ΛογοτεχνίαΣύμμεικτα

Οχληρός ηγέτης - ηγεμονικός όχλος

Κώστας Γεωργουσόπουλος, εφ. Τα Νέα, 1/8/2005

O «Kοριολανός» του Σαίξπηρ ανέβηκε για πρώτη φορά στην Eλλάδα από το Kρατικό Θέατρο Bορείου Eλλάδος σε σκηνοθεσία Kωστή Mιχαηλίδη και με πρωταγωνιστές τον Bόγλη, τον Πάρλα και την Aλέκα Kατσέλη

Ας μου επιτραπεί εδώ μια προσωπική παρέμβαση. Επρόκειτο να ταξιδέψω στη Θεσσαλονίκη για να παρακολουθήσω την παράσταση την Παρασκευή, την αποφράδα εκείνη Παρασκευή των γεγονότων του Πολυτεχνείου. Ματαίωσα την πτήση ήδη από την Πέμπτη για να συμπαρασταθώ στους μαθητές μου που συμμετείχαν στην εξέγερση. Μετά τα τραγικά γεγονότα, την πτώση του Μαρκεζίνη και την αλλαγή στο μέτωπο της δικτατορίας από την παπαδοπουλική στην ιωαννίδεια τυραννίδα πήγα στη Θεσσαλονίκη στις αρχές Δεκεμβρίου. Είδα την παράσταση και η κριτική μου στο «Βήμα» κυκλοφόρησε στις 18/12/1973. Ένα μήνα μετά τα τραγικά γεγονότα.

Ο «Κοριολανός» είναι ένα άκρως πολιτικό έργο και μάλιστα ο πυρήνας του εστιάζεται στη σύγκρουση ανάμεσα στην τυραννίδα του ενός ή των λίγων και στη δυναμική του πλήθους είτε αυτό λειτουργεί ως όχλος είτε ως συντεταγμένος εταίρος του πολιτεύματος. Όσοι ζήσανε τα γεγονότα του 1973 γνωρίζουν πως μετά την ανατροπή της τριάδας, επανήλθε μια περίοδος ωμής τρομοκρατίας και λογοκρισίας. Τόλμησα λοιπόν τότε να θέσω στην κριτική μου ωμά κι εγώ τα μεγάλα προβλήματα που συζητεί ο Σαίξπηρ στον «Κοριολανό» όχι ως γενναίος, όσο γιατί ήμουν βέβαιος πως οι λογοκριτές δεν διαβάζουν κριτικές θεάτρου και δεν διανοούνται πόσο σύγχρονός μας είναι ο Σαίξπηρ. Επειδή εκείνο το γραπτό μου ήταν εξαντλητικό, θα μου επιτρέψετε να το επαναφέρω στη μνήμη επ' ευκαιρία της τρίτης παράστασης του «Κοριολανού» στην Ελλάδα που σκηνοθέτησε και μετάφρασε ο M. Κακογιάννης (η δεύτερη ήταν του Στούρουα με τον Κιμούλη).

«Ο "Κοριολανός" είναι ένα αριστούργημα και ίσως από τα λίγα σαιξπηρικά έργα που έχουν μια επικαιρότητα σχεδόν ανατριχιαστική. Τα προβλήματα που τίθενται και λύνονται σ' αυτή την τραγωδία αγγίζουν τον τύπο των ήλων στη σάρκα της ιστορίας κάθε στιγμή. H πρωτοβουλία του "Κρατικού Θεάτρου" της Θεσσαλονίκης δεν είναι μόνο δραματουργική. Είναι μια πράξη ιστορικής αυτοσυνειδησίας.

Το θέμα της τραγωδίας είναι παρμένο από έναν βίο του Πλουτάρχου. Ο ποιητής ακολουθεί πιστά τον βιογράφο στα γεγονότα, κι όμως ιστορικό έργο δεν έγραψε. Απομόνωσε ένα ιστορικό συμβάν, το ανέβασε στην περιωπή του γένους του, ένα τμήμα του ιστορικού γίγνεσθαι και το χρησιμοποίησε σαν τυπικό γνώρισμα της πολιτικής πορείας της ανθρωπότητας. Έχουν ειπωθεί και γραφεί ενδιαφέροντα πράγματα για τον "Κοριολανό", όπως όλα τα μεγάλα έργα επαληθεύουν μια όποια ερμηνεία. Μπορεί κανένας να το δει ως την τραγωδία του "ήρωα" του εκλεκτού που θύμα του όχλου, παρεξηγημένος, ωθείται στην καταστροφή. Μπορεί να το δει ως θρίαμβο της λαϊκής δύναμης που συντρίβει κάθε προσπάθεια επιβολής του ενός πάνω στον Δήμο. Ακραίες θέσεις. Και ένα σωρό ενδιάμεσες. Δεν θα ήθελα να υπερασπιστώ μια μέση λύση για να μη θεωρηθεί πως υποστηρίζω μια εύκολη λύση. Ο Σαίξπηρ ανατέμνει το πολιτικό πρόβλημα σε όλες του τις εκφάνσεις χωρίς να προχωρεί σε διδακτικές διακηρύξεις. Ο Κοριολανός είναι ένας γενναίος στρατηγός. H φύση τον προίκισε με προσόντα σπάνια και η πόλις τού έδωσε την ευκαιρία να τα εκμεταλλευτεί. Εκείνος προσφέρει στην πόλη νίκες.

Για λόγους που είναι πέρα από τη δραματική ανάλυση ο Κοριολανός είναι αλαζόνας. Περιφρονεί τον λαό, περιφρονεί τις τιμές της πολιτείας και, όταν η πόλη αμυνόμενη ζητάει την υποταγή του μέλους της και συναντά την έντονη αποστροφή του, εξορίζεται, αυτομολεί στο αντίπαλο στρατόπεδο, ετοιμάζεται να ηγηθεί των εχθρών εναντίον της πατρίδας του, μεταπείθεται από τη μάνα του, προδίνει τους νέους του φίλους και δολοφονείται από τον ηγέτη τους. H ιστορία δεν είναι πρωτότυπη. Πολυπλοκότερη είναι η πορεία του Αλκιβιάδη. Ο Σαίξπηρ δεν σταθμεύει στα γεγονότα που έχουν βέβαια τη δραματική τους φόρτιση καθεαυτά. Συζητάει για τα γεγονότα. Το έργο είναι ένας διεξοδικός διάλογος που σχολιάζει την υπόθεση. Τα ερωτήματα είναι τα μόνα και καίρια που θέτει η Δημοκρατία: ποια είναι τα όρια μέσα στα οποία μπορεί να κινηθεί η ατομική πρωτοβουλία σ' ένα δημοκρατικό πολίτευμα; Ποια είναι η νόμιμη τομή ανάμεσα στη δραστηριότητα του ατόμου και του πολίτη; Ο διακεκριμένος πολίτης από πού αντλεί το κύρος του; H δραστηριότητα εν ονόματι της πόλεως προεξοφλεί δικαιώματα υπέρ ή κατά της πόλεως; H πόλη ως εμπνευστής ή φορέας μιας ιδεολογίας μπορεί να ταυτιστεί ή να δαμαστεί από τα εκτελεστικά όργανα αυτής της ιδεολογίας; Οι πολιτικές διαδικασίες είναι τυπικές ή αποτελούν ουσιώδεις κατακτήσεις του βουλευόμενου σώματος;

Τα συμφέροντα του λαού μπορούν να καθορίζονται με κριτήρια άλλα από αυτά που υπαγορεύουν οι ανάγκες του; H εξουσία μπορεί να ασκείται ερήμην του λαού και η συγκατάθεση του αρχόμενου είναι δυνατόν να θεωρηθεί μείωση και ταπείνωση, έστω κι αν η αξία του εξουσιάζοντος είναι αναμφισβήτητη; Όταν ο ηγέτης περιφρονεί τον λαό και τις πολιτικές διαδικασίες, δικαιώνεται αν οι πράξεις του είναι αναμφισβήτητα έντιμες; Όταν οι εκπρόσωποι του λαού είναι φαύλοι και κινούνται από συμφέροντα, ο μόνος τρόπος για να τους εξουδετερώσεις είναι να περιφρονήσεις τις διαδικασίες που τους ανέδειξαν; Είναι ενάρετη πολιτική πράξη η "απόλυτη" πολιτική πράξη που δεν αναφέρεται και δεν κατευθύνεται στην κοινότητα από την οποία εκκινεί; Τέτοια και άλλα προβλήματα θέτει ωμά ο Σαίξπηρ στον "Κοριολανό" και τα λύνει εναντίον του ήρωά του. Μερικοί που σταθμεύουν στην ηθογραφία θέλουν να πιστεύουν πως τα χρώματα με τα οποία τονίζει ο ποιητής την ευμετάβλητη μάζα των πολιτών είναι τόσο σκοτεινά, ώστε καταλήγουν στο συμπέρασμα πως τουλάχιστον το έργο κρατάει μια πονηρή ουδετερότητα απέναντι στα αντιμαχόμενα στρατόπεδα. Φοβάμαι πως εδώ ακριβώς βρίσκεται η παρεξήγηση. Ο Σαίξπηρ είναι με τις διαδικασίες. Ο Κοριολανός εξορίζεται γιατί δεν δέχτηκε να τις ακολουθήσει στη Ρώμη και πεθαίνει γιατί τις παραβίασε στην Κοριόλη.

Ο "Κοριολανός" είναι τύρανννος και είναι επικίνδυνος γιατί είναι απόλυτος και πουριτανός. Βεβαιώνει τον κόσμο με τον εαυτό του, αγιάζει τα μέσα του. Προδίδει τα πάντα έξω από τον εαυτό του.

Χλεύασαν εξουθενωτικά τον λαό

Ο Μιχάλης Κακογιάννης έχοντας στη διάθεσή του αφειδώλευτα τα υλικά μέσα από το Φεστιβάλ Αθηνών και σημαντικούς ηθοποιούς, έστησε μια καθαρή ανάγνωση του σαιξπηρικού αριστουργήματος. H μετάφρασή του, άκρως πολιτική, είχε ρυθμό και υπάκουσε στη ρητορική και στα ποιητικά σχήματα του πρώιμου ρομαντισμού. Φοβάμαι όμως πως και η μετάφραση και η παράσταση δεν ακολούθησαν τη σαιξπηρική ουδετερότητα. Χλεύασαν αρκούντως και εξουθενωτικά τον λαό-όχλο. Και τραγικοποίησαν τον ήρωα. Παρ' όλα αυτά, η ερμηνεία αυτή δεν προδίδει το ευρύ πρόγραμμα της σαιξπηρικής δραματουργίας.

Ο Βέττας τόνισε με διάκριση και γούστο τη ρωμαϊκότητα του αρχιτεκτονικού χώρου του Ηρωδείου. Ο Μετζικώφ σχεδίασε και έραψε τα ωραιότερα έως τώρα κοστούμια του. Γούστο, αίσθηση, θεατρικότητα και σαφήνεια ιδεολογικών ομάδων και ταξικών κριτηρίων. H Ντεκώ φώτισε σοφά, ο Κακογιάννης δίδαξε κυρίως εκφορά του λόγου και χωροταξία με κινηματογραφικά (τύπου Μπεν Χουρ) πρότυπα. Οι ηθοποιοί έπαιξαν κατά τις δυνατότητές τους, την ευφυΐα τους και την πείρα τους.

Ο Βλαδίμηρος Κυριακίδης έχει σκηνικά και τεχνικά προσόντα αλλά είναι άπειρος στο ποιητικό θέατρο, έπαιξε τον Κοριολανό σαν τον Ήστον, τον Μασίστα και τον Μονομάχο.

Ο N. Αρβανίτης είχε συναισθηματική επάρκεια αλλά δεν τον βοήθησε η φωνή του (Αουφίδιος). H Μάρθα Βούρτση, η λιτή αυτή ηθοποιός, παρασύρθηκε στο μελόδραμα. Ο Βόγλης είχε κύρος, χιούμορ και μέτρο. Ο Κέντρος όταν κάνει, δυστυχώς, ποιητικό θέατρο καταφεύγει σε μια περίεργη υστερία.

Ο Μάνος Βακούσης και ο Νίκος Χατζόπουλος έλαμψαν. Υψηλή υποκριτική, εξαίσια ρυθμοποιία, χαρακτηρολογικός πλούτος (Δήμαρχοι).

Από τους άλλους ρόλους ξεχώρισαν με την άνεση της υποκρίσεως ο Καραμπέτσης, ο Λουκαδής, ο Σκούρτας, ο Πετρόπουλος, ο Χάρης Εμμανουήλ και ο Κωστής Παπαϊωάννου. Μια παράσταση φροντισμένη που υποστήριξε ένα μεγάλο κείμενο.