ΛογοτεχνίαΣύμμεικτα


Ένας Τιτάνας προλετάριος

Κώστας Γεωργουσόπουλος, εφ. Τα Νέα, 5/9/2005

Όταν κανείς καταπιάνεται με την ερμηνεία των αρχαίων δραμάτων, αν επιπόλαια περιορίζεται στο πρώτο επίπεδο των κειμένων, αν αγνοεί την πληθώρα των σχολιασμών, αλλά κυρίως αν αγνοεί τα πολιτικά, κοινωνικά, ηθικά και θεολογικά συμφραζόμενα της Aθηναϊκής Δημοκρατίας, υπάρχει πιθανότατος κίνδυνος να πέσει σε μεγάλη (και συχνά καταγέλαστη) παγίδα

Δεμένος στον Καύκασο ο Κώστας Καζάκος-Προμηθέας, στην παράσταση του ΔΗΠΕΘΕ Λάρισας

Ιδιαίτερα ο κίνδυνος είναι πιθανότερος στα έργα που υπήρξαν τετραλογίες, δηλαδή του Αισχύλου. Μια τετραλογία (τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα) εξαντλούσε σε τέσσερα μέρη ένα ενιαίο μυθολογικό υλικό. Π.χ. παρ' όλο που γνωρίζουμε την πλήρη και μοναδική τριλογία της «Ορέστειας», αγνοώντας τα καθέκαστα του σατυρικού δράματος που ακολουθούσε, τον «Πρωτέα», που αναφερόταν στον ανέφελο νόστο του Μενέλαου και της Ελένης, κάπου είμαστε και ιδεολογικά ανάπηροι αλλά και «αισθητικά» ελλειμματικοί.

Λέμε συχνά πως για να ερμηνεύσεις σωστά την «Ορέστεια» πρέπει να τη δεις από το τέλος. Αν δεν λύσεις τα μεγάλα και ποικίλα ιδεολογικά, ηθικά, φιλοσοφικά και κυρίως πολιτικά προβλήματα των «Ευμενίδων», καλύτερα να μην καταπιαστείς με τη σκηνική της πραγμάτωση. Κι όμως, αν είχε σωθεί ο «Πρωτεύς» θα λέγαμε πως από εκείνη την εσχατιά έπρεπε να ιδωθεί η όλη ερμηνεία της τετραλογίας. Αν δεν κατανοήσεις γιατί ο «κερατάς» Μενέλαος και η μοιχαλίδα Ελένη που προκάλεσαν έναν ολόκληρο φονικό πόλεμο γυρίζουν σαν την καλή χαρά στο σπιτάκι τους (και γνωρίζουν και οι αρχαίοι θεατές πως ζουν ευτυχισμένοι, όταν τους επισκέπτεται αναζητώντας τον πατέρα του - άλλο αναίτιο θύμα - ο Τηλέμαχος, όπως αφηγείται τα πράγματα ο Όμηρος στην «Οδύσσεια»), δεν θα αντιληφθείς γιατί ο υβριστής Αγαμέμνων (παιδοκτόνος, κατεδαφιστής της Τροίας, μοιχός και βιαστής της Κασσάνδρας) πληρώνει, όπως πληρώνει, στο λουτρό.

Ανάλογους και μάλιστα πλέον ύπουλους κινδύνους κρύβει και η «Προμήθεια», η τετραλογία του Αισχύλου που καταπιάνεται με τον μύθο του αποστάτη Τιτάνα. Εδώ το έδαφος είναι πράγματι γλιστερό, αφού από την τριλογία έχει σωθεί πιθανόν το μεσαίο δράμα και αγνοούμε τελείως το ήθος και τους στόχους του σατυρικού δράματος που έκλεινε τη σύνθεση. Πώς θα παίζαμε τον πρώτο «Φάουστ» αν, π.χ., έλειπε από το δεύτερο μέρος η «Ελένη», όπου ο ρομαντικός, χριστιανός γοτθικός ήρωας παντρεύεται την κλασική, ειδωλολάτρισσα, ερωτική Ελένη, ο Μεσαίων την Αναγέννηση, για να γεννηθεί ο γερμανικός Ιδεαλισμός, αλλά και ο Καντιανός υπερβατολογικός λόγος. Πού θα κατατάσσαμε τον Μπετόβεν αν είχαν χαθεί τα κουαρτέτα του και πού τον Ελύτη χωρίς τα «Ελεγεία της Οξώπετρας»;

Μια από τις πιο παταγώδεις παραναγνώσεις του «Προμηθέα Δεσμώτη» ήταν η προσπάθεια του Μαρξ να κατασκευάσει ένα πολιτικό είδωλο. Ονόμασε τον Προμηθέα «άγιο προστάτη του προλεταριάτου»!! Προλετάριος ο Προμηθέας; Από πού κι ώς πού; Ίσως βόλευε τον Μαρξ ο χαρακτηρισμός, γιατί κι αυτός έφθασε στην επανάσταση και στη ρήξη προδίδοντας την τάξη του. Από Εβραίος μεγαλοαστός μετεξελίχθηκε σε άθεο φωτισμένο πρωτοπόρο του προλεταριάτου. Είναι γνωστές οι αναλύσεις μεγάλων θεωρητικών του μαρξιστικού έργου, π.χ. του Λούκατς, για τις αντιφάσεις ανάμεσα στις περί αισθητικής απόψεις του Μαρξ και στις απόψεις για την ιστορία και την πολιτική οικονομία. Αισθητικά ο Μαρξ έχει σταθμεύσει στον λογοτεχνικό ρομαντισμό. Όταν στην ιστορία βλέπει κυρίως τις μάζες και τις παραγωγικές διαδικασίες να οδηγούν στη ρήξη με το αστικό συγκρότημα, στην αισθητική και την ηθική της είναι παγιδευμένος, στον πρωτεύοντα ρόλο που παίζει ο ήρωας, ο εκλεκτός, ο άγιος που καθορίζει και δείχνει την πορεία. Χαρακτηρίζοντας άγιο προστάτη του προλεταριάτου τον Προμηθέα, τον διαβάζει μέσα από τις γραμμές του Εγέλου και την ηρωολατρία του Καρλάιλ.

Γνωρίζουμε καλά πως, όπως στην «Ορέστεια» στο τέλος της τριλογίας, τη σύνθεση, η Θέση του πρώτου δράματος και η Αντίθεση του δεύτερου, ως πρώτες «κινήσεις» της διαλεκτικής μεθόδου, οι δύο αντίπαλες δυνάμεις, ο Προμηθέας και ο Ζευς, συμφιλιώνονται, όπως οι Ερινύες στην «Ορέστεια» μεταπίπτουν ηρακλείτεια σε Ευμενίδες. Τι ειρωνεία, ο ανανεωτής της Διαλεκτικής στην Ιστορία Μαρξ να διαβάσει ένα μοντέλο διαλεκτικό, που παραπέμπει στη Φύση και στην Ύλη, με τα ιδεαλιστικά γυαλιά του Εγέλου, που ισχυριζόταν πως ανέτρεψε, αντέστρεψε τη διαλεκτική του, που ήταν με το κεφάλι στο χώμα και την έστησε στα πόδια της! Όταν ο Προμηθέας υβρίζει, ελεεινολογεί, χλευάζει τον Δία, τον χαρακτηρίζει προδότη και τύραννο και αγνώμονα, το ακροατήριο του καιρού του (στο διονυσιακό θέατρο, ακριβώς δίπλα στους ναούς των θεών που κοσμούσαν την Αγορά, με πολίτες που μετείχαν στα Ελευσίνια Μυστήρια, γυναίκες που τελούσαν τα Θεσμοφόρια, όσο κι αν κάποιοι φωτισμένοι διανοούμενοι είχαν αρχίσει να αμφισβητούν το θείον) θα ανατρίχιαζε από την τόλμη του αποστάτη Τιτάνα.

Όταν στη διάρκεια της δικτατορίας παιζόταν ο «Προμηθέας Δεσμώτης» με τον Κατράκη στην Επίδαυρο, παρόντος του Παττακού, ο λεβέντης λαός μας πίσω από την πλάτη του - όπως οι μαθητές ρίχνουν σαΐτες στον γυρισμένο στον πίνακα δάσκαλο - χειροκρότησαν την ατάκα του Κατράκη στο κείμενο του Αισχύλου «ο Δίας είναι τύραννος»... Αγία αφέλεια!!

Ο Αισχύλος ήξερε ό,τι σήμερα κάποιοι διαφωτισμένοι αγνοούν, πως το κλεμμένο πυρ είναι εργαλείο αμφίστομο, όπως το άρμα του ήλιου, που στα χέρια του Φαέθοντα, ανάλογα με την τροχιά του, έφερνε την ευλογία ή τη συμφορά, τους παγετώνες και τα καύματα, τη βόμβα κοβαλτίου της Ιατρικής και τη βόμβα της Χιροσίμα.

Με την οπτική του Μαρξ

Ο Κώστας Καζάκος φιλοδόξησε να σκηνοθετήσει και να ερμηνεύσει τον «Προμηθέα Δεσμώτη» με την οπτική που τον ερμήνευσε ο Μαρξ. Ως μεταφραστής ο Οδυσσέας Νικάκης διάβασε το αισχυλικό αριστούργημα πολιτικά και ο Καζάκος σχεδίασε την παράσταση πάνω σ' αυτές τις συντεταγμένες. Είναι βέβαια κι αυτή μια στάση, νιώθεται. Όσο κι αν διαφωνώ, δεν μου πέφτει λόγος, όταν φιλολογικοί κολοσσοί, όπως ο Τζορτζ Τόμσον, διαβάζουν έτσι το έργο. Και ως τέτοιο, ο Καζάκος το έστησε με καθαρότητα, σαφήνεια, διαύγεια και απλότητα, χωρίς στολίδια, περιττά τεχνάσματα και αισθητισμούς. H παράστασή του και η ερμηνεία του ήταν πολύ πειστικότερες από τη σκηνοθεσία τού Μουζενίδη και την ερμηνεία του Κατράκη πριν από 30 χρόνια.

Ο Καζάκος είχε σκηνικό κύρος και απέδωσε τον Τιτάνα με το οικείον μέγεθος. H φιλάνθρωπη οργή του είχε και μέτρο, και ήθος, και λιτότητα. Αντίθετα με τα κύμβαλα αλαλάζοντα του Κάλοου (Κράτος) και του Ναζίρη (Ήφαιστος) και τα ακατανόητα ακκίσματα σαλτιμπάγκου της βωβής Βίας (Κατερίνα Φωτιάδη). Ο Κολοβός μπορεί να πεζοποίησε τον Ωκεανό, ερμήνευσε όμως ρεαλιστικά και πειστικά την ειρωνική μετάφραση του κειμένου, που τον βλέπει ως προσαρμοσμένο εκπρόσωπο του ιστορικού συμβιβασμού!!

Ο Κωνσταντίνος Καζάκος (Ερμής) είχε το ανάλογο παράστημα και τη θρασύτητα του υπηρέτη της εξουσίας. Αν ενισχύσει το φωνητικό του όργανο, αν γεμίσει τη σωστή του άρθρωση, θα ευδοκιμήσει στο είδος.

H Φιλαρέτη Κομνηνού έλαμψε ως Ιώ. Μια από τις εντελέστερες ερμηνείες της και από τις πληρέστερες του ρόλου αυτού, που χρειάζεται άκρα ισορροπία πόθου και τρόμου.

Τα σκηνικά και τα κοστούμια του Πατρικαλάκη, εικαστικά πρότυπα θεατρικότητας και ομορφιάς. Κανένας ρεαλισμός.

Ο Γιούρι Στούπελ έγραψε ωραία τραγούδια για τον Χορό και η Αγγελική Στελλάτου έκανε στη χορογραφία το δεύτερο φετινό της θαύμα. Ο Χορός άπειρος, αλλά τον προτιμώ από το ντελάλημα της έμπειρης κορυφαίας Τουντοπούλου.