Αριστοτέλης ο σύγχρονος
Ευτύχης Μπιτσάκης*
,
εφ.
Τα Νέα, 12/09/1997
Προ ημερών (1-4 Σεπτεμβρίου) πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη μεγάλη διεθνής συνάντηση με θέμα «Ο Αριστοτέλης και οι Σύγχρονες Επιστήμες». Περίπου 80 φιλόσοφοι, φυσικοί και μαθηματικοί, από 17 χώρες, προσέγγισαν το τεράστιο και πολύμορφο έργο του Σταγειρίτη, από την άποψη όλων σχεδόν των σημερινών επιστημών.
Αλλά γιατί μας ενδιαφέρει σήμερα το έργο του Αριστοτέλη, ο οποίος ήταν οπαδός του γεωκεντρικού σύμπαντος, συνέλαβε λανθασμένα τον βασικό νόμο της κίνησης (κάθε κινητό είναι ανάγκη να κινείται από κάποιο άλλο) καταλήγοντας στην υπόθεση του «πρώτου κινούντος» (Θεού;) και ο οποίος, παρά τον δυναμικό χαρακτήρα της οντολογίας του θεώρησε ότι η ύλη κατατείνει προς κάποιο «τέλος» (σκοπό) που θα ήταν το χωρίς ύλη είδος (μορφή).
Ο Αριστοτέλης ήταν, όπως θα λέγαμε σήμερα, «ρεαλιστής». Δηλαδή, σε αντίθεση με ορισμένα σημερινά φιλοσοφικά ρεύματα, δεχόταν την αντικειμενικότητα και την αυθυπαρξία της Φύσης: «Οποιαδήποτε απόπειρα να αποδείξουμε ότι η Φύση υπάρχει, θα ήταν παιδαριώδης. Επειδή είναι φανερό ότι υπάρχουν πολλά όντα. Και το να προσπαθεί κανείς να αποδείξει το προφανές από το μη προφανές, προδίδει πνευματική σύγχυση». Ο Αριστοτέλης απαντά, από απόσταση 25 αιώνων, στους σημερινούς θετικιστές, αναλυτικούς, γλωσσολόγους, κ.λπ., οι οποίοι με αξιοθαύμαστη υπομονή θέτουν και ξαναθέτουν το πρόβλημα της αντικειμενικής υπόστασης της Φύσης.
Αλλά η Φύση, κατά τον Σταγειρίτη φιλόσοφο, δεν είναι μια αμετάβλητη οντότητα όπως θα την φαντάζονταν οι Μεσαιωνικοί, ή, πριν απ' αυτόν, οι Ελεάτες. Η Φύση, κατά τον Αριστοτέλη, είναι αρχή κινήσεως και αλλαγής. Αλλά η κίνηση δεν ταυτίζεται με τη μετατόπιση στον χώρο.
Πράγματι, κατά τον Αριστοτέλη, κίνηση σημαίνει αλλαγή, γένεση μορφών, πέρασμα από την δυνάμει ύπαρξη στην ενεργεία ύπαρξη από τη δυνατότητα στην πραγματικότητα. Οι αριστοτελικές κατηγορίες του δυνάμει και του ενεργεία απετέλεσαν αντικείμενο πολλών εισηγήσεων του Συνεδρίου. Και αυτό δεν είναι τυχαίο. Στις μέρες μας οι οντολογικές αυτές κατηγορίες έχουν μεταμορφωθεί σε επιστημονικές έννοιες, απαραίτητες για την κατανόηση φαινομένων όπως οι μετατροπές της μορφής της ύλης κατά τις θεωρίες του Αϊνστάιν, οι μετατροπές των καταστάσεων στην Κβαντομηχανική, οι βιολογικές εξελικτικές διαδικασίες, για να μην αναφερθούμε στην αστροφυσική, την κοσμολογία, κ.λπ.
Κατά την αέναη και αυτοδύναμη ανέλιξη της Φύσης, η δυνατότητα μετατρέπεται σε πραγματικότητα (το δυνάμει ον, μετατρέπεται σε ενεργεία ον). Η σχέση αυτή δεν είναι αόριστη, καθότι, κατά τον Αριστοτέλη, το ενεργεία ον αποτελεί μέτρον του δυνάμει. Επιπλέον, η μετάβαση από το δυνάμει στο ενεργεία είναι αιτιοκρατημένη: Αίτιο, κατά τον Αριστοτέλη, είναι το ενδογενές στοιχείο από το οποίο προκύπτει ένα πράγμα. (Ο Αριστοτέλης θα μπορούσε να διδάξει πολλά στους σημερινούς οπαδούς της θετικιστικής ερμηνείας της Κβαντικής Μηχανικής). Τέλος, ανάμεσα στην αιτία και το αποτέλεσμα υπάρχει καθορισμένη χρονική σχέση: η αιτία, προηγείται του αποτελέσματος. (Η φιλοσοφική αυτή θέση θα μετατρεπόταν σε επιστημονική αρχή, με τη θεωρία της Σχετικότητας).
Τα φαινόμενα, συνεπώς, πραγματώνονται εν χρόνω. Ο χρόνος μετράται με την κίνηση. Αντίστροφα, η κίνηση μετράται με τον χρόνο. Ο χρόνος αποτελεί συνεχές. Η παρούσα στιγμή αποτελεί «τελευτήν» του παρελθόντος χρόνου και αρχή του μέλλοντος. Η δυναμική αυτή αντίληψη θα αποκτούσε συγκεκριμένη έκφραση στο τετραδιάστατο Σύμπαν των Αϊνστάιν - Μινκόφσκι.
Ο Αριστοτέλης δέχεται τον ενδογενή χαρακτήρα της κίνησης: «Κίνηση είναι η εντελέχεια του κινητού ως κινητού». Χάρη στην εντελέχεια η ύλη πραγματώνει μορφές. Όμως η ύλη είναι «απροσδιόριστη, χωρίς μορφή», κάτι παθητικό, καθεαυτό άγνωστο. Η ύλη είναι το δυνάμει που μεταπίπτει σε ενεργεία, χάρις στην εσωτερική του σκοπιμότητα. Κατάληξη της κίνησης θα ήταν το «τελικόν αίτιον», το χωρίς ύλη είδος. Πρόκειται για δύο από τις πιο αδύνατες πλευρές του έργου του Αριστοτέλη. Πράγματι: Η ύλη υπάρχει πάντα με καθορισμένη μορφή και η κίνηση δεν είναι πάντα ανέλιξη. Είναι υποβάθμιση, ανέλιξη μορφών, αέναο πέρασμα από το δυνάμει στο ενεργεία.
Η δυναμική αντίληψη του Αριστοτέλη αφορά και το άπειρον, το οποίον δεν θεωρεί ως στατικό, τετελεσμένο, αλλά ως γίγνεσθαι, «αεί γε έτερον και έτερον». Κατά τον Αριστοτέλη, δεν υπάρχει κενό. Η ύλη είναι συνεχής και οι μετατροπές είναι διαδικασίες εν χώρω και χρόνω. Οι αντιλήψεις του Αριστοτέλη για το άπειρο και τον τοπικό χαρακτήρα του φαινομένου; εναρμονίζονται με τις σημερινές πεδιακές αντιλήψεις για την ύλη. Και όμως! Ο Αριστοτέλης ήταν οπαδός του γεωκεντρικού κλειστού σύμπαντος!