Ο Νικολός Στορνάρης και η Επανάσταση εναντίον των Τούρκων στον Ασπροπόταμο (5 Ιουλίου 1821) (περίληψη)
Σπυρίδων Βλιώρας, εφ. Τα Μετέωρα, 1407 (09.07.2021) 19, 1408 (16.07.2021) 20–21, 1409 (23.07.2021) 20–21, 1410 (30.07.2021) 20–21, 1412 (13.08.2021) 22–23.
(Η πλήρης εκδοχή του κειμένου θα δημοσιευτεί σε βιβλίο που θα εκδοθεί προσεχώς…)
Ασπροπόταμος
Περιοχή Ασπροποτάμου. Επεξεργασία χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας.
Ασπροπόταμος (Arãu albu στα αρωμουνικά / βλάχικα) λέγεται ο άνω ρους του ποταμού Αχελώου, από τις πηγές του βορειοανατολικά του χωριού Χαλίκι μέχρι και το χωριό Μιρόκοβο,1 όπου βρίσκονται τα σύνορα του νομού Τρικάλων.2 Ορισμένοι διευρύνουν λίγο ακόμη την έκταση του Ασπροποτάμου μέχρι τη γέφυρα του Κοράκου.3
Η περιοχή του Ασπροποτάμου, με περίμετρο περίπου 155 χιλιόμετρα και έκταση περίπου 1500 τετραγωνικά χιλιόμετρα, οριοθετείται στα ανατολικά από τον Πηνειό και τον Κόζιακα, βόρεια από τον Ζυγό μεταξύ Ηπείρου και Θεσσαλίας, δυτικά από τα Αθαμανικά όρη ή Τζουμέρκα και νότια από τα σημερινά σύνορα του νομού Τρικάλων και τον Πορταϊκό ποταμό.
Περιοχή Ασπροποτάμου. Επεξεργασία χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας.
«Προεπαναστατικά ήταν αρματολίκι, που αργότερα ο Αλή πασάς των Ιωαννίνων το χώρισε σε δυο μέρη με αρματολούς τον Ευθύμιο Στορνάρη, με έδρα το χωριό Κούτσιανα4 (Πόρτα κόλι) και Γρηγόρη Λιακατά, γαμπρό του Στορνάρη, με έδρα το χωριό Κλινοβό (Κλινοβό κόλι).»
«Πρωτεύουσα του Αρματολικιού ήταν τα Κούτσιανα (τώρα Στουρναραίικα), τόπος καταγωγής των Στορναραίων».
Ευθύμιος Στορνάρης (πατέρας τού Νικολού)
Φώτης Κόντογλου, «Αρματολοί και Κλέφτες», 1948
Μετά από το 1800 αρματολός στο αρματολίκι του Ασπροποτάμου έγινε ο Ευθύμιος Στορνάρης, ο οποίος προσπαθούσε περισσότερο να τα έχει καλά με τον Αλή πασά και να διατηρεί το αρματολίκι του, παρά να συμβάλλει στην εθνική απελευθερωτική υπόθεση. Έτσι, στα 1806 βρέθηκε με το μέρος των στρατευμάτων του Αλή εναντίον συνασπισμού Ελλήνων κλεφταρματολών στον Κλινοβό Αιτωλοακαρνανίας5 και μάλιστα τραυματίστηκε σοβαρά σε μάχες που έγιναν.
Αλλά και κατά τη βλαχάβεια επανάσταση «κρίσιμο ρόλο ανέλαβαν οι Ευθύμιος Στορνάρης και Δεληγιάννης, που έπρεπε να ελέγχουν τα στενά των Καλαριτών και του Μετσόβου και να μην επιτρέψουν στα στρατεύματα του Αλή να επιτεθούν στους επαναστάτες κι έτσι να εδραιωθεί κι εξαπλωθεί η επανάσταση.»
Δυστυχώς, την πρωτομαγιά του 1808 το όλο σχέδιο των επαναστατών προδόθηκε στον Αλή πασά από τον Ιωάννη Δεληγιάννη και τον Ευθύμιο Στορνάρη, με αποτέλεσμα να περάσουν τουρκαλβανικά στρατεύματα τόσο από το Μέτσοβο όσο και από τους Καλαρίτες και να συντρίψουν τους Έλληνες επαναστάτες.
Ο Ευθύμιος Στορνάρης πέθανε τελικά στα 1812. Τον διαδέχθηκε ο γιος του Νικολός.
Νικολός Στορνάρης
Ο Νικολός Στορνάρης. Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.
Ο Νικολός Στορνάρης γεννήθηκε στα Κούτσενα γύρω στα 1775 και έγινε αρματολός Ασπροποτάμου στα 1812. Αν και ήταν σχετικά νέος και άπειρος, ο Νικολός έδειξε από την αρχή την φρόνηση και αποφασιστικότητά του, αρχίζοντας να μην ακούει κάποιες συμβουλές συγγενών του και συμβούλων του που είχαν επιζήμιο για την πατρίδα αντίκτυπο.
Γύρω στα 1815 ο σαραντάχρονος Νικολός Στορνάρης αναγκάστηκε από τον Αλή πασά να παντρέψει την κόρη του Ευαγγελή με το νεαρό «βλαχάκι» Κλινοβίτη Γρηγόρη Λιακατά, που ο Αλής έκανε κολιτζή στο κόλι του Κλινοβού. «Κι έτσι το αρματολίκι, από πολιτική σκοπιμότητα, χωρίστηκε σε δύο, στο λεγόμενο Πόρτα κόλι με καπετάνιο τον Νικολό Στορνάρη και το Κλινοβό κόλι με καπετάνιο τον Γρηγόρη Λιακατά.»
Στα 1819 ο Νικολός μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία, όπως και πολλοί Ασπροποταμίτες και Χασιώτες.
1821.07.05: Επανάσταση στον Ασπροπόταμο
Στις αρχές Ιουλίου του 1821 3.000 Ασπροποταμίτες υπό τον Νικολό Στορνάρη επαναστάτησαν εναντίον των οθωμανών στα πλαίσια των στρατιωτικών επιχειρήσεων των σουλτανικών δυνάμεων εναντίον του Αλή πασά των Ιωαννίνων, επιχειρήσεις που οι Έλληνες προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν προς όφελός τους, προσποιούμενοι τους συμμάχους άλλοτε του Αλή και άλλοτε του σουλτανικού συνασπισμού δυνάμεων.
«Το σχέδιό τους ήταν, με την σύμπραξη του Σταμούλη Γάτσου, οπλαρχηγού Αγράφων, να ενεργήσουν επίθεση κατά των Τρικάλων, ώστε να απαλλαγούν από την απειλή των Τούρκων και να μην έχουν ενοχλήσεις από την πόλη αυτή στο μέλλον.» Ο Γάτσος όμως, καθώς είχε ήδη συνθηκολογήσει, τους απείλησε πως, αν επαναστατήσουν, θα τους χτυπήσει μαζί με τους Τούρκους. «Κι έτσι ύστερα από την τελευταία αυτή εξέλιξη, που είχε η επανάσταση στ’ Άγραφα με τον Γάτσο, ματαιώθηκε το σχέδιο για την κατάληψη των Τρικάλων και οι Ασπροποταμίτες οπλαρχηγοί έπιασαν διάφορες ισχυρές θέσεις μέσα στα όρια του Αρματολικιού, για ασφάλεια.»
Οι Τούρκοι βρήκαν ευκαιρία να επιτεθούν ταυτόχρονα κατά του Λιακατά, του Χατζηπέτρου και του Στορνάρη, που είχαν καταλάβει αντίστοιχα τα στενά του Κλινοβού, τον Πρόδρομο6 και την Πόρτα. Στην αρχή αναχαιτίσθηκαν από τους επαναστάτες.
«Τότε οἱ Τοῦρκοι ἐπιτεθέντες συγχρόνως, ἄλλοι κατὰ τοῦ Λιακατᾶ ἐν τοῖς ἐπὶ τοῦ Κλινοβοῦ στενοῖς, ἄλλοι κατὰ τοῦ Χατζῆ Πέτρου ἐν τῷ Προδρόμῳ, καὶ ἄλλοι κατὰ τοῦ Στορνάρου ἐν τῷ χωρίῳ Πόρτᾳ, ἀπεκρούσθησαν ἐπαισθητῶς ζημιωθέντες.»
1821.07.29–30: μάχη στην Πόρτα
Στις 29 Ιουλίου συγκεντρώθηκαν έξω από την Πόρτα7 τόσο οι τουρκαλβανικές δυνάμεις που είχαν καταλάβει το Σιράκο και τους Καλαρίτες όσο και 2.000 πεζοί και ιππείς από τα Τρίκαλα και επιτέθηκαν εναντίον του Στορνάρη. «Ο ηρωικός οπλαρχηγός πολέμησε με ανδρεία μια ολόκληρη ημέρα αλλά τελικά, έπειτα από σοβαρές λιποταξίες των ανδρών του σώματός του, αναγκάσθηκε να υποχωρήσει στα κρησφύγετα της Πίνδου», προς τις οχυρές θέσεις του Κόρμπου.8 «Οι Τούρκοι όμως τους ακολούθησαν και, αφού έκαψαν διάφορα χωριά, αναγκάστηκαν να επιστρέψουν στην Πόρτα, γιατί φοβούνταν να διανυκτερεύσουν κοντά σ’ αυτές τις οχυρές θέσεις.»
1821.08: Συμβιβασμός επαναστατών με Τούρκους
Τελικά, οι Ασπροποταμίτες «ἐξαγοραζόμενοι τὸν καιρόν, ἐσυμβιβάσθησαν μετὰ τῶν Τούρκων, αὐτοὶ μὲν νὰ ἡσυχάσωσι καὶ νὰ στέλλουσι τοὺς συνήθεις φόρους, Τοῦρκος δὲ νὰ μὴ πατήσῃ τὰ χώματά των.»
1821–1822: Μετά από την ιουλιανή ασπροποταμίτικη επανάσταση
Μετά από την θερινή επανάσταση στον Ασπροπόταμο ακολούθησε βία, λεηλασίες, διώξεις και αρπαγές τόσο στο ασπροποταμίτικο αρματολίκι όσο και στο γειτονικό των Αγράφων. Ο Στορνάρης ήρθε σε συνεννόηση με τον στρατιωτικό διοικητή Τρικάλων Σούλτζια Κόρτζια, προκειμένου να ηρεμήσει η κατάσταση, και συνήργησε να δοθεί το αγραφιώτικο αρματολίκι στον Γεώργιο Καραϊσκάκη, που τον έκρινε συμφερότερο για τα εθνικά συμφέροντα από τον Γιαννάκη Μπουκουβάλα.
1823.02: Στορνάρης–Λιακατάς στέλνουν την οικογένειά τους στα Επτάνησα
Τα νησάκια Κάλαμος και Καστός Λευκάδας.
Τον Φεβρουάριο του 1823 Στορνάρης και Λιακατάς, προκειμένου να μπορέσουν απερίσπαστοι να μετέχουν στον Αγώνα, έστειλαν τις οικογένειές τους στον Κάλαμο Λευκάδας,9 ώστε να μην τους εκβιάζουν οι Τούρκοι με τη σύλληψή τους, ενώ άλλοι Ασπροποταμίτες κλεφταρματολοί και πρόκριτοι απέφυγαν να το κάνουν, πράγμα που έδειχνε τις δεύτερες σκέψεις που έκαναν για τη συμμετοχή τους στην Επανάσταση. Η μεταφορά των καπετανισσών σε ασφαλές καταφύγιο έβαλε σε υποψίες τον στρατιωτικό διοικητή Τρικάλων Σούλτζια Κόρτζα.
1823.04: Σιλιχτὰρ Μπόδας εναντίον Στορνάρη–Καραϊσκάκη
Στα μέσα Απριλίου του 1823 ο Σιλιχτὰρ10 Μπόδας έφθασε στα Τρίκαλα με πέντε χιλιάδες στρατιώτες και «ἀμέσως ἐζήτησεν τὸν Καραϊσκάκην εἰς προσκύνησίν του. Ὁ Καραϊσκάκης τὸν ἀπεκρίθη περιφρονητικῶς, καὶ δὲν ἄφηνεν αἰσχρολογίαν ὁποῦ νὰ μὴν τοῦ τὴν προσφέρῃ. Ἔστειλεν καὶ εἰς τὸν Στορνάρην, πλὴν ἄκουσεν τὰ ἴδια.»
Με άσπρο χρώμα η διαδρομή των τουρκαλβανικών στρατευμάτων
Τα στρατεύματα του Στορνάρη και Λιακατά οχυρώθηκαν στην τοποθεσία Πέτρα κοντά στα Κούτσενα, όμως τα τουρκαλβανικά στρατεύματα τους παρέκαμψαν και κατευθύνθηκαν προς τα χωριά Περτούλι, Βετερνίκο και Πίρα, στα οποία έκαψαν και λεηλάτησαν πολλά αρχοντικά, όπως του Χατζηπέτρου, «καίοντας και λεηλατώντας ακόμη και τη μονή του Δουσίκου».
Όμως συνάντησαν τον Χασιώτη κλεφταρματολό Νάσιο Μάνταλο, ο οποίος με μικρή δύναμη τους έτρεψε σε άτακτη φυγή, αποδεικνύοντας πόσο δυνατές και αποτελεσματικές θα μπορούσαν να είναι οι ελληνικές δυνάμεις, αν ενώνονταν και μετείχαν όλοι ομοθυμαδόν11 στον κοινό σκοπό της απελευθερώσεως της πατρίδας τους.12
Με άσπρο χρώμα η διαδρομή «Καλαμπάκα–Κρύα Βρύση–Χαλίκι–Ιωάννινα» που έλεγχε ο Λιακατάς.
Το ίδιο διάστημα ο Γρηγόρης Λιακατάς, έχοντας μαζί του 400 άνδρες του Στορνάρη και κάποιους Σουλιώτες —που, αν και βοήθησαν, αποδείχθηκαν τυχοδιώκτες!—, ελέγχοντας στα στενά της Κρύας Βρύσης13 την επικοινωνία με τα Ιωάννινα, κατόρθωσε να αιχμαλωτίσει ένα μεγάλο τούρκικο καραβάνι και να κατάσχει πολύτιμα πράγματα, πολλά από τα οποία τα έκλεψαν οι Σουλιώτες, για να τα πουλήσουν στο Μεσολόγγι!
1823.05: Προσωρινή ειρήνη με τους Τούρκους
Τον Μάιο του 1823 εξαιτίας σοβαρής αρρώστιας του Καραϊσκάκη και έλλειψης εφοδίων και πολεμοφοδίων κλείστηκε προσωρινή ειρήνη με τους Τούρκους, οι οποίοι μυστικά ετοίμαζαν την εκστρατεία του Σκόδρα πασά που ακολούθησε.
Επιστροφή στα καμένα χωριά του Ασπροποτάμου
Μετά από την προσωρινή ειρήνευση οι Ασπροποταμίτες επέστρεψαν στα καμένα χωριά τους (Περτούλι, Βετερνίκο, Πίρα κ.λπ.), προσπαθώντας να ξανακτίσουν τα κατεστραμμένα τους σπίτια αλλά και διαμαρτυρόμενοι στον Στορνάρη, ιδίως ο Γούσιος Χατζηπέτρος.
1823.06: Εκστρατεία του Μουσταφά Ρεσίτ Πασά της Σκόδρας (Σκόδρα πασά)
Μιρδίτες στα 1890.
Ο Μουσταφά Ρεσίτ Πασάς Μπουσάτλι ήταν πασάς στο Πασαλίκι της Σκόδρας14 («Σκόδρα πασάς»). Τον Απρίλη του 1823 στρατολόγησε 20.000 περίπου Σκοδριάνους και Μιρδίτες (καθολικούς Αλβανούς) προκειμένου να εκστρατεύσει και καταλάβει το Μεσολόγγι.
Οι Ασπροποταμίτες, όταν έμαθαν ότι η επικίνδυνη αυτή στρατιά θα περνούσε από τα μέρη τους, τρόμαξαν και ζήτησαν βοήθεια από την κεντρική κυβέρνηση, προκειμένου να τους σταματήσουν κατά την κάθοδό τους ή έστω να τους παρενοχλούν.
1823.07.05: Δεκαπενθήμερη διορία Σκόδρα προς Στορνάρη και Καραϊσκάκη
Ο Σκόδρας έφτασε στα Τρίκαλα και στρατοπέδευσε κοντά στον Πηνειό την 1η Ιουλίου 1823· τέσσερις ημέρες μετά έστειλε μήνυμα σε Στορνάρη και Καραϊσκάκη πως τους χορηγεί αμνηστία για τις προηγούμενες επαναστατικές ενέργειές τους και τους δίνει δεκαπενθήμερη προθεσμία να τον ακολουθήσουν στην εκστρατεία του.
Σε σύσκεψη που έγινε κοντά στα Κούτσενα οι περισσότεροι Ασπροποταμίτες πρότειναν να δεχθούν τον λόγο τιμής (μπέσα) του Σκόδρα και να μην του αντισταθούν, αλλά να πάνε μαζί του. Ο Στορνάρης όμως, που πρόσφατα είχε λάβει το επίσημο δίπλωμα στρατηγίας από την ελληνική κυβέρνηση, απάντησε με κάποια δόση οίησης πως αποφασίζει και διατάζει να του αντισταθούν. Στη συνέχεια έστειλε επιστολή στον Μάρκο Μπότσαρη ζητώντας του πολεμοφόδια και ενισχύσεις.
1823.07: Προετοιμασία για αντιμετώπιση του Σκόδρα πασά
Αφού εκόντες–άκοντες πήραν την απόφαση να αντισταθούν, οι Ασπροποταμίτες έφυγαν από τα χωριά τους και κατέφυγαν στα γύρω βουνά.
1823.07.23 κ.ε.: Μάχη στον Κόρμπο
Στις 20 Ιουλίου, αφού πέρασε το δεκαπενθήμερο της προθεσμίας, ο Σκόδρας έστειλε το ⅓ περίπου του στρατού του, με αρχηγό τον Σούλτζια Κόρτζια, εναντίον του Στορνάρη , το ⅓ περίπου εναντίον του Καραϊσκάκη στην Οξιά και το υπόλοιπο προς τα Καγκέλια Καρπενισίου.
Στις 23 Ιουλίου ο Σούλτζιας Κόρτζιας έφτασε στον Κόρμπο, ενώ οι άντρες του Στορνάρη είχαν οχυρωθεί κοντά στα Κούτσενα. Ακολούθησαν διάφορες άκαρπες μάχες, κατά τις οποίες τελείωσαν τα πολεμοφόδια των Ασπροποταμιτών.
1823.07.23–30: Ενέργειες Ασπροποταμιτών να εκπέσει ο Νικολός Στορνάρης από Καπετάνιος
Εντωμεταξύ, ο Γούσιος Χατζηπέτρος και άλλοι πρόκριτοι έκαναν ενέργειες να εκπέσει ο Νικολός Στορνάρης από αρματολός και στη θέση του να μπει ο μετριοπαθέστερος αδερφός του Στέριος, χωρίς όμως αποτέλεσμα.
Συνέχιση πορείας Ασπροποταμιτών προς νότον
Με άσπρο χρώμα η πορεία των Ασπροποταμιτών προς τον νότο.
Κι ενώ πιέζονταν από τους Τουρκαλβανούς και από ληστές πολλοί Ασπροποταμίτες με επικεφαλής τον Νικολό Στορνάρη και τον Γρηγόρη Λιακατά συνέχισαν την πορεία προς τον νότο, παράλληλα με τον Ασπροπόταμο.
Στις 5 Αυγούστου του 1823 βρέθηκαν στην Μηλιά15 του Βάλτου, όπου όχι μόνο δεν βρήκαν περιποίηση από τους αντίθετους με την Επανάσταση Βαλτινούς, όχι μόνο τους εκμεταλλεύτηκαν οικονομικά και τους λήστεψαν, αλλά στο τέλος «διέφθειραν» πολλές Ασπροποταμίτισσες.
1823.08.26: Επιστροφή στον Ασπροπόταμο
Στις 26 Αυγούστου όσοι Ασπροποταμίτες επέζησαν, σε άθλια κατάσταση επέστρεψαν στον Ασπροπόταμο από τον δρόμο στη δυτική πλευρά του Αχελώου, ενώ οι Στορνάρης και Λιακατάς επέστρεψαν από την ανατολική αγραφιώτικη πλευρά, καθώς δεν ήθελαν να ακούν τις κατάρες που εκτόξευαν εναντίον τους οι εκπατρισμένοι.
1823.10–11: Φυγή Στορνάρη και Λιακατά προς Μεσολόγγι
Έχοντας προβλήματα τόσο με τους Έλληνες όσο και με τους Τούρκους της περιοχής τους, οι Στορνάρης και Λιακατάς, μαζί με κάποιους πιστούς τους Ασπροποταμίτες άνδρες, συγγενείς τους και άλλους, αναχώρησαν τον Οκτώβριο του 1823 για το Μεσολόγγι. Τους υποδέχτηκαν θερμά στο Αιτωλικό και αργότερα πήραν μέρος σε σύσκεψη της Ελληνικής Κυβέρνησης στο Μεσολόγγι.
1824.02–05: Απόπειρα Καραϊσκάκη να ξαναπάρει το αρματολίκι Αγράφων, αντίδραση Ελληνικής Κυβέρνησης και Λιακατά–Στορνάρη
Από τον Φεβρουάριο του 1823 «ο Καραϊσκάκης αγανακτισμένος, επειδή δεν είχε αναγνωριστεί καπετάνιος των Αγράφων», αφού καταδικάστηκε σε δίκη στο Αιτωλικό, κατέφυγε σε ασπροποταμίτικα χωριά.
1824.04.10 κ.ε.: Στορνάρης–Λιακατάς επιστρέφουν στο Ασπροπόταμο
Με άσπρο χρώμα η πορεία του Στορνάρη και με κόκκινο η πορεία του Καραϊσκάκη. Επεξεργασία χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας.
Στις 10 Απριλίου 1824 οι Στορνάρης και Λιακατάς κίνησαν για τον Ασπροπόταμο, «για να φυλάξουν τα αρματολίκια τους, που πάντα τα θεωρούσαν δικά τους.» Εκεί, ήρθαν σε (εμφύλια) σύγκρουση με τις δυνάμεις του Καραϊσκάκη, ο οποίος τελικά κατέφυγε στην Πελοπόννησο.
1825.04.10: Ο Στορνάρης (προσωρινός) φρούραρχος και υπερασπιστής του Μεσολογγίου
Τελικά, οι Στορνάρης και Λιακατάς επέστρεψαν με πολλούς Ασπροποταμίτες στο πολιορκημένο Μεσολόγγι, προκειμένου να συμβάλλουν κι αυτοί στην άμυνά του. «Οἱ Τοῦρκοι ἐσυγκεντρώθησαν εἰς τὸ Μεσολόγγιον, διότι ἀπὸ τὴν κυρίευσιν τοῦ Μεσολογγίου ἐκρέμετο ἡ ὑποταγὴ καὶ τῆς λοιπῆς Ἑλλάδος.»
Ένα χρόνο πριν από την ηρωική έξοδο του Μεσολογγίου, κι ενώ οι οθωμανοί ετοιμαζόταν να το πολιορκήσουν, επιτροπή Μεσολογγιτών διορίζει στις 10 Απριλίου του 1825 τον Νικολό Στορνάρη αρχηγό της φρουράς Μεσολογγίου «ἔχων συμβούλους καὶ συμπράκτορας τὸν Γρηγόρην Λιακατᾶν καὶ ἄλλους διαφόρους τῶν ἐντοπίων». Μετά από λίγο καιρό, φρούραρχος του Μεσολογγίου έγινε ο Νότης Μπότσαρης.
Ο Στορνάρης βρέθηκε σε διάφορες μεσολογγίτικες ντάπιες, όπως της Κλίσοβας,16 του Φραγκλίνου, που μετονομάστηκε σε Terribile, διότι «ἦτον ἀκατάπαυστος ὁ τρόμος τοῦ πολέμου», στον προμαχώνα Λουνέτα κ.ά.
1825.11.25: Ο Στορνάρης στο Αιτωλικό, οχύρωση Ντολμά και Πόρου
Στις 25 Νοεμβρίου 1825 ο Στορνάρης βρέθηκε στο Αιτωλικό, προκειμένου να οχυρώσει τη νησίδα Ντολμά,17 τον απέναντι Πόρο18 καθώς και τον Άγιο Νικόλαο και Φοινικιά εκατέρωθεν των δύο αυτών θέσεων, ώστε να διασφαλίζεται η ακώλυτη επικοινωνία Μεσολογγίου–Αιτωλικού.
Οι Αιτωλικιώτες τον συνέδραμαν με μεγάλη προθυμία, όμως ο Στορνάρης «τὴν ὀχυρωματικὴν δὲν τὴν εἶχεν ἰδεῖ οὔτε εἰς τὸν ὕπνον του, πεπεισμένος ἴσως εἰς τὴν ἀνδρείαν τῶν στρατευμάτων, δὲν ἐνέδωσεν εἰς τὰς παρατηρήσεις καὶ ἐκείνων καὶ ἡμῶν», με αποτέλεσμα να μην γίνει σωστή οχυρωματική δουλειά.
Την ίδια στιγμή η όλη κατάσταση για τους πολιορκημένους χειροτέρευε, καθώς ο Ιμπραΐμ πασάς (İbrahim Paşa) αποβίβαζε τα στρατεύματά του ανατολικά του Μεσολογγίου.
Άλλες ενέργειες Στορνάρη
Παρόλη την κρίσιμη κατάσταση, ο Στορνάρης προσπαθούσε να προωθήσει το συνοικέσιο της κόρης του Ειρήνης με τον βαλτινό αρματολό Ανδρέα Ίσκο!
Επίσης, ο Στορνάρης είχε αναλάβει να στηρίζει ηθικά για τον εθνικό Αγώνα τούς υπολοίπους, διαβάζοντάς τους αποσπάσματα της Αποκάλυψης και του Αγαθαγγέλου, που του έστελνε σε πλείστες επιστολές ο Καλαριτινός Γεώργιος Τουρτούρης.
Προτομή του Αθανασίου Ραζηκότσικα στον Κήπο των Ηρώων στο Μεσολόγγι. Φωτογραφία Σπυρίδωνος Βλιώρα, 30.07.2021.
Τέλος, μαζί με τον μεσολογγίτη αγωνιστή Αθανάσιο Ραζηκότσικα, διέθεσαν από τις προσωπικές τους περιουσίες χρήματα, και παρήγγειλαν τρόφιμα από τον Κάλαμο, λαμβάνοντας απόδειξη, για να πληρωθούν εν καιρώ από την Διοίκηση.
1826.02.28: Τραυματισμός & αρρώστια Στορνάρη
Η επίθεση του Ιμπραήμ πασά κατά του Μεσολογγίου. Έργο του Giuseppe Mazzola (1748–1838).
Από τις 25 Φεβρουαρίου 1826 ο Ιμπραΐμ (İbrahim Paşa) πολλαπλασιάζοντας τις προσπάθειές του κατέλαβε τη νησίδα Βασιλάδι. Η επικοινωνία Μεσολογγίου–Αιτωλικού είχε κοπεί και οι Μεσολογγίτες δεν γνώριζαν την τραγική κατάσταση του Λιακατά στη νησίδα Ντολμάς.
Στις 28 Φεβρουαρίου, Κυριακή των Απόκρεω, οι επιθέσεις προς τον Ντολμά, Πόρο και Φοινικιά εντάθηκαν, χωρίς δυστυχώς να υπάρξει επικουρικός αντιπερισπασμός από τους εντός του Μεσολογγίου. Σ’ όλο το διάστημα αυτό ο Στορνάρης αγωνιζόταν στον προμαχώνα Λουνέτα,19 μια προκεχωρημένη τριγωνική διάταξη στο κέντρο του μεσολογγίτικου τείχους. Καθώς απεσύρθη για λίγο στην καλύβα του προς ανάπαυση, δέχθηκε μια σφαίρα στα πόδια, που χωρίς να τον τραυματίσει σοβαρά, τον κλόνισε, σαν να ήταν το επιστέγασμα όλων των δοκιμασιών που είχε περάσει στο πολιορκημένο Μεσολόγγι. Χωρίς να γνωρίζει τον θάνατο που βρήκε εκείνη τη μέρα τον αγαπημένο του γαμπρό Λιακατά, που τόσα πολλά είχαν περάσει μαζί για χρόνια, «ἐθερμάθη ἐκείνην τὴν ἡμέραν καὶ ἔπεσεν κατάκοιτος.» Από τότε δεν συνήλθε ποτέ. Την αρχηγία του σώματός του ανέλαβε ο φίλος και γραμματικός του Νικόλαος Κασομούλης.
Μέχρι την Έξοδο
(Ας δώσουμε από το σημείο αυτό τον λόγο αποκλειστικά στον πολιορκημένο στο Μεσολόγγι Νικόλαο Κασομούλη, που βίωσε από πρώτο χέρι όσα με συγκλονιστικό τρόπο αφηγείται)
«Ὁ Στορνάρης, κατάκοιτος καὶ ἡμιθανής, ἐπισκέπτετο ἀπὸ τὸν ἰατρὸν Ἁγιομαυρίτην,20 ὅστις τὸν μετάθεσεν εἰς ἄλλην οἰκίαν χαμηλοτέραν καὶ περιστοιχισμένην ἀπὸ ἄλλους τοίχους, διὰ νὰ μὴ βλάπτεται ἀπὸ τὰ πυροβόλα καὶ γρανέτες. Αἱ θροφαὶ εἶχαν τελειώσει.»
«Καμίαν ἄλλην ἐλπίδαν δὲν εἴχαμεν πλέον, παρὰ τὴν ἄφιξιν τοῦ στόλου μας, καὶ νύκτα–ἡμέρα ὅλοι, ξημερώνοντας, ἀτενίζαμεν πρὸς τὴν Ζάκυνθον, καὶ ἀπὸ τὰ κύματα, ἀφρίζοντα πολλάκις καὶ γυαλίζοντα, ἀπατήθημεν φωναζοντες: “Ἔφτασαν τὰ καράβια μας”. Ὁ Στορνάρης ἀσθενῶν εἶχεν ἀναλάβει, καὶ πάλιν ἐπίστρεψεν εἰς τὴν οἰκίαν του. (…) Ἔφθασεν ὁ Εὐαγγελισμός, καὶ μὲ τί φαγὶ νὰ πανηγυρίσωμεν;»
«Ὁ συνεργάτης τοῦ κυρίου Γ. Μεσθενέα τυπογράφου, καθήμενος εἰς τὴν οιἰκίαν μας, ἔσφαξεν καὶ ἔφαγεν μίαν γάταν, καὶ ἔβαλεν τὸν ψυχογιὸν τοῦ Στορνάρη καὶ ἐσκότωσαν ἄλλην μίαν. Τοῦτος ὑπέμνησεν εἰς τοὺς ἄλλους νὰ πράξουν τὸ ἴδιον, καὶ εἰς ὀλίγες ἡμέρες γάτα δὲν ἔμεινεν. Ὁ Ἁγιομαυρίτης ἰατρός (Π. Στεφανίτσης) ἐμαγείρευσεν τὸν σκύλον του μὲ λάδι, ἀπὸ τὸ ὁποῖον εἴχαμεν ἀρκετόν, καὶ ἐπαινοῦσεν τὸ φαγί του ὅτι ἦτον τὸ πλέον νοστιμώτερον.» «Ἐκείνην τὴν ἡμέραν ἕνας Κραβαρίτης ἔκοψεν κρέας ἀπὸ τὸ μηρὶ ἑνὸς φονευμένου καὶ τὸ ἔφαγεν.»
«Ἑβδομῆντα ἤμασθον οἱ τοῦ σώματος τοῦ Στορνάρη· οἱ 26 ἦσαν ἀσθενεῖς καὶ πληγωμένοι. Ὅλους αὐτοὺς τοὺς ἔβαλα εἰς δύο οἰκήματα πλησίον τοῦ Μύλου, ὁποῦ ἦτον ἡ κατοικία μας.»
1826.04.10: Η Μεγάλη Έξοδος
«Ἡ ἔξοδός μας νὰ γίνῃ βράδυ εἰς τὰς δύο ὥρας τῆς νυκτὸς τῆς 10ης Ἀπριλίου, ἡμέρα Σάββατον καὶ ξημερώνοντας τῶν Βαΐων»
«Ὅλα τὰ ἀνδρόγυνα ἐδιευθύνοντο εἰς τὴν προσδιορισθεῖσαν γέφυραν ὡσὰν ἀρνάκια, μὲ ἄκραν σιωπὴν· οἱ πατέρες μὲ τὰ γιαταγάνια εἰς τὸ ἓν χέρι κρεμασμένα, τὰ δουφέκια ἀπὸ τὸ λουρὶ εἰς τὸν ὦμον, καὶ μὲ τὸ ἄλλον καθένας νὰ βαστᾷ ἢ κανὲν παιδάκι του ἢ τὴν σύζυγόν του, καὶ νὰ πηγαίνουν. Πολλαὶ γυναῖκες ἐνδύθησαν ἀνδρίκεια καὶ ἀρματώθησαν, καὶ δὲν ἐδιακρίνοντο εἰς τὸ βάδισμα ἀπὸ τοὺς ἄνδρας.»
«Πλὴν ἡ ὥρα ἡ προσδιωρισμένη πλησίαζεν. Ἡ σελήνη ἦτον δεκαήμερος, εἰς τὴν αὔξησίν της· πρὸ μισῆς ὥρας ἐσκεπάσθη μὲ ἓν σύννεφον σκοτεινὸν καὶ δροσῶδες· ἔβρεξεν ὀλίγον, καὶ ἄρχισεν ὁ τόπος νὰ γλιστρᾷ· πλὴν ἐδοξάσαμεν τὸν Θεόν, διότι ἐκείνην τὴν στιγμὴν ἐσκέπασεν τὸ φέγγος τῆς σελήνης, ὥστε νὰ ὠφεληθοῦμεν ἀπὸ τὸ σκότος εἰς τὸ κίνημα, πρὶν οἱ ἐχθροὶ μᾶς καταλάβουν.»
«Εὑρισκόμενοι ὅλοι οἱ Ἕλληνες ἑτοιμασμένοι εἰς τὸ γελέκι, μὲ τὸ σπαθὶ καὶ τὸ μαχαίρι εἰς τὸ χέρι, καὶ μὲ τὸ ντουφέκι εἰς τὸν ὦμον, ἰδοὺ φθάνει καὶ ὁ Νότης. Ἐδιάβαινεν ἐρχόμενος πρὸς τὴν προσδιωρισμένην γέφυραν. Ἐρώτησεν ποῖος ἦτον μέσα. Τὸν εἴπαμεν, ὁ Στορνάρης. “Σήκω”, τὸν λέγει, “Στορνάρη· ἐκινήσαμεν, εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ!” Ὁ Στορνάρης τὸν ἀποκρίνεται: “Νὰ περιμένωμεν ἕως ὅτου νὰ φύγουν αἱ γυναῖκες πρῶτα.”21 “Ἐμεῖς κινοῦμεν”, τὸν λέγει (ὁ Νότης), “καὶ ὅποιος ἔχει γυναῖκα ἂς φροντίσῃ πλέον δι’ αὐτήν· δὲν γινόμεθα φύλακες τῶν μουνιῶν (=τῶν γυναικῶν) αὐτὴν τὴν ὥραν!” Ὁ Στορνάρης ἔφερνεν τὴν κάπαν του μαζί του, τὴν φλοκάταν καὶ τὰ ἄρματά του. Τὸν εἶπα νὰ τὰ ρίξῃ ὅλα νὰ ἐλαφρωθῇ· δὲν ἠθέλησεν· “διότι κρυολογῶ”, ἀποκρίθηκεν.»
Μουσείο Μπενάκη. Άγνωστος καλλιτέχνης (μέσα 19ου-αρχές 20ού αι.), Η Έξοδος του Μεσολογγίου. Λάδι σε μουσαμά, 89x66 εκ. Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος Α.Ε. Αντίγραφο έργου του Θεόδωρου Βρυζάκη.
«Κατά την ώρα της εξόδου όλη η Φρουρά έριξε τις κάπες και φλοκάτες της, και γεμάτος απ’ αυτές ο κάμπος του Μεσολογγίου παρουσίασε παράξενο θέαμα κάτω από το φεγγάρι.»
«Τὴν στιγμὴν αὐτήν, ὁ Ἰμπραΐμης ἔῤῥιπτεν ἀκατάπαυστα βόμβες εἰς τὴν πόλιν, ἐνῷ ὅλοι εὑρισκόμεθα εἰς τὸ ποδάρι. (…) Ὁ Στορνάρης ἔσερνεν καὶ τὸ ἄλογόν του μὲ τὸ δισάκι του. (…) Τὸ σύννεφον, τὸ ὁποῖον ἐκάλυπτεν τὴν σελήνην, ἐτραβήχθη καθ’ ἣν στιγμὴν ἐβγαίναμεν —καὶ τὸ περισσότερον μέρος τῆς Φρουρᾶς εἶχεν ἔβγει, καὶ ἐξαπλώθησαν εἰς τὴν πεδιάδα— μᾶς εἶδαν οἱ Ἄραβες ἐξερχομένους, καὶ ἀρχίζουν τὸν δουφεκισμὸν καὶ τὸν κανονοβολισμόν. Μία ὥρα σχεδὸν ὑπομείναμεν τὴν φωτιὰν ἐκεῖ, πλαγιασμένοι καὶ σιωπῶντες. Ὁ Στορνάρης μὲ τοὺς στρατιώτας του εὑρέθη μέσα εἰς τὸν αὔλακα, καὶ ἐπροσμέναμεν νὰ τραβηχθοῦν οἱ διαβάντες, διὰ νὰ εὕρωμεν τόπον νὰ κινήσωμεν καὶ ἡμεῖς κατόπιν.»
«Ὁ Στορνάρης μὲ τὴν κάπαν του, μὲ τὴν φλοκάταν του, μὲ τὸ ἀσημένιο σπαθὶ ζωσμένος, καὶ μὲ τὸ ντουφέκι, εὑρέθη ἐντὸς τοῦ αὐλακιοῦ ἐκείνην τὴν ὥραν· ὁ πλησιέστερός του ἤμουν ἐγώ, ὁμοῦ μὲ ὅλους τοὺς συντρόφους του καταπλακωμένοι, καὶ κατόπιν ἐρχόμενοι πλῆθος πάλιν στρατιῶται καὶ γυναικόπαιδα.»
«Τὸ σύννεφον, τὸ ὁποῖον ἐκάλυπτεν τὴν σελήνην εἰς ὅλον τοῦτο τὸ ὀλίγον διάστημα, διαλυθὲν ὡσὰν ἀπὸ προσευχὴν τοῦ Ἰμπραΐμη εἰς τὸν θεόν,22 ἡ σελήνη ἔφεξεν ὡσὰν ἡμέρα. Ξεσκεπασθέντες οὕτω ἀπὸ τὸν ἴσκιον, ἡ περίστασις δὲν καρτεροῦσεν νὰ ὑπομείνωμεν περισσότερον. Μᾶς εἰδοποίησαν οἱ ἐμπροσθινοὶ νὰ ἑτοιμασθοῦμεν, διότι θὰ ὁρμήσουν.»
«Τὸ πῦρ ἄναψεν πανταχόθεν, εἰς ὅλον τὸ στρατόπεδον. Φωνὲς ἐχθρῶν, κρότοι πυροβόλων, κρότοι δουφεκιῶν, ἕνα μίγμα ὅλον· δὲν διεκρίνετο τίποτες. Μεθυσμένοι ὅλοι ἀπὸ μανίαν, καθένας ἐξ ἡμῶν κοίταζεν ἐμπρὸς μόνον νὰ διαβῇ καὶ νὰ διασπᾷ τὰ ἐμπόδια. Ὅσοι εἶχον πόδαν, καὶ ἦσαν δυνατώτεροι, ἐπηδοῦσαν τὸν αὔλακα· ὅσοι ἦτον ἀδύνατοι ἔμεναν ὀπίσω. Εἰς τὴν φωτιὰν αὐτήν, ἕως νὰ φθάσωμεν εἰς τὸ τέρμα, ἐνθυμήθην τὴν Παναγίαν καὶ εἶπα: «Παναγία μου, φύλαξέ μας». Ἐνῷ ἡμεῖς ὡρμούσαμεν πρὸς τὰ ἐκεῖ, ἀπὸ ὄπισθέν μας τὰ βόλια ἔπιπτον ὡσὰν χάλαζα. Ὅλοι πλέον, ὅσοι ἔφεραν βάρος τι φλοκάτας ἢ τζιάντας τὸ ἔρριξαν, καὶ γιόμισεν ἐκείνη ἡ πλαταῖα. Ἐμένα μὲ τράβηξεν ἕνας τὴν φλοκάταν ἀπ’ ὀπίσω· τὴν ἄφησα, καὶ ἔμεινεν μὲ αὐτὴν μέσα. Αὐτοῦ μ’ ἔπεσεν καὶ ἡ μία τζιάντα μὲ τὰ ἔγγραφά μου, εἰς τὰ ὁποῖα εἶχα καὶ τὸ πρωτότυπον τοῦ σχεδίου τοῦ πρακτικοῦ τῆς Ἐξόδου, καὶ μ’ ἔμεινεν ἐκείνη μόνον μὲ τὰ φουσέκια. Εἰς τὸ αὐλάκι ἀναβαίνοντας ὁ Στορνάρης, κάποιος ἐπιάσθη ἀπὸ τὴν κάπαν του τόσον, ὥστε νὰ τὸν σύρῃ· αὐτός, ἀδύνατος ὤν, ἔπεσεν ἀνάσκελα· ἄρχισεν νὰ φωνάζῃ. Τὸν ἐσηκώσαμεν εὐθύς, καὶ ἡ ἄμπωσις ἀπὸ ὄπισθεν μᾶς σήκωσεν καὶ ἐμένα καὶ αὐτὸν εἰς τὸν ἀέραν, καὶ εὑρέθημεν εἰς τὸ ἐπίπεδον.»
«Εἰς αὐτὴν τὴν περίστασιν ἔχασα ἀπὸ κοντά μου τὸν Στορνάρην, καὶ δὲν ἐδυνήθην νὰ τὸν ξαναΐδῳ, γυρεύοντάς τον ἕως τὴν αὐγήν.»
«Ὅλη ἡ πεδιὰς ἔβραζεν ἀπὸ τὴν ἀνταυγάζουσαν φωτιάν, ἔχουσαν τὴν πηγήν της ἀπὸ τὴν χώραν, ἡ δὲ λαμπάδα αὐτὴ τοῦ Μισολογγίου διέδιδεν τὸ φῶς ἐκεῖνο, τὸ ὁποῖον ἐσκορπίζετο ἕως εἰς τὸ Βασιλάδι, Κλίσοβαν καὶ εἰς ὅλην τὴν πεδιάδαν, καὶ βαστοῦσεν ἕως εἰς ἡμᾶς. Ὁ δὲ παντοῦ ἀνὰ τὴν πόλιν δουφεκισμὸς ἐφαίνετο ὡσὰν πλῆθος κωλοφωτιῶν. Ἀπὸ Μισολόγγι ἀκούγετο ὁ βρασμὸς τῶν φωνῶν γυναικῶν, δουφεκιῶν, ἐκρηγνυομένων πυριτοθηκῶν καὶ ὑπονόμων, ἕνας συγκεχυμένος καὶ ἀπερίγραπτος τρομερὸς ἦχος. Φοῦρνος ἀναμμένος ἐφαίνετο ἡ πόλις, ἀπὸ τὸ ἀκατάπαυστον πῦρ.»
«Μα ούτε και την αυγή της άλλης μέρας μπόρεσε να δει ο Κασομούλης τον Στορνάρη, γιατί καθώς ήταν ανήμπορος κι ανάμεσα στους τελευταίους, τον χτύπησε το ιππικό τῶν Τούρκων, που ερχόταν για ενίσχυση από το Μποχόρι,23 κι από τότε χάθηκαν τα ίχνη του, παρά την ηρωική προσπάθεια της φρουράς της Κλίσοβας. Και η “Γενική Εφημερίδα” της 2ας Ιουνίου 1826 επιβεβαιώνει την εξαφάνιση του Στορνάρη τη στιγμή εκείνη γράφοντας: “Οἱ δὲ ἐξελθόντες ἐπροχώρουν εἰς ἓν σῶμα, χωρὶς νὰ τολμήσῃ νὰ τοὺς ἐνοχλήσῃ ὁ ἐχθρὸς περισσότερον, εἰμὴ τουφεκοβολῶν μακρόθεν· φθάσαντες δὲ ὡς ἡμίσειαν ὥραν μακράν, ἀπηντήθησαν ὑπὸ τοῦ ἱππικοῦ τοῦ ἐχθροῦ, συγκειμένου ἐκ πεντακοσίων καὶ ἐπέκεινα ἱππέων, οἵτινες προειδοποιηθέντες ἤρχοντο ἀπὸ τὸ Μποχόρι, διὰ νὰ ἀντικόψωσι τοὺς φεύγοντας, ἀλλὰ δὲν ἠδυνήθησαν νὰ κτυπήσωσι κατὰ μέτωπον, εἰμὴ μόνον τοὺς τελευταίους, μεταξὺ τῶν ὁποίων ἦσαν πολλοί, ἐν οἷς καὶ ὁ στρατηγὸς Νικολὸς Στορνάρης.”»24
Μνημείο προς τιμήν του Νικολού Στορνάρη στον «Κήπο των Ηρώων» στο Μεσολόγγι. Φωτογραφία Σπυρίδωνος Βλιώρα, 30.07.2021.
Νικολός Στορνάρης.
Υποσημειώσεις
1 Το σημερινό Μυρόφυλλο, στη θέση 39°22'01.2"N 21°19'33.0"E και σε υψόμετρο 700 μ.
3 39°17'51.4"N 21°25'33.1"E, σε υψόμετρο 400 μ.
4 Το τοπωνύμιο ετυμολογείται από τη σλαβική λέξη кућа / kuća (σπίτι) (< πρωτοσλαβική *kǫťa), απ’ όπου ετυμολογείται και το ελληνικό επώνυμο Κουτσονίκας (kućanica / кућаница: σπιτονοικοκυρά) και —ενδεχομένως— και ο κουτσόβλαχος. Από τη σλαβική λέξη кућа / kuća ετυμολογείται επίσης και το σερβικό χωριό με το όνομα Кућане / Kućane. Βλιώρας 2021 (Ετυμολογικά), 26.
5 Πρόκειται για το σημερινό χωριό Νεοχώρι Ναυπακτίας Αιτωλοακαρνανίας στη θέση 38°41'17.0"N 21°50'29.0"E και όχι για τον Κλινοβό Καλαμπάκας.
6 Χωριό στη θέση 39°33'53.5"N 21°35'25.0"E και σε υψόμετρο 300 μ. Βλ. Σπανός Β. 2000 (Οικισμοί), 478–479.
7 Η σημερινή Πύλη Τρικάλων (Σπανός Β. 2000 (Οικισμοί), 465–468) στη θέση 39°27'32.2"N 21°36'54.7"E και σε υψόμετρο 230 περίπου μέτρων.
8 Στη θέση 39°30'10.4"N 21°29'42.4"E και σε υψόμετρο 1250 μ. Η λέξη Κόρμπος ετυμολογείται από το αλβανικό ουσιαστικό korb, που ανάγεται στο λατινικό corvus, με την ίδια σημασία: κοράκι. Φαίνεται ότι η αρχική ονομασία δόθηκε στο βουνό που βρίσκεται στη θέση 39°28'39.6"N 21°29'23.8"E και η κορυφή του υψώνεται στα 1721 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Το ορεωνύμιο οφείλεται είτε στο σχήμα της κορυφής που μοιάζει με κοράκι από κάποια οπτική γωνία είτε γιατί θα ζούσαν σ’ αυτό αρκετά Κορακοειδή (καρακάξες, κίσσες, καρυοθραύστες, κάργιες, χαβαρόνια, κουρούνες, κοράκια κ.ά.), αρκετά δηλαδή μαυροπούλια. Και δεν είναι τυχαίο πως σε αρκετούς χάρτες το όρος αυτό ονομάζεται Μαυροπούλι! Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό πως ο ιστορικός και εκδότης της εφημερίδας Αἰὼν Ιωάννης Φιλήμων (1798–1874) στον 4ο τόμο του έργου του Δοκίμιον ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1861 ονομάζει το όρος Μαύρη Πούλια! «Ὁ Στορνάρης ἀντεπολέμησε καθ’ ὅλην ἐκείνην τὴν ἡμέραν, ὀλίγα ζημιωθείς· γενομένης ὅμως ἐν τῷ στρατοπέδῳ αὐτοῦ λιποταξίας πολλῶν κατὰ τὴν ἐπιοῦσαν νύκτα, ἀπεχώρησεν εἰς τὰ ἐνδότερα ἐπὶ ὀκτὼ ὥρας μακράν, καὶ τὰς θέσεις κατέλαβε τῆς Μαύρης Πούλιας καὶ τοῦ Κόρμπου.» (Φιλήμων Δ, 151) Είναι φανερό πως ο λόγιος ιστορικός δυσκολευόταν να γράψει στη γενική ενικού του Μαυροπουλίου / Μαυροπουλιού και το μετέτρεψε σε Μαύρη Πούλια, όπως παρακάτω προτίμησε τον αρχαιοπρεπή τύπο τοῦ Στορνάρου!
9 Επτανησιακή νησίδα (38°37'19.8"N 20°54'37.1"E) στην οποία πολλοί Έλληνες αγωνιστές έστελναν τις οικογένειές τους για προστασία, καθώς οι Τούρκοι δεν είχαν δικαιοδοσία εκεί, γιατί ανήκε —όπως και όλα τα Επτάνησα— κατά καιρούς σε Ρωσία, Γαλλία και Αγγλία.
10 «Σιλιχτάρης: τακτικός φρουρός, σωματοφύλακας, αυτός που φέρει τα όπλα υψηλόβαθμου αξιωματούχου.» Αρχείο Δ 2009, 271 (< τουρκική silâhtar < αραβική سلاح (silaːħ: όπλο) + περσική دار: -dâr: έχω)
11 «Οι περισσότεροι κάτοικοι, αντί ν’ αντιμετωπίσουν τον εχθρό, έσπευσαν να μεταφέρουν τα γυναικόπαιδα σε ασφαλισμένα μέρη.» Βακαλόπουλος Ϛ 1982, 553.
12 «Είναι όμως λυπηρό το ότι όλοι αυτοί οι ηρωικοί και πρωτόγονοι πολέμαρχοι και καταδρομείς, που θα μπορούσαν ν’ αποτελέσουν μια φοβερή δύναμη κρούσης κάτω από ένα στρατηγικό άνδρα, όπως τον Καραϊσκάκη, έμειναν αναξιοποίητοι.» Βακαλόπουλος Ϛ 1982, 553. Ή τον Στορνάρη, θα προσθέταμε εμείς…
13 Τα Βανακούλια (Σπανός Β. 2000 (Οικισμοί), 192–193) στη θέση 39.689605 21.551904 και σε υψόμετρο 500 μ.
14 Η Σκόδρα (αλβανικά Shkodra / Shkodër) είναι πόλη της βορειοδυτικής Αλβανίας και βρίσκεται στη θέση 42°04'05.3"N 19°30'43.7"E.
15 Στη θέση 39°00'04.8"N 21°23'11.2"E και σε υψόμετρο 600 μ. Και η Μηλιά του Ασπροποτάμου και η Μηλιά του Βάλτου και άλλες Μηλιές ανά την Ελλάδα δεν είναι καθόλου σίγουρο πως έλαβαν την ονομασία τους από το δέντρο μηλιά (φυτωνύμιο). Το τοπωνύμιο θα μπορούσε να έχει προκύψει από το σλαβικό мил (miɫ < πρωτοσλαβικό *milъ), που σημαίνει «αγαπητός, ήπιος, ευχάριστος, εύκρατος» τόπος, κι έτσι θα πρέπει να ορθογραφούνται με –ι–: Μιλιά! (Η σλαβική λέξη мил έχει και μια δεύτερη σημασία: «απόθεση άμμου», που έχει να κάνει με την άμμο που μεταφέρεται από ποταμούς, καθώς και οι δύο Μηλιές που αναφέραμε βρίσκονται δίπλα στον Ασπροπόταμο / Αχελώο.)
16 Το νησάκι Κλίσοβα στη λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου και ο ομώνυμος προμαχώνας κανονικά γράφονται με –ι–, καθώς ετυμολογούνται από τη σλαβική λέξη клучов (< клуч (κλειδί) < πρωτοσλαβική *kľučь) και τη σλαβική κατάληξη -о̀ба / -òba. Βλιώρας 2021 (ετυμολογικά), 20–21.
18 Ένα στενό κομμάτι γης που εκτείνεται για 2,5 περίπου χιλιόμετρα νοτίως του Αιτωλικού μέχρι τη θέση 38°24'41.1"N 21°21'31.2"E.
19 Η λέξη προέρχεται από τη γαλλική lunette (με απώτερη αναγωγή τη λατινική luna: σελήνη), που δηλώνει ένα είδος σφηνοειδούς / τριγωνικής αμυντικής διάταξης ενός τείχους.
20 Τον Πέτρο Στεφανίτση.
21 «Τιμή στ’ όνομα του ευγενικοῦ άντρα, που έδωσε την πρώτη θέση στ’ αδύνατα· αλλά η στιγμή ήτανε τρομερή, και δεν περίμενε, δε δεχόταν αναβολή.» Σημείωση Γιάννη Βλαχογιάννη.
22 «Χλευασμός πικρότατος.» Σημείωση Γιάννη Βλαχογιάννη.
23 38°21'33.8"N 21°32'05.9"E, σημερινό Ευηνοχώρι.