ΛογοτεχνίαΣύμμεικτα


Άλλο δισσοί κι άλλο δασείς λόγοι

Κώστας Γεωργουσόπουλος, εφ. Τα Νέα, 19/7/2004

Όταν προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε δραματολογικά και σκηνικά μια τραγωδία του Eυριπίδη δεν πρέπει να λησμονούμε πως ο ποιητής αυτός ανήκει στο περιβάλλον της σοφιστικής κίνησης του καιρού του

Σκηνή από την παράσταση «Ιππόλυτος» με τον Κωνσταντίνο Μαρκουλάκη στο ρόλο του Ιππόλυτου

Και να το πω εμφαντικά, βιώνει και πραγματώνει στα έργα του τη μεγάλη ανακάλυψη της σκέψης, θα τολμούσα να πω τη θεωρητική μόδα, αν θέλετε το εργαλείο, τη μέθοδο ερμηνείας των φυσικών και των πνευματικών γεγονότων, που κυριάρχησε μετά το δεύτερο μισό του 5ου αιώνα, την αμφισημία, την αμφιβολία, την αμφισβήτηση, το συναμφότερον, τους δισσούς λόγους. Οι σοφιστές έκαναν εργαλείο σκέψης και πρακτική τους το θεωρητικό σχήμα της διαλεκτικής του Ηράκλειτου που συμπύκνωνε αυτή τη διαδικασία στην ιωνική λέξη, όπως ερμηνεύει το λεξικό της Σούδας την αμφισβήτηση, Αγχιβασίη.

H ιδεολογική λοιπόν μόδα της εποχής, όπως κάθε μόδα (π.χ. στη δική μου εποχή ο υπαρξισμός, ο δομισμός, η αποδόμηση, ο μεταμοντερνισμός κ.τ.λ.) τείνει να θεωρεί τα πάντα σχετικά, να απορρίπτει τις δογματικές απολυτότητες, τη συνήθεια και το κύρος του παραδομένου.

Στον Ευριπίδη αυτό εμφανίζεται συνήθως με την υπονομευτική παρουσία δύο αντιφασκόντων, αλληλοαναιρούμενων λόγων, θέσεων και επιχειρημάτων. Στο συμβολικό επίπεδο που συχνά συμπορεύεται με τη λαϊκή μυθολογία στη σκηνή αντιπαρατάσσονται δύο θεοί. Στην «Άλκηστη» είναι ο Απόλλων και ο Θάνατος, στις «Τρωάδες» ο Ποσειδών και η Αθηνά, στον «Ιππόλυτο» η Αφροδίτη και η Άρτεμη. Στον Σοφοκλή η σχετικότητα δεν ήταν διαλεκτική, είχε να κάνει με την ατέλεια της ανθρώπινης νόησης. Ο άνθρωπος στον Σοφοκλή αδυνατεί να κατανοήσει τον λοξό λόγο των χρησμών, τον ερμηνεύει κατά το δοκούν, υποκειμενικά, κατά το συμ-φέρον του. Εκείθεν πλέον η τραγική πλάνη.

Στον Ευριπίδη η αντίφαση, η σχετικότητα, η αντίθεση είναι ουσία της συγκρότησης του κόσμου. H αλήθεια δεν είναι μία. Είναι τόσες οι αλήθειες όσες και οι θέσεις παρατήρησης των φαινομένων, όσες οι οπτικές γωνίες, οι ιδεολογικές παγίδες και τα φάλαρα του καθενός.

Μέσα σε καθετί υπάρχει δυνάμει το παν, αυτό και το έτερον και το ένα μεταπίπτει στο άλλο, συχνά τα αντίθετα συνυπάρχουν και ισορροπούν και αλληλοσυμπληρώνονται.

Έτσι μπορεί κανείς να προσεγγίσει τον ευριπιδικό «Ιππόλυτο». H παρουσία της Αφροδίτης και της Άρτεμης αποτελεί αυτό που ο Θουκυδίδης ονομάζει συναμφότερον: συνύπαρξη και ισορροπία δύο αντιθέτων. Ο έρωτας, η επιθυμία, ο Ίμερος και ταυτόχρονα ο Αντέρωτας, η Παρθενία, η Αγνότητα. Στη Φαίδρα παλεύουν τα αντίθετα και κυριαρχεί εντέλει η αφροδισιακή όρεξη, η ύπαρξή της πλημμυρίζει από ερωτικά υγρά. Ο Ιππόλυτος διοχετεύει τις ορμές του στη σωματική άσκηση, στο κυνήγι και στην ασκητική. Και οι δύο υβρίζουν το συναμφότερον, υπηρετούν με τις ακραίες επιλογές τους το ανισόρροπον, αλλά καταλύουν το μέτρον. Ένα άλλο ζεύγος που καταστρατηγεί το μέτρον και την ισορροπία είναι η Τροφός και ο Θησέας. H πρώτη υπερβάλλει σε πειθώ, ο δεύτερος σε οργή. Ο Αριστοτέλης αργότερα μιλώντας για τη μεσότητα, την έλλειψη και την υπερβολή, έβλεπε στη μεσότητα την ηρακλείτεια αρμονία εκ των διαφερόντων, την ισορροπία ανάμεσα σε δράσεις που έχουν διαφορετική φορά, η περίφημη Παλίντονος αρμονία.

Είδαμε στην Επίδαυρο μια τελείως αδιάφορη για τα προβλήματα που θέτει σε επίπεδο φιλοσοφικής ηθικής παράσταση. Αφηγήθηκε με άνεση ασφαλώς μια ερωτική ιστορία με πάθη που πήγαζαν από μια μελοδραματική και ρομαντική άποψη για τα ανθρώπινα. Έλειψε το τραγικό ρίγος. Και το τραγικό ρίγος στον Ευριπίδη έχει να κάνει με την ειρωνική του ματιά. Και η ειρωνεία του έγκειται σε μια απλή και συνάμα συνταρακτική θεμελίωση, θεολογικής τάξεως. Φαίνεται να λέει απηχώντας τη θεολογική επανάσταση του Ξενοφάνη, αν υπάρχει θεός πρέπει να είναι ένας που δεν είναι λογικά παραδεκτό να αντιφάσκει με τον εαυτό του και να αυτοαναιρείται. H αντίφαση είναι ποιότητα του κόσμου, ανθρώπινη συνθήκη. Ο Θεός αν υπάρχει είναι αντιτραγικός. Ο άνθρωπος είναι τραγικός γιατί είναι ατελής, διχασμένος, σχετικοκρατούμενος και συνεχώς αμφιβάλλων.

H Αφροδίτη και η Άρτεμη είναι προβολές της ανθρώπινης αμφιβολίας στο πεδίο της θεολογικής αναφοράς. Μια τέτοια προσέγγιση της τραγωδίας του Ευριπίδη μάς προβληματίζει, κάθε άλλη ανάγνωση πέφτει στο επίπεδο του δράματος.

Αδιάφορη, νοικοκυρεμένη, παραπλανητική παράσταση

Ο σκηνοθέτης της παράστασης Βασίλης Νικολαϊδης

Αλλά ο πάντα μετρημένος Βασίλης Νικολαΐδης αυτή τη φορά έκανε μια σειρά λανθασμένες κινήσεις, με αποτέλεσμα να παρουσιάσει μια αδιάφορη, νοικοκυρεμένη όμως και ως εκ τούτου παραπλανητική παράσταση. Πρώτο θύμα ο μεταφραστής, σπουδαίος ποιητής, Στρατής Πασχάλης. Έξοχος στα επεισόδια, παγιδεύτηκε στα χορικά. Γιατί; Διότι ο Νικολαΐδης θέλοντας να τιμήσει το έργο του Δημήτρη Μητρόπουλου (δικαίως) επέλεξε για την παράστασή του τη μουσική του μεγάλου συνθέτη του 1937 (που επαναλήφθηκε το 1954). Όμως ο Μητρόπουλος έγραψε μουσική για τη μετάφραση του Σάρρου, μετάφραση που εξέφραζε άλλη αισθητικά εποχή. H πάροδος π.χ. είναι σε ομοιοκατάληκτο δεκαπεντασύλλαβο, τα στάσιμα σε ομοιοκατάληκτα στιχάκια συμβολικής τεχνοτροπίας. Έτσι ο ατυχής Πασχάλης αντί να μεταφράζει από το αρχαίο κείμενο εφευρίσκοντας ανάλογη δική του φόρμα, μιμήθηκε μέτρα, συλλαβές και σχήματα του Σάρρου για να βολευτεί η μουσική του Μητρόπουλου.

Φαντασθείτε κάποιον να γράφει πάνω στα μέτρα και στα σχήματα του Ρώτα για να τραγουδηθεί με άλλους στίχους μια μελωδία των «Ορνίθων» του Χατζιδάκι. Πραγματική τραγωδία!!

Τον Νικολαΐδη δεν τον βοήθησε αυτή τη φορά ούτε ο Πάτσας σχεδιάζοντας ένα σκηνικό για όπερα, ενώ ο σκηνοθέτης δίδασκε σχεδόν αστικό δράμα. Παίζεται σε σκηνικό «Τροβατόρε» η «Έντα Γκάμπλερ»;

Δεν θα σχολιάσω την εμφάνιση της Ναυπλιώτου στην Αφροδίτη, είναι ανεύθυνη. Πάντως, η Αφροδίτη, σε όποια εκδοχή, δεν είναι ούτε η Κάστρο ούτε ο Γκαίμπελς.

H Σοντάκη (Άρτεμη) είχε πάλι μια στέγνα αρχιφύλακα γυναικείων φυλακών (Δείτε αν μπορείτε φωτογραφία της Κατσέλη στην παράσταση του '54).

H Κομνηνού είχε έξοχες στιγμές που έφταναν στον μαιναδισμό (ορθά) στο πρώτο μέρος. H μετάβασή της στη δεύτερη κατάσταση του πανικού χωρίς γέφυρα περάσματος.

Ο Πάρλας προσπάθησε να μην υπερβάλλει. Έτσι όμως στέρησε από τον ρόλο του την ύβριν της οργής του που τιμωρείται.

H Βαλάση (Τροφός) άνευρη, πέρασε απαρατήρητη, ενώ είναι υπεύθυνη της συμφοράς. Δείγμα λαϊκής ρητορικής πειθούς.

Ο Κατσαφάδος (Άγγελος) ερχόταν από την παράδοση του Βόκοβιτς. Είχε νεύρο, εκφραστική υπερβολή και υποκριτική υπεραπλούστευση. Άρεσε.

Ο Μαρκουλάκης είναι ηθοποιός που δικαιούται να παίξει Ιππόλυτο, αρκεί να τονώσει τη φωνή του και να μην κοιτάει τον εαυτό του στον καθρέφτη.

Top