Προσέγγιση στην ηθική φιλοσοφία του Νίτσε

Μαρία Τοπάλη, εφ. Καθημερινή, 16/1/2011

Μέσα από το εμβληματικό έργο του μεγάλου Γερμανού στοχαστή «Γενεαλογία της ηθικής»

Brian Leiter, Νίτσε και ηθική, ένας οδηγός ανάγνωσης, μετ.: Γιώργος Λαμπράκος, εκδ. Οκτώ, 2009

«Το amor fati είναι η πιο ενδόμυχη φύση μου», έγραφε ο Νίτσε στο «Ιδε ο άνθρωπος». Ο ακαδημαϊκός φιλόσοφος Μπράιαν Λάιτερ εξαίρει την ιδιαίτερη νιτσεϊκή μοιροκρατία («ο Νίτσε», ξεκαθαρίζει, «δεν είναι Κλασσικός Αιτιοκράτης ούτε Κλασσικός Μοιροκράτης»), θεωρώντας, αντιθέτως, ότι η θέληση για δύναμη αποτελεί υπερτιμημένη συνιστώσα ως προς τον ρόλο που έπαιξε στη νιτσεϊκή σκέψη. Στο υπό συζήτηση έργο του ο Λάιτερ προκρίνει μια φυσιοκρατική ανάγνωση του Νίτσε ως ηθικού φιλοσόφου. Διαβάζει, υπό το πρίσμα αυτό, τη «Γενεαλογία της ηθικής» και ως φυσιοκρατική ιστορία, ως «μια θεώρηση της προέλευσης της ηθικής δίχως επίκληση υπερφυσικών αιτίων».

Στο πόνημα του Λάιτερ, το οποίο αποσκοπεί, κατά τον υπότιτλό του, να αποτελέσει έναν «οδηγό ανάγνωσης» του Νίτσε ως ηθικού φιλοσόφου, ο αναγνώστης έχει πράγματι την ευκαιρία να παρακολουθήσει μια λεπτομερή συζήτηση τόσο του ίδιου του νιτσεϊκού έργου όσο και της πλούσιας βιβλιογραφίας που αδιάλειπτα το παρακολουθεί μέχρι τις μέρες μας.

Η προσέγγιση του Λάιτερ, ενώ δεν στερείται μιας συνεκτικής και κοπιώδους επιχειρηματολογίας, διακρίνεται, ταυτόχρονα, για την ένταση του ύφους. Είναι πολεμική χωρίς να γίνεται δηκτική – αλλά ποιος θα μπορούσε να το προσάψει αυτό ως ελάττωμα σε μια συζήτηση περί Νίτσε; Ο Λάιτερ καταλήγει αιρετικός σε σχέση με άλλες, ισχυρές, περί Νίτσε αντιλήψεις, συγκρουόμενος, π.χ., με τον Χάιντεγκερ, τους μεταδομιστές, τον Νεχαμά. Στον τελευταίο, καθώς και στον Πωλ ντε Μαν, προσάπτει την ερμηνευτική άσκηση βίας στην ακεραιότητα των (νιτσεϊκών) κειμένων. Προηγουμένως, ο συγγραφέας έχει φροντίσει να θεμελιώσει την άμυνά του, παρουσιάζοντας με βιογραφικό περίπου τρόπο τον Νίτσε ως έναν καλό κλασικό φιλόλογο, που διαβάζει «σωστά». Αυτό, ας μας επιτραπεί, είναι ωραίο και χρήσιμο να το θυμόμαστε, δεν παρέχει ωστόσο κάποιο δεσμευτικό επιχείρημα ως προς μια μεταγενέστερη (σημερινή) ανάγνωση του έργου του.

Πολεμική

Περισσότερο δεσμευτικά και αποτελεσματικά μοιάζουν, τουναντίον, τα επιχειρήματα του Λάιτερ υπέρ μιας ανάγνωσης της νιτσεϊκής «Γενεαλογίας» ως ενθαρρυμένης «από την ίδια βαθιά κανονιστική δέσμευση που εντοπίζεται σε όλο το ύστερο έργο του Νίτσε: να επαναξιολογηθεί η υπάρχουσα ηθική». Στο κέντρο της κριτικής του Νίτσε για την ηθική δεν βρίσκεται, υποστηρίζει ο Λάιτερ, κάθε μορφή ηθικής, αλλά μόνο η «ηθική με την υποτιμητική έννοια», για τον ορισμό της οποίας ο συγγραφέας διεξέρχεται και κατηγοριοποιεί το πλήθος των προσεγγίσεων που απαντώνται στη δευτερεύουσα βιβλιογραφία. Με βάση το κεντρικό τούτο επιχείρημα, η «Γενεαλογία της ηθικής» «δεν είναι μια ακαδημαϊκή πραγματεία» αλλά «μια πολεμική με έσχατο στόχο να απαλλάξει τα εκκολαπτόμενα ανώτερα όντα από την ψευδή τους συνείδηση ως προς την ηθική». Αυτή η εχθρική προς τα ανώτερα όντα ηθική δεν είναι παρά η ηθική των κατώτερων ανθρώπων, η ηθική των δούλων που έχει ιστορικά θριαμβεύσει και από την οποία θα πρέπει ο ανώτερος άνθρωπος να απελευθερωθεί.

Διαβάζοντας και σχολιάζοντας από φυσιοκρατική οπτική τη Γενεαλογία και επικαλούμενος συχνά - πυκνά αποσπάσματα από άλλα νιτσεϊκά έργα, κυρίως από το «Ιδε ο άνθρωπος», ο Λάιτερ αρθρώνει ένα κλιμακωτό σχήμα που και ο μη ειδικός αναγνώστης παρακολουθεί με αμείωτο ενδιαφέρον. Ξεκινώντας, λοιπόν, από την οδύνη που δημιουργεί η απώθηση των ενστίκτων, προχωρεί στο αφόρητο της έλλειψης νοήματος της εδραιωμένης αυτής οδύνης για να καταλήξει στο απεχθές και νοσηρό «ασκητικό ιδεώδες», που νοηματοδοτεί την οδύνη.

«Προοπτικισμός»

Η συζήτηση, από τον Λάιτερ, του κατά Νίτσε ασκητικού ιδεώδους αποτελεί το γοητευτικότερο και οξυδερκέστερο κομμάτι του υπό συζήτηση έργου. Αναγνωρίζεται, έτσι, η ποιότητα του ασκητικού ιδεώδους στην επιστήμη, ως την ευγενέστερη και πλέον πρόσφατη μορφή του, στον βαθμό μάλιστα που η επιστήμη ταυτίζεται με την απροϋπόθετη θέληση για αλήθεια. Κομβικό ρόλο παίζει εδώ το νιτσεϊκό δόγμα του «προοπτικισμού»: «αν», υποστηρίζει ο Λάιτερ, «κατανοήσουμε την έννοια υπό την οποία η γνώση είναι κατ’ ανάγκην προοπτικιστική, θα καταλάβουμε επίσης γιατί η θέληση για μια μη προοπτικιστική αλήθεια εκφράζει ένα ασκητικό ιδεώδες».

Ο Νίτσε στον οποίο καταλήγει κανείς με τούτο τον «οδηγό ανάγνωσης», εξαιρετικά επιμελημένο στην ελληνική του έκδοση, είναι ένας αναρχικός, από πολιτική άποψη, καθώς ενδιαφέρεται πρωτίστως για ατομικές στάσεις, όχι για πολιτικές δομές. Είναι, κατ’ επέκτασιν, ηθικός και όχι πολιτικός φιλόσοφος, ενώ και η βάση της κριτικής του στην ηθική είναι ψυχολογική, με τρόπο μάλιστα εξαιρετικά συγγενικό προς τον φροϋδισμό. Οσοι απολαμβάνουν την ανάγνωση του Νίτσε αλλά νιώθουν άβολα με πολλές από τις σύγχρονες αναγνώσεις του, θα βρουν στο σύγγραμμα αυτό ισχυρά ερείσματα μιας διαφορετικής προσέγγισης, που διανοίγει ενδιαφέρουσες και εύλογες αναγνωστικές οδούς, αποστασιοποιούμενη ταυτόχρονα από τις «ευκολίες» των παλαιών, συντηρητικών ή και αντιδραστικών ακόμη παραναγνώσεων του διάσημου φιλοσόφου.