Οι σκαπανείς της Πολιτικής Επιστήμης

Θανάσης Βασιλείου, εφ. Καθημερινή, 13/1/2008

Τα οράματα για την κατάκτηση ενός καλύτερου πολιτικού μέλλοντος

Hobbes, Locke, Rousseau, Kant, Hegel, Θεωρίες της Πολιτικής και του Κράτους, Μετάφραση - Εισαγωγή: Μανόλης Αγγελίδης, Θανάσης Γκιούρας, εκδ. Σαββάλας, σελ. 385

Παρά το γεγονός ότι οι περισσότεροι σήμερα παραδέχονται ότι δεν ασκείται κυβέρνηση με γενιτσάρους, δεν είναι λίγοι οι οπαδοί του Ταλλεϋράνδου που συμβούλευε τον Ναπολέοντα: «Μπορείς να κάνεις τα πάντα με τις ξιφολόγχες, κύριέ μου, εκτός από το να καθίσεις πάνω τους». Βεβαίως, από τον Μεσαίωνα αρκετοί γνώριζαν ότι το κράτος της δικαιοσύνης και της δημόσιας γνώμης δεν είναι τόσο ζήτημα βαρέος χεριού, όσο ζήτημα χρηστής διακυβέρνησης. Γνώριζαν επίσης ότι ο καλός κυβερνήτης δεν χρειάζεται ξιφολόγχες, ούτε βέβαια… φωτογένεια και μάνατζερ για να είναι αρεστός.

Χρειάζεται κοινωνικό συμβόλαιο ώστε, αν θεωρεί τον εαυτό του ανώτερο από τους άλλους, τότε να πράττει περισσότερα για τους άλλους, τους αδύνατους, παρά για τον εαυτό του. Αυτός που απαιτεί θυσίες από τους άλλους χωρίς να τις ενστερνίζεται για τον εαυτό του δεν είναι παρά αλαζών ή υπερόπτης. Το γνώριζαν πολύ καλά και το διακήρυξαν ο Τόμας Χομπς, ο Τζον Λοκ, ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ και αρκετοί άλλοι που θεωρούσαν την αλαζονεία, την δόλια ρητορική και την υπεροψία –ό,τι εμείς σήμερα ονομάζουμε απαξίωση της πολιτικής–αιτίες παρακμής των κοινωνιών. «Εκεί που δεν υπάρχει πολιτεία, τίποτα δεν είναι άδικο», έλεγε ο Χομπς. Ωραία, θα αντέτεινε κάποιος, όλα αυτά έχουν λεχθεί. Οπωσδήποτε! Λέχθηκαν και γράφτηκαν, αλλά ελάχιστα ακούστηκαν ή διαβάστηκαν.

Η ελληνική πολιτική φτώχεια

Στη χώρα μας, με εξαίρεση ολιγομελείς ελίτ ακαδημαϊκού τύπου (μέλη των οποίων κινήθηκαν και εντός της πολιτικής – πρόχειρα μνημονεύω τους Νεοκλή Καζάζη, Κων/νο Τσάτσο, Παν. Κανελλόπουλο, Δημ. Γληνό, Γεώργιο Βλάχο, Κ. Ψυχοπαίδη, Κ. Καστοριάδη, Π. Κονδύλη κ.ά.), επί δεκαετίες παρέμεινε ερμητικά κλειστή στις αναζητήσεις της «δημοκρατίας των Γραμμάτων» και στους προβληματισμούς που συνέθεσαν το μείζον φαινόμενο της σύγχρονης πολιτικής φιλοσοφίας και πράξης. Αλλωστε, αδιάσειστη μαρτυρία της θεωρητικής και πρακτικής πολιτικής καχεξίας στα ελληνικά πράγματα αποτελεί ο πολιτικός λόγος σήμερα προ των εκλογών στο σύνολο του πολιτικού φάσματος.

Τα κείμενα που θησαύρισαν οι καθηγητές της Πολιτικής Επιστήμης Θανάσης Γκιούρας (Πανεπιστήμιο Κρήτης) και Μανόλης Αγγελίδης (Πάντειο Πανεπιστήμιο), το λιγότερο, δείχνουν ότι κάποτε η κοινωνική έρευνα δεν ήταν ξεκομμένη από την πραγματικότητα αλλά, αντίθετα, βαφτισμένη στην εποχή της και ωθούμενη από τα μεγάλα κοινωνικά γεγονότα (θρησκευτικοί πόλεμοι, κοινωνικές επαναστάσεις κ.λπ.) προσανατολίστηκε στη σφυρηλάτηση πολιτικών υποκειμένων και στη μορφοποίηση κοινωνικών αξιών που θα θωράκιζαν το κοινωνικό μέλλον των λαών της Ευρώπης και του κόσμου. Λόγος περί δικαιοσύνης, περί ελευθερίας, περί συμβάσεων, περί βούλησης, περί ηθικής, περί καλής και κακής κυβέρνησης, περί πρόνοιας, περί πολέμου και ειρήνης, λόγος υπέρ των αδυνάτων κ.λπ. Πρόκειται, δηλαδή, για ένα τεράστιο «σύστημα Λόγων» που έδωσαν ζωτική πνοή στην πολιτική επιστήμη και οδήγησαν, όχι δίχως εμπόδια, στο νεωτερικό πολιτικό φαινόμενο.

Από τη φυσική κατάσταση, από το κράτος «Λεβιάθαν» του Χομπς έως τη «Δεύτερη Πραγματεία περί Διακυβέρνησης» όπου ο διαπρεπής του αγγλικού εμπειρισμού Τζον Λοκ μιλάει για την καταγωγή και τα όρια της νόμιμης εξουσίας και από το «Κοινωνικό Συμβόλαιο» και το επαναστατικό «ταμείον» του Ζαν-Ζακ Ρουσσώ έως τα οράματα των ηθικών υποκειμένων της «Μεταφυσικής των Ηθών και του Δημοσίου Δικαίου» του Ιμμάνουελ Καντ, το αίτημα ήταν η «απελευθέρωση από τη δουλεία». Σε όλα τα έργα, οι λέξεις «δουλεία» και «δίκαιο» είναι αντιφατικές και αλληλοαποκλείονται. Το έργο αυτό, εν μέρει, άρχισε να γίνεται πραγματικότητα, και ήταν αυτό που ενέπνευσε το νεαρό Χέγκελ να γράψει αργότερα τη «Φιλοσοφία του Δικαίου ή το Σχεδίασμα της Πολιτικής Επιστήμης».

Κοντολογίς, τα έργα της επιτομής που προτείνει το «Ιδρυμα Σάκη Καράγιωργα» στη σειρά «Κοινωνικές Επιστήμες» των εκδόσεων Σαββάλα, δημιούργησαν το πνευματικό φαινόμενο που καταγράφεται θετικά στον αμητό των αναλυτικών επιτευγμάτων και, όλα τους, αποτελούν αξιοσημείωτες μαρτυρίες γραμμένες από μνημειώδεις δεξιοτέχνες του στοχασμού, των ιδεών, του λόγου, της σύνθεσης και των επιχειρημάτων στην κοινωνικο-πολιτική ιστορία της Ευρώπης.

Το ερώτημα του αναστοχασμού

Τα κείμενα, που καλύπτουν ένα εύρος τριών σχεδόν αιώνων, θέτουν ένα επιτακτικό θέμα: το θέμα ενός ξαναδιαβάσματος της θεωρίας και της ιστορίας κόντρα στη θεωρία και στην ιστορία, τέμνοντας εγκάρσια την πολιτική σκέψη με όρους του σήμερα και του αύριο. Αν οι κόσμοι των προηγούμενων αιώνων έχουν θρυμματισθεί και αν δεν θέλουμε άλλες ουτοπίες, αν σήμερα κυριαρχεί ο κυνισμός στην πολιτική και βιώνουμε προνεωτερικές καταστάσεις, τότε οφείλουμε να εργαστούμε για ένα είδος αποκατάστασης. Αν πράγματι βρισκόμαστε στην αρχή της μεταβατικής περιόδου, τότε το ερώτημα είναι: πώς μπορούμε να επανασυνδεθούμε με τις πολιτικές παραδόσεις που ονειρεύονταν να κάνουν τον κόσμο καλύτερο – και όχι μόνο για τους λίγους εκλεκτούς; Οι συνειρμοί θα πρέπει να κινηθούν προς αυτήν την κατεύθυνση.