνο κυκλοφορίας, έχει φτάσει τα 25.000 αντίτυπα.

Βασικό θέμα που πραγματεύεται στα περισσότερα βιβλία του είναι η ταυτότητα. Στο τρίτο του βιβλίο, το «Λευκό Κάστρο», περιγράφει μια σχέση που αναπτύσσεται τον 17ο αιώνα ανάμεσα σε έναν Βενετό που πουλιέται σκλάβος σε Τούρκους πειρατές και έναν Τούρκο ονόματι Χότζα. Οι δύο άντρες μοιάζουν πολύ, έχουν κοινά ενδιαφέροντα και οι ιδιαίτερες ταυτότητές τους αμβλύνονται. Το ίδιο συμβαίνει και στο «Μαύρο βιβλίο», όπου η εξαφάνιση της γυναίκας τού νεαρού ήρωα οδηγεί σε μια ανίχνευση της πολυτάραχης ιστορίας της Πόλης, στα δαιδαλώδη σοκάκια της, όπου συναντώνται ίχνη των τριών διαφορετικών ονομάτων που είχε κατά καιρούς: Βυζάντιο, Κωνσταντινούπολη, Ισταμπούλ. Τελευταίο ως τώρα μυθιστόρημα του Παμούκ είναι το «Χιόνι», που στα ελληνικά θα κυκλοφορήσει το 2007 (Εκδ. Ωκεανίδα). Ένας εξόριστος συγγραφέας επιστρέφει τη δεκαετία του '90 στο Καρς (στα όρια, άλλοτε, οθωμανικής και ρωσικής αυτοκρατορίας) προκειμένου να βρει τον εαυτό του. Το μυθιστόρημα εξελίσσεται σε αφήγηση έρωτα και ποιητικής δημιουργίας, ενώ ταυτόχρονα περιγράφει τις πολιτικές και θρησκευτικές εντάσεις που χαρακτηρίζουν τη σημερινή Τουρκία.

«Μακριά από δικτάτορες»

«Είμαι περιχαρής για τη βράβευσή μου. Αποτελεί όχι μόνο προσωπική τιμή, αλλά τιμή που απονέμεται στην τουρκική λογοτεχνία και κουλτούρα τις οποίες εκπροσωπώ», δήλωσε ο Ορχάν Παμούκ. Η βράβευσή του με Νόμπελ Λογοτεχνίας προκάλεσε ποικίλες αντιδράσεις στην Τουρκία, από παραλήρημα ενθουσιασμού μέχρι δηλώσεις έντονης δυσαρέσκειας

Ο Ορχάν Παμούκ έχει μιλήσει παλιότερα στα «ΝΕΑ» για τη σχέση Τουρκίας - Ευρώπης: «Αν η Τουρκία μπει στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η αλλαγή, σε πολιτικό επίπεδο, θα είναι μεγάλη. Θα ανοίξει ο δρόμος για την ελευθερία του λόγου, για τον σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα, για μια άλλη προσέγγιση του Κουρδικού και θα απομακρυνθεί ο κίνδυνος να πέσουμε στο έλεος δικτατόρων. Σε πολιτιστικό επίπεδο, το πράγμα δεν είναι τόσο απλό. Θα ήθελα να κρατήσει από την παράδοσή της αυτά που την κάνουν διαφορετική, αλλά και να απαλλαγεί από τα στοιχεία εκείνα που έχουν να κάνουν με τη θρησκεία και τον καταναγκασμό. Θα πρέπει να διαμορφώσει μια νέα εικόνα ως λαϊκό κράτος. Αλλά αυτό είναι αρκετά δύσκολο». Είχε επίσης επισημάνει ότι «τα τελευταία 200 χρόνια, αν κάτι διαφοροποιεί τους Τούρκους από άλλους λαούς είναι ότι ασχολούνται συνεχώς με την ταυτότητά τους. Ολόκληρη η χώρα αναρωτιέται διαρκώς: Είμαστε Δυτικοί; Είμαστε Ανατολίτες; Είμαστε παραδοσιακοί; Είμαστε Ευρωπαίοι;».

Όσο για τα βιβλία, πιστεύει ότι «μπορούν να αλλάξουν τη ζωή μας αν το πνεύμα μας είναι δεκτικό. Το ζητούμενο λοιπόν είναι μια παιδεία που να μη δικάζει τα βιβλία, αλλά να πιστεύει σε αυτά».

«Εξευτέλισε τις αξίες του έθνους»!

«Παμούκ προδότη» φώναζαν τόσο ακροδεξιοί όσο και ακροαριστεροί στη δίκη του τον περασμένο Δεκέμβριο. Η δήλωση που τον έφερε στο εδώλιο: «Τριάντα χιλιάδες Κούρδοι και ένα εκατομμύριο Αρμένιοι δολοφονήθηκαν σ' αυτά τα χώματα και κανείς άλλος εκτός από μένα δεν τολμά να μιλήσει γι' αυτό»

Ο Ορχάν Παμούκ υπήρξε ο πρώτος συγγραφέας στον μουσουλμανικό κόσμο που καταδίκασε ανοιχτά τον φετφά κατά του Σαλμάν Ρούσντι. Πήρε θέση επίσης υπέρ του συγγραφέα Γιασάρ Κεμάλ στις δικαστικές του περιπέτειες το 1995. Πέρσι όμως ήρθε η σειρά του. «Παμούκ προδότη» και «πουλημένοι διανοούμενοι» ήταν μερικά μόνο από τα συνθήματα που ακούγονταν στο δικαστήριο, στα τέλη Δεκεμβρίου του 2005, όπου ο Παμούκ δικαζόταν για δυσφήμιση της τουρκικής ταυτότητας. Κι αυτό επειδή είχε κάνει δηλώσεις σε ελβετική εφημερίδα, όπου μιλούσε ανοιχτά για το ένα εκατομμύριο νεκρούς Αρμενίους την περίοδο του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, όπως και για τα 30.000 θύματα στις τάξεις των Κούρδων, αποτέλεσμα των τουρκικών στρατιωτικών επιχειρήσεων στην Ανατολική Τουρκία τα τελευταία χρόνια. Χαρακτηριστικό της σημασίας της δίκης ήταν η παρουσία εκεί του Ολλανδού ευρωβουλευτή Κάμιελ Έρλινγκς, ειδικού εισηγητή για την Τουρκία στο Ευρωκοινοβούλιο. «Η ελευθερία της έκφρασης είναι βασική αρχή. Η δίκη του Ορχάν Παμούκ μπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις στην ευρωπαϊκή πορεία της χώρας» είχε πει τότε. Τον Ιανουάριο οι τουρκικές αρχές έκαναν πίσω και τον απάλλαξαν από τις κατηγορίες. Αλλά ο Ορχάν Παμούκ δεν έπαψε να δέχεται απειλές. Ο εθνικιστής δικηγόρος Κεμάλ Κεριντσίζ, που πρωτοστάτησε στις δικαστικές διώξεις του Παμούκ, δήλωσε: «Ως Τούρκος πολίτης ντρέπομαι. Πήρε το βραβείο επειδή εξευτέλισε τις αξίες του τουρκικού έθνους». Στην Τουρκία υπάρχει ακόμη και «λέσχη κατά του Ορχάν Παμούκ». Τα μέλη της πιστεύουν - και το έχουν δηλώσει από καιρό - ότι ο Τούρκος συγγραφέας ασκεί κριτική για να πάρει Νόμπελ Λογοτεχνίας! Η πίεση εναντίον του είναι τόση που πρόσφατα αρνήθηκε και συνέντευξη στην ελληνική τηλεόραση, μάλλον για λόγους προφύλαξης.

Σε παλιότερη συνέντευξή του στα «ΝΕΑ», είχε άλλωστε πει ότι «μόνο οι ανόητοι μπορεί να προσδοκούν διαρκή ευτυχία. Τότε μόνο μπορείς να απολαύσεις την ευτυχία, όταν καταλάβεις ότι είναι περιορισμένη. Η ζωή», έλεγε, «είναι να πηγαίνεις από το ένα νησί στο άλλο, προσπαθώντας να διατηρείς στο μεταξύ την ακεραιότητά σου». Προς το παρόν τα καταφέρνει καλά. Το βραβείο συνοδεύεται από χρηματικό ποσό ύψους δέκα εκατομμυρίων κορονών (1,1 εκατ. ευρώ).

INFO

Στα ελληνικά

Από τις Εκδόσεις Ωκεανίδα κυκλοφορούν τα βιβλία του Ορχάν Παμούκ: «Ιστανμπούλ. Πόλη και αναμνήσεις» (2005), «Το Λευκό Κάστρο» (2005), «Με λένε κόκκινο» (2002), «Το Μαύρο Βιβλίο» (1997), «Η καινούργια ζωή» (1999). Από τις Εκδ. Πατάκη το «Σπίτι της σιωπής» (1994). Η απονομή του Νόμπελ θα γίνει σε επίσημη τελετή στις 10 Δεκεμβρίου στη Στοκχόλμη.