Η δύναμη είναι στη φύση μας

Γιάννης Πρελορέντζος*, εφ. Τα Νέα, 22/4/2011

Χωρίς να έχει μελετήσει συστηματικά το έργο του, ο Φρόιντ είχε δηλώσει ότι ανέκαθεν ζούσε σε σπινοζική ατμόσφαιρα. Σύμφωνα με τον Αϊνστάιν, το κοσμοείδωλο της σύγχρονης φυσικής είναι κατ΄ ουσίαν σπινοζικό. Σχεδόν τρεισήμισι αιώνες μετά τον θάνατο του Σπινόζα (1632-1677), η δυτική διανόηση τον καθιέρωσε μεταξύ των κλασικών.

Ο Ντελέζ και ο Γκαταρί υποστήριξαν ότι ο συγγραφέας τηςΗθικής, ως διανοητής που απορρίπτει διαρρήδην κάθε είδους υπερβατικότητα, είναι «ο Χριστός των φιλοσόφων, οι δε μεγαλύτεροι φιλόσοφοι δεν είναι παρά απόστολοι, που απομακρύνονται από αυτό το μυστήριο ή το προσεγγίζουν». Πιο πρόσφατα, ο Τζόναθαν Ισραελ κατέδειξε ότι ο Σπινόζα αναγνωριζόταν ως ο αδιαφιλονίκητος ηγέτης του πρώιμου ριζοσπαστικού διαφωτιστικού κινήματος (1650-1750), ενώ ο διαπρεπής νευροβιολόγος Αντόνιο Νταμάζιο ανέδειξε τη συμβατότητα πολλών πορισμάτων της επιστήμης του για τα συναισθήματα και τις συγκινήσεις με θεμελιώδεις προτάσεις του Σπινόζα. 

Ποιες είναι όμως οι βασικές θέσεις του αποσυνάγωγου από την εβραϊκή κοινότητα του Αμστερνταμ φιλοσόφου (1656), ο οποίος ουδέποτε δίδαξε σε πανεπιστήμιο, μολονότι του προτάθηκε επίσημα έδρα στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης; Με κεντρική στόχευση της φιλοσοφίας του την πραγμάτωση της ελευθερίας του ανθρώπου, επεξεργάστηκε επί δεκαπενταετία τοopus magnumτου, την «Ηθική», που δεν είναι αποκλειστικά πραγματεία ηθικής, αλλά ολοκληρωμένο φιλοσοφικό σύστημα. Αρχίζει με την οντολογία, στην οποία ο Σπινόζα θεμελιώνει τη γνωσιοθεωρία, την ψυχολογία και τη φιλοσοφική ανθρωπολογία (με έμφαση στη διεισδυτική ανάλυση του συναισθηματικού βίου του ανθρώπου) και την ηθική του, ως σταδιακή- δύσκολη αλλά εφικτή- απελευθέρωση του ατόμου. Περιλαμβάνει επίσης σύνοψη φυσικής και βασικά στοιχεία πολιτικής φιλοσοφίας. 

Ειδικότερα, εκκινεί από τον Θεό, τον οποίο ανάγει στη Φύση (Deus sive Νatura), φροντίζοντας να επισημάνει ότι αναφέρεται τόσο στη φυόμενη φύση (natura naturata), δηλαδή στις υπαρκτές οντότητες, άπειρες και πεπερασμένες, όσο και κυρίως στη φύουσα φύση (natura naturans), ως ενεργό αρχή που διέπει την ύπαρξη κάθε πραγματικού όντος. 

Ο Θεός, δηλαδή η Φύση, είναι η μοναδική υπόσταση, πέραν της οποίας δεν υπάρχει τίποτε, ούτε εν είδει δυνατότητας. Αντιτιθέμενος σε κάθε είδους ανθρωπομορφισμό, ο Σπινόζα υποστηρίζει ότι ο Θεός είναι αιτία του εαυτού του και (εμμενής και όχι μεταβατική) αιτία των πραγμάτων: δεν ταδημιουργείεκ του μηδενός, ως εξωτερική και ανεξάρτητη οντότητα, που θα είχε τη δυνατότητα να μη δημιουργήσει τίποτε ή να τα δημιουργήσει αλλιώς και που θα μπορούσε να τα αλλάξει ή να τα εκμηδενίσει. Απεναντίας δέχεται ότι ο Θεόςπαράγεικατ΄ αναγκαιότητα οτιδήποτε υπάρχει- κάτι που δεν σημαίνει ότι υφίσταται τον οιονδήποτε καταναγκασμό, εφόσον δεν υπάρχει τίποτε πέραν αυτού. Τα υπαρκτά όντα, όπως η κίνηση και η ηρεμία, οι άνθρωποι, τα ζώα, τα φυτά και τα τεχνουργήματα- που διακρίνονται ρητά από τα κατ΄ επίνοιαν όντα, όπως ο χρόνος ή ο αριθμός, και από τις πλασματικές κατασκευές, όπως οι χίμαιρες, οι άγγελοι ή ο διάβολος- είναι τρόποι ή τροποποιήσεις του Θεού-Φύσης. Το καθένα εκφράζει τον Θεό σε όλα τα απειράριθμα κατηγορήματά του, από τα οποία γνωρίζουμε μόνο τη σκέψη και την έκταση. Ο γεωμετρικός τρόπος γραφής της «Ηθικής»- έστω και αν πρόκειται για ιδιότυπη αξιοποίηση της γεωμετρίας- που συνδέεται με τη μαθηματικοποίηση της φυσικής από τον Γαλιλαίο και τον Καρτέσιο, υποδηλώνει ότι τα μαθηματικά χρησιμεύουν στον Σπινόζα ως υπόδειγμα βέβαιης γνώσης και ότι του επιτρέπουν να ασκήσει τη ριζικότερη κριτική στην τελεολογία (στο παράρτημα του πρώτου μέρους της «Ηθικής»). 

Το σπινοζικό σύστημα θεμελιώνεται σε μια οντολογία της δύναμης. Η φύση κάθε υπαρκτού όντος εμπερικλείει δύναμη- η οποία, όσον αφορά τα πεπερασμένα όντα, μπορεί να αναπτυχθεί από ένα ελάχιστο μέχρι ένα μέγιστο όριο- κάτι που έχει κεφαλαιώδη σημασία στο πεδίο της ηθικής και της πολιτικής, δεδομένου ότι όλα τα πεπερασμένα όντα, συμπεριλαμβανομένων των ανθρώπων, εμπλέκονται αναπόδραστα σε ποικίλες συναντήσεις με τα υπόλοιπα πεπερασμένα όντα. Ο Σπινόζα εκθέτει υποδειγματικά τη «φυσική των συναντήσεων», διαπιστώνοντας ότι μπορούμε να τις οργανώνουμε έτσι ώστε,στο μέτρο του δυνατού, να λειτουργούν θετικά (σύνθεση δυνάμεων) και όχι αρνητικά (ως δηλητήριο). Ωστόσο, δεν είμαστε θεοί. Ο Σπινόζα λέει μεν ότι κάθε υπαρκτό πράγμα είναι ο Θεός, σπεύδει όμως να διευκρινίσει ότι είναι ο Θεόςσε ορισμένο βαθμό (Deus quatenus). 

Η αξιόλογη μετάφραση της «Ηθικής» , μείζονος έργου της φιλοσοφικής γραμματείας, στα ελληνικά από τον Βαγγέλη Βανταράκη αποτελεί σημαντικό γεγονός για τα φιλοσοφικά πράγματα της χώρας μας, ειδικότερα αν λάβουμε υπ΄ όψιν ότι πρόκειται για το πρώτο εγχείρημα αξιόπιστης μεταφοράς του έργου από τα λατινικά σχεδόν έναν αιώνα μετά τη μετάφραση του Κουντουριώτη (1913), με πρόσθετη αρετή τη σύνταξη γλωσσαρίου και χρονολογίου. Η παρούσα έκδοση περιέχει εκτενή εισαγωγή της Β. Γρηγοροπούλου, γνωστής μελετήτριας της φιλοσοφίας του 17ου αιώνα. 

* Ο Γιάννης Πρελορέντζος είναι αναπληρωτής καθηγητής Νεώτερης και Σύγχρονης Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.